Anemiyalar

Patogenez. Xəstəliyin yaranma səbəblərindən biri HFE zülalını kodlaşdıran ge­nin mutasiyasıdır. Dəmirin mədə-bağırsaq sistemindən sorulmasını tənzimləyən HFE ge­ninin mutasiyası zamanı dəmirin absorbsiyası və toplanması arasın­dakı balans po­zu­lur. Bu gen 6-cı xromosomun qısa çiynində yerləşir. Normada HFE zülalının 3 (α1, α2, α3) do­­meni var. HFE zülalı ilə yanaşı β₂ mikroqlobulin molekulası yerləşir. α1 do­­­me­nin­­də transferrin reseptorları ilə birləşmək üçün sahə var. α2 və α3 do­men­lə­rin­də isə di­sul­­fid rabitəsi var. HFE züla­­lını kodlaşdıran gendə daha çox 845 G→A mu­ta­­siyasına rast gəlinir. Belə ki, 845-ci pozisiyada olan quanin adeninlə əvəz olunur. Nəticədə HFE zülalının 282-ci amin turşusunda də­yişiklik baş verir və sistein ti­ro­sin­lə əvəz olunur. Bu yerdə­yişmə 3-cü domendə baş verir. Sisteinin olmaması isə di­sul­fid rabitədə dəyişiklik yaradır və HFE zü­la­lı­nın β₂ makroqlobulin və trans­fer­­rin reseptorları ilə birləşməsi pozulur. Bu mutasiya 83% hal­­da rast gəlinir.

Rastgəlmə tezliyinə görə 2-ci yerdə α1 domenində olan mutasiya durur (187 C→G). 187-ci nukleotiddə sitidin qua­nin­lə əvəz olunur. Bu isə HFE zülalının 63-ci amin turşu­sun­da histidinin asparaqin turşusu ilə yerdəyişməsinə səbəb olur. Nə­ti­cədə trans­­­­ferrin reseptorlarındakı əlaqədə dəyişiklik yara­nır.

Nadir halda 1-ci xromosomun uzun çiynində rast gəli­nən mutasiya da he­mo­xro­ma­­­tozun klinik əlamətlərinin yaran­masına səbəb olur. Bu mutasiyada xəstəliyin əla­mət­­­ləri daha tez aşkar olunur və yuvenil hemoxromatoz kimi tanınır.

7-ci xromosomun uzun çiynində yerləşən və transferrin reseptorlarını kod­laş­dı­ran genin DNT mutasiyası nadir halda aşkar olunur.

Neonatal hemoxromotoz - hal-hazırda etiologiyası tam dəqiqləşməyib. Yeni­do­ğul­muş­larda klinik olaraq xarakter əla­mət qaraciyər çatışmazlığıdır. Bundan başqa bətn­­­daxili inki­şafın ləngiməsi də müşahidə edilir. Xəstəlik tez proqres­sivləşir və uşaq do­ğul­duqdan sonra qısa zaman ərzində ölüm baş verir.

Normada sutka ərzində mədə-bağırsaq traktından 1-2 mq dəmir sorulur və bir o qə­­­dər də orqanizmdən xaric olur. İrsi hemoxromatoz və ya qeyri-effektiv eritropoez za­­­manı so­ru­lan dəmirin miqdarı 3-6 mq/sutkaya qədər artır. Dəmir na­zik ba­­­ğırsağın yuxarı hissəsindənsorulur. Sorulmuş dəmirin bir hissəsi ferritin şəklində sax­la­nı­­­lır. Hüceyrə metabolizmi üçün nəzərdə tutulan hissəsi isə hüceyrə membranı va­si­tə­si ilə ötürülərək transferrin ilə birləşir. Dəmir transferrin kompleksi hüceyrəyə daxil olur və burada dəmir azad olur. Transferrin də­mir­lə tam doyduqdan sonra qalan də­mir aşağımolekullu xelatorla birləşmə şəklində qalır. Bu forma dəmir hüceyrələrə on­ların dəmirlə təchiz olunma dərəcəsindən asılı olmayaraq daha asan daxil olur.

Hüceyrələrdə dəmir ferritin-apoferritin dəmir kompleksi şəklində toplanır. 1 mo­le­­­kul ferritində 4500 dəmir atomu yer­lə­şir. Orqanizmdə dəmirlə yüklənmiş li­pofusin piq­menti də toplanır və bu piqmentin tərkibində dəmir olmur, sarı-qəhvəyi rən­gə ça­lır.

Bağırsaqlardan sorulan dəmirin ilk toplandığı orqan qara ciyərdir. Qara ciyərdə piq­ment sirrozu, mikro-makrore­ge­nerator düyünlər əmələ gəlir. Mikromodulyar sir­roz çox za­man qara ciyərin bədxassəli şişinə transformasiya olunur. İlk növbədə qa­ra ­ci­yərdə fibroz yaranır, sonradan mədəaltı vəzdə bu prosesə qoşulur. Nahamar hiper­tro­fi­ya, mio­sitlərin ocaqlı atrofiyası, diffuz miofibroz aşkar olunur.

Qara ciyərin, mədəaltı vəzin parenximasında, əzələ lif­lə­rində, böy­rək­­üstü vəzin yumaqcıqlarında, müxtəlif toxuma­larda mikroskopik olaraq çox miq­dar­­da dəmir aş­kar olunur. Diffuz skleroz-parenximanın siderozu geri dönən proses de­­yil. Dəmirlə yük­­lənmə zamanı hüceyrələrin deqradasiyasının səbəbi hemosiderinin ço­­xalması nə­ti­­cəsində lizosom membra­nının sərtliyinin artmasıdır.