Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

74) Hanı İbrahim, atası (əmisi) Azara demişdi ki: "Sən bütləri tanrılar

mı əldə edirsən?..."

Yeddi qiraətdə "Azara" şəklində oxunar. Bu da onun "ebihi=babası" sözünə

istiqamətli şərh məqsədli atif (ətfi bəyan) və ya əvəz olduğu

mənasını verər. Bəzi qiraətlərdə isə "Azeru" şəklində oxunar. Bu da

sözün səsdən ötəri merfu və münada olduğunu göstərər. Bu

vəziyyətdə cümlənin təqdiri şərhi belədir: "Ey Azar, sən bütləri

mı ilah əldə edirsən?" Qiraətlər arasında, "E Əzərən tettehizu" şəklində

bir okuyuş da sayılmışdır. Yəni başdakı hemzelerden biri sual ədatı

şəklində qəbul edilmiş və söz "əzərən" şəklində oxunaraq "əzərə

/ ye'zeru" hərəkətinin məsdəri qəbul edilmişdir. Bu halıyla sözcüyün mənas(n)ı

"qüvvət"dir. Bu səbəbdən ayədən nəzərdə tutulan məna budur: "İbrahim atasına

demişdi ki: Sən güclənmək və qüvvət sahibi olmaq üçünmü bütləri

tanrı əldə edirsən?"

Təfsir alimləri ilki məşhur, ikincisi isə nadir və şaz olan bu qiraətlərdə

"Azar" sözcüyü üzərində fərqli görüşlər irəli sürmüşlər. Bunun

atasının adımı, yoxsa güc alan/sahə mənasında tərif; ya da topal və ya

donqar vs. mənada tənqid məqsədiylə istifadə edilən bir ləqəbmi olduğu

barəsində görüş ayrılıqları vardır. Bu ixtilafların qaynağı da bəzi rəvayətlərdə

İbrahimin atasının adının "Tarah" və ya "Tarakh" olaraq

zikr edilməsidir. Tarixi qaynaqlar da bu rəvayətləri dəstəklər mahiyyətdədir.

Bu gün əldə olan Tövratda İbrahimin (ə.s) atasının adı

"Tarakh" şəklində keçər.

Yenə ayədə keçən "ata" sözcüyünün öz ata, əmi və ya ananın

atası yaxud sözü dinlən/istirahət edən böyük mənasında istifadə edildiyi barəsində

Ən'am Surəsi / 74-83 .................................................................. 377

də təfsir alimləri arasında ixtilaflar vardır. Bu ixtilafların qaynağı da

rəvayətlərdir. Bu rəvayətlərin bəzisinə görə, adı çəkilən adam İbrahimin

atası idi. İbrahim Peyğəmbər qiyamət günü ona şəfaət edəcək, lakin

o şəfaətə uğramayacaq; tərsinə uca Allah onu qiyamət günü

kokuşmuş bir kaftara çevirəcək və İbrahim ondan uzaqlaşacaq.

Bəzi rəvayətlərdə onun İbrahimin atası olmadığı, atasının Allahın

birliyinə inandığı, müşrik olmadığı və Peyğəmbər əfəndimizin

(s. a. a) atalarının müşrik olmadıqları, bütününün tövhid inancı üzrə olduqları

ifadə edilməkdədir. Bunun kimi daha bir çox rəvayət vardır.

İbrahim Peyğəmbərlə (ə.s) əlaqədar olaraq köçürülən digər xüsuslar üzərində

də müxtəlif ixtilaflar baş göstərmişdir. Bunların bir qisimi son

dərəcə maraqlıdır. Köhnə Əhddə ona yaraşdırılan bəzi hekayələrə də rast gəlmək

mümkündür. Halbuki Allahın dostu, bir peyğəmbər və rəsul olaraq

İbrahim bu cür yaraşdırmalardan uzaqdır.

Təfsir alimləri, bu barədə sözü o qədər uzatmışlar ki, zaman zaman

təfsir elminin qəliblərinin, qaydalarının xaricinə də daşımışlar.

Araşdırmaçının perspektivindən ayələrin mənalarının qəbul edilməsi

demək olan təfsir elminin bu tərifi yerlə bir edilmişdir. Daha geniş

məlumat əldə etmək istəyənlər rəvayət təfsirlərinə və detallı təfsir kitablarına

müraciət edə bilərlər.

İbrahim Peyğəmbərin başından keçənləri köçürən ayələr üzərində

düşündüyümüz zaman əldə etdiyimiz məna budur: İbrahim Peyğəmbər

soydaşlarının arasına qarışdığı ilk anda, Quranda atası olduğu

zikr edilən bir adamın vəziyyətini maraqlanaraq sorğulayır. Bu adamın

bütlərə tapınmaqdan imtina edib özünün təmsil etdiyi tövhid dininə

təbii/tabe olmasını, beləcə özünü hidayətə çatdırmasını israrla istəyir.

Bu istəyində o qədər israrlı davranır ki, nəticədə atası onu qovur

və özündən uzaqlaşmasını əmr edir. Ayəs(n)i dinləyirik:

"Kitabda İbrahimi də an; həqiqətən o, çox doğru bir peyğəmbər idi.

Atasına demişdi ki: 'Atacığım, eşitməyən görməyən və sənə heç bir

faydas(n)ı olmayan şeylərə nə üçün tapınırsan? Atacığım, mənə, sənə gəlməyən

bir məlumat gəldi; mənə uyğun gəl, səni düz yola çatdırım...' Ey İbrahim,

dedi, sən mənim tanırlarımdan yüz/üzmü çevirirsən? Əgər imtina et-

mezsen, and olsun səni daşlarım. Uzun müddət məndən ayrıl, get."

378 ........................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

(Məryəm, 41-46)

Atasının bu reaksiyasına qarşı İbrahim ona sağlamlıq diləyir və özü

üçün Allahdan bağışlanma diləyəcəyini vəd edir. Bəlkə də Hz. İbrahim

onun iman edəcəyini, hidayətə çatıb xoşbəxtliyə qovuşacağını ümid edirdi.

Quranı dinləməyə davam edirik: "İbrahim: Salam sənə,

dedi, sənin üçün Rəbbimdən bağışlama diləyəcəyəm. Doğrusu O, mənə

çox lütfkardır. Sizdən də, Allahdan başqa yalvardıqlarınızdan da ayrılır

və tək Rəbbimə yalvarıram. Ümid edirəm ki Rəbbimə yalvarmaqla

bəxtsiz olmam." (Məryəm, 47-48)

İkinci ayə, İbrahim Peyğəmbərin atasına istiqamətli bağışlanma diləmə

vədinin tam dünya həyatıyla əlaqədar olduğuna bağlı gözəl bir ipucudur.

Yəni, atası kafir olaraq qalmasına baxmayaraq və ya küfr üzrə

olduğunu bilmədən ölməsi vəziyyətində Hz. İbrahimin qiyamət günü

ona şəfaət edəcəyi kimi bir vəziyyət söz mövzusu deyil.

Sonra uca Allah İbrahimin bu vədini yerinə getirişini və atası üçün

bağışlama dileyişini izah edir. Quran belə deyir: "Rəbbim, mənə hökm

(doğru elm və əməl) ver və məni salehlər arasına qat. Sonra gələnlər

arasında mənə, bir düzgünlük dili nəsib et. Məni nemət cənnətinin

varislərindən et. Atamı da bağışla. Çünki o, pozğunlardan idi. Qulların

dirildiləcəkləri gün, məni utandırma. O gün ki, nə mal, nə də oğullar

fayda verməz. Ancaq Allaha möhkəm və təmiz ürək gətirən fayda

görər." (Şuəra, 83-89) "Çünki o, pozğunlardan idi." ifadəsindən aydın olduğu

qədəriylə Hz. İbrahim, atasının ölümündən və ya özünün ondan

uzaqlaşmasından sonra dua etmişdir. Bunu ifadənin orijinalının

[innehu qana min'ez-zallin] başındakı "qana" ədatından çıxarırıq.

Ayənin davamında yer verilən sözlərindən aydın olduğu qədəriylə Hz. İbrahim,

sırf verdiyi sözün məsuliyyətindən xilas olmaq üçün dua etmişdir.

Sanki belə deyir: "Qiyamət günü bu pozğunu bağışla..." Sonra da qiyamət

gününü bu şəkildə vasfediyor: "O gün təmiz bir ürəklə gəlməkdən

başqa heç bir şeyin faydas(n)ı olmaz!"

Uca Allah bir ayədə -onun dua edişini üzrlü göstərərək- bu gerçəyi

bu şəkildə ortaya çıxarır: "Qohum belə olsalar, cəhənnəm xalqı olduqları

müəyyən olduqdan sonra Allaha ortaq qaçanlar üçün bağışlama diləmək;

nə peyğəmbərin, nə də inananların edəcəyi bir iş deyil. İb

Ən'am Surəsi / 74-83 ............................................................ 379

rəhmin, atası üçün bağışlama diləməsi, yalnız ona verdiyi bir sözdən

ötəri idi. Lakin onun, bir Allah düşməni olduğu, özünə müəyyən olunca

ondan uzaq dayandı. Həqiqətən İbrahim, çox yumşaq xasiyyətli və çox

səbirli idi." (Tövbə, 113-114) Ayənin axışı göstərir ki, Hz. İbrahim bu

duanı dünya həyatında etmiş və dünyadaykən atasından uzaqlaşmışdır,

onunla əlaqələrini kəsmişdir. Yəni qiyamət günü ona dua edib

sonra ondan uzaqlaşacaq deyil. Çünki ayənin axışı ümumi bir

qadağan etmə ehtiva edən qanunuma xüsusiyyətlidir. Bundan da İbrahimin duası istisna

tutulmuşdur. Bunun da gerçəkdə onun sözünü tutma xüsusundakı

vasvasılığından qaynaqlandığı ifadə edilmişdir. İrəlidə qiyamət günü olacaq

bir şeyi, dünyada reallaşan qanunuma xüsusiyyətli bir hökmdən

istisna etmənin, sonra qiyamət günü reallaşacaq bir uzaqlaşma hərəkətindən

danışmanın məntiqi yoxdur.

Xülasəylə; uca Allah, İbrahim Peyğəmbərin, atası üçün dua edişindən,

sonra ondan uzaqlaşmasından danışır. Bütün bunlar İbrahimin

həyatının ilk dövrlərində reallaşmışdır və o sırada hələ müqəddəs

torpaqlara hicrət etməmişdi. Bunu, onun haqqı istəməsindən,

salehlərə qatılmağı və saleh övladlara sahib olmağı istəməsindən

anlayırıq. Necə ki əvvəlki ayələrdə keçən bu ifadədən bu xüsus aydın olur:

"Rəbbim, mənə hikmət bəxş et və məni salehlərə qat." Eyni

şəkildə İbrahimin atasından və soydaşlarından uzaqlaşmasını və

atası üçün bağışlama diləməyi istisna edişini ehtiva edən ayədən də bunu

anlaya bilərik: "İbrahimdə və onunla birlikdə ol/tapılanlarda sizin üçün

gözəl bir öyüd vardır; onlar qövmlərinə: 'Biz sizdən və sizin Allahdan

başqa tapındıqlarınızdan uzağıq. Sizin tapındıqlarınızı tanımırıq. Siz, bir

tək Allaha inanana qədər sizinlə bizim aramızda davamlı bir düşmənlik

və nifrət meydana çıxmışdır.' demişlər idi. Tək İbrahimin, atasına:

'Sənin üçün bağışlama diləyəcəyəm; lakin Allahdan gələcək heç bir şeyi

səndən sova bilməm.' deməsi xaric." (Mumtəhinə, 4)

Sonra uca Allah İbrahim Peyğəmbərin (ə.s) müqəddəs torpaqlara hicrət

etməyə qərar verməsini, saleh övladlar istəməsini izah edir: "Ona bir tələ

qurmaq istədilər, biz də onları alçaq saldıq. İbrahim dedi ki:

Mən Rəbbimə gedəcəyəm, O məni doğru yola çatdıracaq. Rəbbim, mənə

yaxşılardan lütf et." (Saffat, 100)

380 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Sonra uca Allah onun müqəddəs torpaqlara gedişini və özünə saleh

övladlar bahşedişini izah edir: "Ona bir tələ qurmaq istədilər. Biz də,

əsl özlərini hüsrana uğratdıq. Onu və Lutu qurtarıb, aləmlərə bərəkətli

etdiyimiz yerə gətirdik. Ona İshakı hədiyyə etdik, üstəlik Yaqubu

də artıqdan verdik. Hamısını da yaxşı insanlar etdik." (Ənbiya, 70-

72) "İşdə onlardan və onların Allahdan başqa tapındıqlarından ayrılınca,

biz ona İshakı və Yaqubu hədiyyə etdik və hamısını da peyğəmbər

etdik." (Məryəm, 49)

Bir başqa yerdə uca Allah, Məkkədə dua edişindən danışır. Bu,

müqəddəs torpaqlara hicrət edib orada uşaqları dünyaya gəldikdən və

İsmayılı Məkkəyə yerləşdirərək şəhəri qurmasından və Kəbəni inşa

etməsindən sonrakı dövrə rast gələn bir hadisədir. Quranda ondan

köçürülən son sözlərdir bunlar:

"Bir zaman İbrahim belə demişdi: Rəbbim, bu şəhəri etibarlı et, məni

və oğullarımı bütlərə tapınmaqdan uzaq tut... Rəbbimiz, mən uşaqlarımdan

bəzisini, sənin Haram Evinin yanında, əkinsiz bir vadiyə yerləşdirdim.

Rəbbimiz, namazı etsinlər deyə... Qocalıq çağımda mənə

İsmayıl və İshakı lütf edən Allaha həmd olsun. Şübhəsiz Rəbbim duanı

eşidəndir... Rəbbimiz, hesabın görüləcəyi gün, məni, anamı-atamı və

möminləri bağışla." (İbrahim, 35-41)

Bu ayə, axışı etibarilə və digər qar/qazancınaların da dəstəyiylə göstərir

ki, Hz. İbrahimin dua etdiyi atası, daha əvvəl uca Allahın, "Atası

Azara..." ifadəsində işarə etdiyi kimsədən ayrıdır. Çünki açıqca görüldüyü

kimi, ayələr İbrahimin, sırf sözünü tutmaq üçün ona dua etdiyini,

sonra onun Allah düşməni olduğunu anlayınca özüylə əlaqələrini

kəsdiyini ifadə etməkdədir. Daha əvvəl əlaqəsini kəsdiyi və ondan

ayrılaraq Rəbbinə sığındığı birinə yenidən dua etməsinin məntiqi yoxdur.

Bu halda, atası Azar, onun bu son duasında anasıyla birlikdə

zikr edib dua etdiyi öz atasından başqa biridir.

Bu son duasının ehtiva etdiyi ən/en lətif dəlil isə, "valideyye" sözcüyünün

istifadə edilmiş olmasıdır. "Valid" ifadəsi Ərəbcədə ancaq öz ata üçün

istifadə edilər. O da insanın doğumuna səbəb olan kimsə mənasını verər.

Əvvəlki duasında isə, "Atamı da bağışla. Çünki o pozğunlardan idi."

demişdi. Bu ayədə "eb" sözcüyü istifadə edilir. Təfsirini təqdim etdiyi

Ən'am Surəsi / 74-83 ........................................................................... 381

banan ayələrdə isə, onun atası Azardan danışılır və yenə ata sözü

"eb" şəklində keçir. Ərəbcədə "eb", baba və əmi üçün də

istifadə edilər. Quranda bu istifadənin nümunələrinə şahid oluruq. Məsələn

bir ayədə belə buyurulur: "Yoxsa Yaquba ölüm gəlib çatdığı zaman

oradamı idiniz? O zaman Yaqub oğullarına, 'Məndən sonra neyə tapınacaqsınız?'

dedi. Dedilər ki: Sənin Allahın və ataların İbrahim, İsmayıl

və İsha-kın ilahı olan tək ilaha tapınacağıq. Biz ONA təslim olanlarıq."

(Bəqərə, 133) İbrahim Yaqubun babasıdır, İsmayıl da əmisidir. Bu ayədə

hər ikisi üçün də "eb" yəni ata xüsusiyyəti istifadə edilmişdir. Bir başqa

ayədə isə, Yusuf Peyğəmbərin sözləri olaraq belə buyurulur: "Atalarım

İbrahim, İshak və Yaqubun dininə peykim." (Yusuf, 38) İshak

Yusufun babasıdır, İbrahim də atasının babası. Bu ikisi üçün də "eb"

sözü istifadə edilmişdir.

Bundan da aydın olur ki, ayədə haqqında danışılan Azar, İbrahimin öz atası

deyil. Ata xüsusiyyətini tələb edəcək və İbrahimin özünə "atacığım"

deməsinə səbəb olacaq mənəvi bir atalığı söz mövzusu idi.

Dildə babaya, əmiyə, öz atadan sonra anayla evlənən insana, insanın

işlərinin rəhbərliyini boynuna götürən kəslərə və sözü dinlən/istirahət edən böyüklərə

ata demək caizdir. Bu, sırf Ərəbcəyə xas bir vəziyyət də deyil.

Bu və bənzəri xüsuslar da digər dillər də Ərəbcə kimi geniş bir istifadə

sahəsinə sahibdirlər. Bütün dillərdə ədəbi sənətlərin əl verdiyi

nisbətdə təsirli izahat və razılaşma üçün ana, əmi, qardaş, baş, göz,

ağız, əl, pazı və barmaq kimi sözlər son dərəcə geniş bir semantik

yelpikdə istifadə edilərlər.

Bura qədər edilən şərhlərdən bu xüsuslar ortaya çıxır: Birincisi:

Rəvayətlərdə, tarixi mətnlərdə və ədəbi qaynaqlarda İbrahimin

atası haqqında, Azar ləfziylə əlaqədar olaraq, xüsusi ad yaxud tərif

və ya tənqid mənasını ehtiva edən bir ləqəb yaxud bir büt adı olması barəsində

baş göstərən ixtilaflar üzərində dayanmağa dəyməz. Bunlar

üzərində dayanmaqla ayənin mənasının diqqətə çarpanlaşmasına hər hansı bir

iştirak etmiş olmarıq.

Qaldı ki, bu məzmunda köçürülən qiymətləndirmələrin çoxu dayaqdan

məhrum məcbur etmələrdir. Ayrıca "Azara ettehizu esnamen aliheten= Azar,

bütlərimi ilah əldə etdin?" cümləsiylə əlaqədar olaraq qəribə tərkiblər qurula-

382 ............................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

rak ya ayənin zahiri mənas(n)ı ifsat edilmiş ya da axışının pozulmasına

niyə/səbəb olunmuşdur. Məsələn təqdim və təxir edildiyi, bəzi ifadələrin

hazf və ya təqdir edildiyi deyilmişdir?

İkincisi: İbrahimin öz atası Azar deyil. Lakin Quran onun öz atasının

adını zikr etməmişdir. Atasının adı rəvayətlərdə keçər və Tövratdakı

adlandırma da bunu doğrular xüsusiyyətdədir. Tövratda, atasının

adının "Tarakh" olduğu ifadə edilir.

Əsl qarışıqlıq verən şey, bəzi araşdırmaçıların söylədikləri bu növ

sözlərdir:

"Quran peyğəmbərlərin və ümmətlərin tarixindən kesitler köçürərkən,

keçmiş xalqların başından keçən hadisələrin bəzisini rəvayət edərkən

son dərəcə əhəmiyyətli xüsusları laqeydlik edər. Halbuki bunlar hekayələrin özünü

meydana gətirərlər. Məsələn hadisənin meydana gəldiyi tarix, yer/yeyər, təbii şərtlər,

ictimai və siyasi vəziyyət izah edilməz. Bunlar isə hadisənin meydana

gəlişində təyin edici rol oynayarlar. Üzərində dayandığımız hekayədə də

eyni vəziyyət söz mövzusudur. Çünki Hz. İbrahimin hekayəsinin gerçək

mahiyyətini bilmək üçün atasının adını, soyunu, tarixini, doğulduğu zamanı,

gənclik illərini, dəvətə başlamasını və hicrət etdiyi tarixi bilmək

lazımdır."

"Bunun səbəbi, Quranın hekayələrini köçürərkən möhkəm bir üsulu

əsas al/götürməsidir. Bununla gerçək hekayə sənətinin çatdığı hədəf güdülər.

Buna görə hekayəni izah edən adam, məqsədinə ən yaxşı bir şəkildə çatmaq

üçün mümkün olan hər yola baş vurar. İzah etdiyi hekayənin doğru

və ya yalan olması çox əhəmiyyətli deyil. Məqsədə xidmət etməsi kifayətdir.

Hekayənin meydana gəldiyi tarix, yer/yeyər, ortaya çıxdığı mühit bilinməsə

də olar. Eyni şəkildə Quran da məqsədinə, yəni insanlığı xoşbəxtliyə

çatdırma hədəfinə çatmaq üçün dəvətin edildiyi zamanda insanlar

arasında məşhur olan və ya Ehlikitap qaynaqlarında keçən hekayələri ala bilər.

Bunların səhih və etibarlı olmaları şərt deyil. Hətta tamamilə

xəyal məhsulu da ola bilər. Necə ki Musa və yoldaşının [Yuşe' b.

Nun] hekayəsinin, ölüm qorxusuyla yurdlarını tərk edən minlərlə irəli gələnlərin

hekayəsinin vs. hekayələrin bu növdən hekayələr olduqları deyilmişdir.

Əhvalat sənəti buna maneə deyil. Əhəmiyyətli olan əhvalatı izah edən

Ən'am Surəsi / 74-83 ................................................................................. 383

adamın bunun məqsədinə çatması üçün ən təsirli və qısa yol olduğunun

şüurunda olmasıdır..."