Ayələrin Tərcüməs(n)i Rəhman və Rəhm olan Allahın Adıyla 1- həmd, Allaha ki göyləri və yeri yaratd

90) İşdə onlar, Allahın hidayət etdiyi kəslərdir. Sən də onların yoluna

uyğun gəl. Də ki: "Mən ona qarşılıq sizdən bir ödəniş istəmirəm. O, yalnız aləmlərə

bir öyüd və xatırlatmadıyar."

Bir dəfə daha onların xüsusiyyətlərinin təsvirinə dönülür. Bu eyni zamanda

ilahi yol göstəriciliyin də təyin olunması sayılar. Buna görə ilahi

408 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

yol göstəricilik xarakteristika, xüsusiyyətlərini əks etdirməkdən və təsirini

göstərməkdən geri dayanmaz. Yəni ilahi yol göstəricilik adamı məqsədinə

çatdırar. Necə ki bir ayədə belə buyurulmuşdur: "Allah, sapdırdığını

hidayətə çatdırmaz." (Nəhl, 37)

Uca Allah, "Sən də onların yoluna uyğun gəl." sözüylə Hz. Peyğəmbərə (s. a. a)

onlara deyil də yol göstəriciliklərinə uyğun gəlməyi əmr etmişdir. Çünki Hz.

Peyğəmbərin şəriəti onların şəriətini qüvvədən qaldırmış, kitabı onların

kitablarının üzərində suveren qılınmışdır. Ayrıca bu ayələrdə işarə

edilən yol göstəricilik məzmununda Allah ilə hidayət verdiyi kimsə

arasında bir vasitəs(n)i olmaz. "Onların yoluna" ifadəsində yol göstərmənin

onlara izafə edilməsinə gəlincə, tamamilə şərəflənmə məqsədinə

istiqamətlidir. Bunun dəlili də, "İşdə bu, Allahın hidayətidir..." [Ən'am,

88] ifadəsidir.

Bəziləri bu ayədən hərəkətlə Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) və ümmətinin,

əksinə yəni neshedildiğine bağlı bir dəlil olmadığı müddətcə bundan

əvvəlki şəriətlərlə əməl etməklə öhdəçilikli olduqları nəticəsinə varmışlardır.

Amma, "Onlara uyğun gəl." deyilməsi vəziyyətində belə bir nəticəs(n)i

çıxarmaq mümkün ola bilərdi. Buna qarşılıq, "Sən də onların yoluna

uyğun gəl." ifadəsi belə bir mənadan uzaqdır. Bunu ayənin axışından açıq

bir şəkildə anlamaq mümkündür.

Uca Allah, ayələrin sonunda Peyğəmbərinə istiqamətli bir xitabla fitri

tövhidə və ilahi yol göstəricilik missiyasına bağlı təsvirə son verir:

"Də ki: Mən ona qarşılıq sizdən bir ödəniş istəmirəm. O, yalnız aləmlərə

bir öyüd və xatırlatmadıyar." Sanki belə deyilir: Səndən əvvəlki

peyğəmbərlərin izlədikləri ilahi hidayətə uyğun gəl. Bununla aləmləri

xəbərdar et; amma buna qarşılıq hər hansı bir ödəniş istəyə. Bunu onların ürəklərinə

su səpmək, könüllərini xoş tutmaq üçün söylə. Bu vəziyyətdə

dəvət daha müvəffəqiyyətli və çıxar möhkəmə məqsədinə istiqamətli olduğu töhmətindən

daha uzaq olar. Uca Allah Hz. Nuhun və ondan sonra gələn

peyğəmbərlərin, qövmlərini dəvət edərlərkən eyni ifadəni istifadə etdiklərini

ifadə etmişdir.

Ragıp İsfahaninin də söylədiyi kimi, öyüd və xatırlatma mənasına

gələn "zikrə" sözü, "zikr" sözündən məna olaraq daha geniş

əhatəlidir. Bu ayə, Hz. Məhəmmədin (s. a. a) peygam

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 409

berliğinin bütün insanlığı əhatə edən universal bir xüsusiyyətə sahib olduğunu

də sübut etməkdədir.

AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

Səhləbinin Kısas'ul-Enbiya adlı əsərində belə deyilir: "İlyas

Peyğəmbər İsrailoğullarından bir qadının evinə gəldi. Qadının ələsə'

b. Hatub adında bir oğulu vardı. ələsə' bir xəstəliyə tutulmuşdu.

Qadın İlyası evinə al/götürdü və düşmənlərindən saxladı. Bunun

üzərinə El-yas uşağa dua etdi, uşaq tutulduğu xəstəlikdən

xilas oldu. ələsə' İlyasa təbii/tabe oldu, ona inandı, onu təsdiq etdi,

ondan ayrılmaz oldu. El-yas hara gedərsə o da oraya xərc idi."

Müəllif bu vaxt İlyasın göyə yüksəldilməsi hekayəsini və ələsənin

bu sırada ona belə səsləndiyini izah edər: "Ey İlyas mənə nə

əmr edərsən? İlyas yuxarıdan geyimini ona atdı. Bu, onu

İsrailoğullarının üzərinə xəlifə olaraq buraxdığının göstəricisi idi."

Daha sonra bunları əlavə edir: "Uca Allah lütfüylə ələsəs(n)i peyğəmbər

etdi. Onu İsrailoğullarına nəbi və rəsul olaraq göndərdi. Allah ona

vəhy endirdi, onu da qulu İlyas kimi dəstəklədi. İsrailoğulları ona inandılar,

ona böyük hörmət göstərdilər. Hər barədə onun fikirinə və

əmrlərinə baş vurardılar. ələsə' onlardan ayrılana qədər aralarında

Allahın hökmü etibarlı idi." [Kısas'ul-Enbiya, s. 229]

Bihar'ul-Envar adlı əsərdə, əl-İhticac, et/ət-Tövhid və əlinin adlı əsərlərdən

canlı Həsən b. Məhəmməd Nevfelinin İmam Razılıqdan (ə.s)

köçürdüyü uzun bir rəvayətə yer verilir. İmam burada Xristian

Caseliklə mübahisə et/müzakirə edərkən belə buyurmuşdur: "İsanın etdiyini, ələsə' də

etmişdir. O da su üzərində getmiş, ölünü diriltmiş, doğuşdan kor və

alacalı olanı yaxşılaşdırmışdır. Amma ümməti onu ilah əldə etməmişdir..."

[c. 10, s. 229, h: 1]

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Məhəmməd b. Fudayldan, o da Sumalidən, o da

İmam Misdən (ə.s), "Biz ona İshakı və Yaqubu hədiyyə etdik. Hamısını

də doğru yola çatdırdıq." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edilir:

"Belə etdik ki, hidayət, onun ehlibeytinde, soyunda olsun. 'Daha

əvvəl də Nuhu... doğru yola çatdırmışdıq.' Ki hidayət onun əhlində, soyunda

olsun. Bu səbəbdən yol göstəricilik missiyas(n)ı, İbrahimdən əvvəl

410 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

də, onun üçün də peyğəmbərlərin soyuna verilmişdir." [c. 1, s. 367, h: 51]

Mən deyərəm ki: Burada daha əvvəl işarə etdiyimiz kimi, yol göstərmə

missiyasının bütünlüyünə, kəsilməzliyinə işarə edilmişdir.

el-Kafidə müsned olaraq, Tefsir'ul-Ayyaşi'de mürsəl olaraq Bəşir

Dehhandan, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Allaha

and olsun ki, uca Allah Quranda İsanı qadın (Məryəm) tərəfindən

İbrahimin soyuna qatmışdır." Bunu söylədikdən sonra İmam, "Və

onun soyundan Davudu, Süleymanı ..." ayəsini oxudu, ardından sonrakı

ayənin də İsaya qədər olan hissəsini zikr etdi. [Tefsir'ul-Ayyaşi, c. 1,

s. 367, h: 52]

Tefsir'ul-Ayyaşi'de Əbu Hərbdən, o da Əbul-Esvedin belə dediyini rəvayət

edər: Haccac, Yəhya b. Ma'mer'e xəbər göndərərək dedi ki:

"Duy/eşitdiyimə görə, sən Həsən və Hüseynin Peyğəmbərin soyundan

olduğunu söyləyir muşsun və bunun dəlilinin də Quranda olduğunu

irəli sürürmüsən. Mən Quranı başdan sona qədər oxudum; lakin

belə bir dəlilə rast gəlmədim." Yəhya b. Ma'mer dedi ki: "Sən Ən/en-am

Surəsini oxumadınmı? Orada belə deyilir: 'Onun soyundan Davud-

'u, Süleymanı...' Bu sıralama Yəhyaya və İsaya qədər davam edər.

İndi söyləyərsənmi mənə, İsa İbrahimin soyundan deyilmi? "

Haccac dedi ki: "Bəli bu ayəs(n)i oxudum." [c. 1, s. 367, h: 52]

Mən deyərəm ki: Eyni rəvayət et-Dürr'ül-Mensur tesfsirinde Əbu

Xatəmdən, o da Əbul-Hərb b. Əbul-Esveddən köçürülər.

Yenə et-Dürr'ül-Mensur'da Ebu'ş-Şeyh, Hakim və Beyhaki AB-dulmalik

b.Umeyrdən belə rəvayət edər: Yəhya b. Ma'mer Haccacın yanına

girdi. O sırada Hüseyndən danışdı. Haccac dedi ki: "O Peyğəmbərin

soyundan deyildi." Yəhya ona belə reaksiya verdi: "Yalan

söyləyirsən." Haccac dedi ki: "O zaman Hüseynin Peyğəmbərin soyu

olduğuna bağlı bir dəlil göstərməyin lazım gəlir." Yəhya, "Onun soyundan

Davudu, Süleymanı... İsa və İlyası." ayəsini oxudu və belə

dedi: "Burada uca Allah İsanın anası kanalıyla İbrahimin soyundan

gəldiyini xəbər verməkdədir." Haccac dedi ki: "Doğru söyləyirsən."

[c. 3, s. 28]

Mən deyərəm ki: Alusi, Ruh'ul-Maani adlı təfsirində "Və İsa" ifadəsiylə əlaqədar

olaraq deyir ki: "İbrahimin soyu məzmununda İsanın adının

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 411

zikr edilməsi göstərir ki, insanın soyunun əhatəsinə qızlarından

gələn uşaqlar da girər. Çünki İsanın İbrahimə intisabı ancaq anasının

kanalıyla söz mövzusudur. Lakin buna qarşı belə bir etirazda ol/tapılılmışdır:

'İsanın anasına izafə edilərək zikr edilməsini maneə törədəcək

bir atası olmadığı üçün, başqalarının ana kanalıyla atalarının

soyundan gəldiklərini sübut etmək üçün onunla müqayisə edilmələri

səhv olar. Quranın onu ana kanalıyla İbrahimin soyundan qəbul

etməsi atasının olmamasından ötəridir.' Amma bu yanaşmanın

doğru olmadığı açıqdır. Qaldı ki bu mövzuyla əlaqədar bəzi ixtilaflar

vardır. Ancaq qız uşağının uşaqlarının da insanın soyunun əhatəsinə

girdiyini müdafiə edənlər bu ayəs(n)i dəlil olaraq göstərərlər. Bəzilərinin

rəvayət etdiyinə görə, Musa Qazıntım (r) də xəlifə Rəşidin yanında

bu ayəs(n)i dəlil olaraq göstərmişdir." [c. 7, s. 213]

Tefsir'ul-Kebir'de deyilir ki: "Əbu Cəfər (r) Haccac b. Yusufun yanında

bu ayəs(n)i və Mübahele Ayəsini dəlil olaraq göstərmişdir. Rəsulullah,

'Gəlin, oğullarımızı və oğullarınızı çağıraq.' ayəsinin enməsi

üzərinə Həsən və Hüseyni (r) çağırmışdır. Bəzilərinin iddiasına

görə, bu Hz. Peyğəmbərə (s.ə.v) xas bir vəziyyətdir. Bizim məzhəbə

mənsub olanların bu mövzuyla əlaqədar fətvaları fərqlilik ifadə etməkdədir.

Mənim qənaətimə görə, qız uşağının uşaqları, insanın soyunun

əhatəsinə girər." (Tefsir'ul-Kebir'den götürmə burada sona çatdı.)

əl-Menar təfsirində belə deyilir: "Mən deyərəm ki: Bu mövzuyla əlaqədar olaraq

Buxaridə merfu olaraq Ebubekredən belə bir hədis rəvayət edilər:

'Bu oğulum seyyittir (liderdir, böyükdür).' Hz. Peyğəmbər bunu söyləyərkən

Həsəni nəzərdə tutmuşdur. Ərəblər oğul sözünü qız uşağının

oğulları mənasında istifadə etməzlər. Yenə Əbu Nuaymın Mari-fet'us-Sahabe

adlı əsərində Ömərdən merfu olaraq belə rəvayət edilər: 'Adəm-

'en bütün uşaqları atalarına nisbət edilərlər. Fatimənin uşaqları

xaric. Onların atası və soyları mənim.' Necə ki insanlar da bunu əsas

al/götürərək Fatimənin (ə.s) uşaqları üçün 'Evlədir-Rəsul', Peyğəmbər-

'en oğulları, soyu və Ehlibeyti adlarını istifadə etmişlər." (Götürmə burada

sona çatdı.)

Mən deyərəm ki: Məsələdə bir qarışıqlıq söz mövzusudur. Böyük alimlərdən

bəziləri bu mövzuda məsələni qarışdırmış görünürlər. Mövzunun

412 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

ləfzi olduğunu və dilsel üsullarla həll ediləcəyini sanmışlar. Belə ki

bəziləri şairin bu sözlərini dəlil olaraq irəli sürmüşdür:

"Oğullarımız, oğullarımızın oğullarıdır. Qızlarımız;

onların oğulları, uzaq adamların oğullarıdır."

Bir başqa dəlil də şairin bu sözləridir:

"İnsanların anaları qablardır,

əmanət buraxılan. Soylar isə atalarındır."

Heç şübhəsiz bu yanaşma səhvdir. Burada qohumluq probleminin bir

hissəs(n)i olaraq ictimai hüquqla əlaqədar bir vəziyyətlə qarşı-qarşıyayıq.

Ümmətlər və xalqlar bunun təyin olunmasında, məhdudlaşdırmasında fərqli

yanaşmalar içində olmuşlar. Qadın qohumluğun əhatəsinə girər

mi? Adamın qızlarının uşaqları adamın uşaqları sayılarmı? Qohumluq

sırf doğumlamı məhduddur, yoxsa övladlıqlar da insanın qohumlarının

əhatəsinə girərlərmi? Cahiliyyə dövründə Ərəblər qadına təbii

qohumluqdan başqa bir statü tanımazdılar. Bunun da təsiri evlilik və

dolanışıq kimi təbii tətbiqlərlə məhdud idi. Qadına mirasdan pay verməyi

vs. xüsusları nəzərdə tutan qanuni bir qohumluq tanımazdılar. Qız uşağının

uşaqları isə qohum sayılmazdılar. Amma övladlıqların qohumluqlarını

təsdiqləyərdilər. Övladlıqlarını oğulları kimi çağırardılar. Bunu

edərkən dayaqları dildə belə bir xarakterizə etməyi haqlı edəcək bir nümunə

olduğu üçün deyil əlbəttə, bunu özlərinə qonşu olan irəli ölkələrdən

öyrənmişlər idi. Roma və İran kimi böyük ölkələrin mədəni qanunlarından

və ya milli ənənələrindən al/götürmüşlər idi.

İslam gəlincə, övladlıqların gerçək qohum kimi qəbul edilmələrinə bağlı

cahiliyyə anlayışını tamamilə etibarsız saydı. Uca Allah bu mövzuda

belə buyurmuşdur: "Övladlıqlarınızı sizin öz oğullarınız etmədi."

(Əhzab, 4) İslam gəlincə, qadını qohum statusuna yüksəltdi. Buna bağlı

olaraq bəzi haqqlar tanıdı. Qız uşağının uşaqlarını da insanın

uşaqlarının əhatəsinə al/götürdü. Uca Allah miras ayəsində belə buyurur:

"Allah sizə, övladlarınız haqqında bunu tövsiyə edər: Kişinin

payı iki qızın payı qədərdir." (Nisa, 11) Bir başqa ayədə də belə buyurmuşdur:

"Ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından kişilərə

bir pay vardır; ana-atanın və yaxınların arxada qoyduqlarından

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 413

qadınlara da bir pay vardır. Gərək azından gərək çoxundan (fərq

etməz)." (Nisa, 7) Evlənilməsi qadağan olan qadınları əhatə edən ayədə də

belə bu-yuruluyor: "Sizə bunlar haram qılınmışdır: Anlarınız, qızlarınız...

Bunların xaricində qalanı... sizə halal qılındı." (Nisa, 23-24) Bu ayələrdə

qız uşağının qızı insanın öz qızı, övladları da insanın öz

övladları olaraq adlandırılmışdır ki, bunda ən kiçik bir şübhə yoxdur.

Ayrıca uca Allah belə buyurmuşdur: "Yəhya, İsa və İlyası da..."

Burada İsa, İbrahimin və ya Nuhun soyunun əhatəsinə alınmışdır.

Halbuki hər ikisinə də ancaq ana kanalıyla intisap edə bilər.

Ehlibeyt İmamları (Allahın salamı üzərlərinə olsun) bu ayəs(n)i, evlənilməsi

qadağan olan qadınlarla əlaqədar ayəs(n)i və Mübahele=Lanetleşme Ayəsini

qız uşağının oğulunun insanın oğulu sayıldığının dəlili olaraq irəli

sürmüşlər. Sübut etmə xüsusi bir mövzu ətrafında [Hz. Fatimənin uşaqları

haqqında] cərəyan etmişsə də dəlil ümumi xüsusiyyətlidir. İmam

Məhəmməd Misin (ə.s) göstərdiyi bir dəlil daha vardır ki, bunların

bütünündən çox daha dəqiqdir. el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə

Abdussamed b. Bəşirdən, o da Əbul-Caruddan belə rəvayət edər:

İmam Mis (ə.s) dedi ki: "Ey Əbu Carud, Həsən və Hüseynlə əlaqədar olaraq

sizə nə deyirlər?" Dedim ki: "Onların Rəsulullahın oğulları olduqlarını

inkar edirlər." Dedi ki: "Yaxşı siz onlara qarşı hansı dəlili

ortaya qoyursunuz?" Dedim ki: "Uca Allahın Məryəm oğulu İsayla

əlaqədar bu sözlərini dəlil olaraq göstəririk: 'Onun soyundan Davudu,

Süleymanı, Eyyubu, Yusufu, Musanı və Harunu doğru yola çatdırmışdıq.

Biz yaxşılıq edənləri işdə belə mükafatlandırarıq. Zəkəriyyə, Yəhya, İsa

də...' Burada uca Allah Məryəm oğulu İsanı Nuhun soyunun əhatəsinə

al/götürmüşdür." Dedi ki: "Yaxşı buna qarşı sizə nə söyləyirlər?" Dedim

ki: "Qız uşağının uşağı bəzən insanın övladlarından sayılar, amma

sulbünden gəlmiş olaraq deyil.' Dedi ki: "Yaxşı buna qarşı hansı dəlili

irəli sürürsünüz?" Dedim ki: "Uca Allahın, Rəsuluna (s. a. a) xitab olaraq

buyurduğu bu ayəs(n)i dəlil göstəririk: 'Gəlin oğullarımızı və oğullarınızı,

qadınlarımızı və qadınlarınızı, özümüzü və özünüzü çağıraq.'

[Al/götürü İmran, 61]" Dedi ki: "Buna cavab olaraq nə deyirlər?" Dedim

ki: "Deyirlər ki: Ərəb dilində bir adamın başqasının oğullarını nəzərdə tutaraq,

'oğullarımız' deməsinin nümunələri çoxdur."

414 .......................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

İmam Mis (ə.s) buyurdu ki: "Sizə Allahın kitabından Həsən və Hüseynin

Rəsulullahın soyundan gəldiklərini göstərən elə bir dəlil

təqdim edəcəyə(i)m ki, kafirlərdən başqası onu inkar etməz." Dedim ki: "Sənə

qurban olum, bu dəlil haradadır?" Buyurdu ki: "Uca Allah belə

buyurmuşdur: 'Sizə bunlar haram qılınmışdır: Analarınız, qızlarınız və

bacılarınız...' İmam (ə.s) ayəs(n)i, 'öz sulbünüzden olan oğullarınızın

bərabər/yoldaşları' hissəsinə qədər oxudu və belə dedi: "Ey Əbu Carud,

indi söyləyərsənmi mənə, Rəsulullahın Həsən və Hüseynin bərabər/yoldaşlarıyla

evlənməsi caiz olar idimi? Əgər buna, bəli, yığsa yalan danışmış,

böyük bir günah işləmiş olarlar. Əgər, xeyr, yığsa bu vəziyyətdə,

Həsən və Hüseynin Peyğəmbərin sulbünden olduqlarını qəbul etmiş

olarlar. "1 Buna yaxın bir rəvayəti Qummu da öz təfsirində köçürmüşdür.

[c. 1, s. 209]

Qısacası, məsələ dilsel və lafızla əlaqədar bir xüsus deyil. İslam, qadının

təbii yakınlığını2 də, qanuni yaxınlığını da lazımlı görər. Eyni şəkildə

qızların uşaqlarının da insanın uşaqları olduğunu hökmə bağlamışdır.

Yenə insanın soyunun kişi tərəfindən davam edə bildiyi kimi

qadın tərəfindən də davam edəcəyinin vurğulamışdır. Bunun yanında

övladlıq yoluyla və ya qeyri qanuni əlaqə nəticəs(n)i doğan bir uşağın

insanın öz soyunun əhatəsinə alınması tətbiqini etibarsız

saymışdır. Həm Şiələrin, həm də Sünnilərin Hz. Peyğəmbərdən (s. a. a)

rəvayət etdikləri bir hədisdə belə buyurulur: "Uşaq qadının şəri

ərinə aiddir. Zina edənin haqqı isə daşdır." Nə var ki dini gerçəkləri

əhəmiyyət verməmə meyli insanlara bu gerçəyi unutdurmuşdur. Bunun

miras və evlilik qadağanı xaricində çox fəaliyyəti görülməməkdədir. İslam-

-------------------

1- [Ravzat'ul-Kafi, c. 8, s. 317, h: 501]

2- Təbii yaxınlıq deyərkən, doğum və canlı növləri arasında etibarlı olan yaratma varislik

qaydas(n)ı uyğun olaraq doğum səbəbiylə diqqətə çarpanlaşan bəzi əlaqələri nəzərdə tutmu-yoruq. Əksinə,

bizim bu ifadəni istifadə edərkən nəzərdə tutduğumuz, insanın övladının özünə aid olması,

övladını himayə etmə haqqına sahib olması kimi qayda olaraq qoyularkən çox

bir səyi tələb etməyən qanuni hökmləri doğuran təbii əlaqələrdir. Bunun tam qarşısında

isə, [evlilikdən qaynaqlanan bəzi haqqlar kimi] qanunlaşması üçün artıqdan

səyi tələb edən əlaqələr vardır. Hüquqçuların terminologiyasında, bu da təbii hökmlə

eyni mövqedədir.

Ən'am Surəsi / 91-105 ............................................................................... 415

'ın ilk dövrlərində iqtidara gələn kəslərin bu cür bir nəticənin ortaya

çıxmasında böyük təsirləri olduğu göz ardı edilə bilməz bir gerçəkdir. Təfsirimizin

üçüncü dərisində, evlənilməsi qadağan olan qadınlarla əlaqədar şərhlər

ehtiva edən ayəs(n)i araşdırarkən bu mövzu üzərində bir ölçüdə dayanmışdıq.

Təfsirin-Numanıda, müəllif öz rəvayət zənciriylə Süleyman b. Harun

el-İclidən belə rəvayət edər: İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə dediyini

duy/eşitdim: "Bu işin [xilafət səlahiyyəti] sahibinin haqqı Allahın qoruması

altındadır. Bütün insanlar ölsələr belə, Allah onları gətirər, ortaya

çıxarar. Bunlar uca Allahın haqqlarında belə buyurduğu kəslərdir:

'Əgər onlar, bunları inkar etsə, biz, bunları inkar etməyəcək

bir birliyi bunlara vəkil buraxmışıq.' Bir başqa ayədə də onlar

haqqında belə buyurmuşdur: 'Allah yaxında elə bir cəmiyyət gətirəcək

ki, O onları sevər, onlar da ONU sevərlər. Möminlərə qarşı alçaq

könüllü, kafirlərə qarşı şərəfli və şiddətlidirlər.' [Maidə, 54]"

Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, ayənin xüsusi bir vəziyyətə uyğunlaşdırılmasına bağlı

bir nümunə ehtiva etməkdədir.

el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Əbu Həmzədən, o da İmam

Misdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Uca Allah Quranda belə buyurmuşdur:

'Daha əvvəl də Nuhu... doğru yola çatdırmışdıq... Əgər onlar,

bunları inkar etsə, biz, bunları inkar etməyəcək bir birliyi bunlara

vəkil buraxmışıq.' Uca Allah onun ehlibeytinin üstünlərindən,

qardaşlardan və nəsillərdən vəkillər etmişdir. İşdə uca Allahın bu

sözündə nəzərdə tutulan budur: 'Əgər onlar, bunları inkar etsə...' Əgər

sənin ümmətin bunları inkar etsə, biz, sənin ehlibeytini sənin gətirdiyin

dinə inanmanın vəkilləri etmişik. Onlar bunu əbədi olaraq inkar

etməzlər. Səni vəzifələndirdiyim imanı məhv və laqeyd yanaşmam.

Səndən sonra sənin ehlibeytinden, ümmətinin alimləri, səndən sonra

mənim işimin sahibləri, içində yalan, günah, günah, qürur, lovğalanma

və riya olmayan elmin şərhçiləri olan kəslər olacaq." [Ravzat'ul-

Kafi, c. 8, s. 119, h: 92]

416 ......................................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 7

Mən deyərəm ki: Ayyaşi bunu və bundan əvvəlki hədisi mürsəl olaraq rəvayət

etmişdir. 1 Bu da əvvəlki kimi uyğunlaşdırma növünə bir nümunə meydana gətirməkdədir.

əl-Mehasin adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə İbni Uyeynedən,

o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Bir

gün Əbu Abbasın [Mənsur İddianıkı] yanına getmişdim. İnsanlar ətrafında

çoxluqlanmış, yerlərini al/götürmüşlər idi. Əlini mənə uzatdı. Qarşısında da

süfrə açılmışdı. Mən də yanına getmək üçün addım atdım. Lakin ayağım

süfrəyə ilişdi, beləcə uca Allahın mənə gəlməsini dilədiyi vəziyyətə

düşdüm. Allah belə buyurur: 'Əgər onlar, bunları inkar etsə,

biz, bunları inkar etməyəcək bir topululuğu, bunlara vəkil buraxmışıq.'

Bunlar elə bir qövmdür ki, Allaha and olsun ki namazı edərlər,

zəkatı verərlər və Allahı çox xatırlayarlar." [əl-Mahasin, Kitabuluma,

s. 588, h: 88]

Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin özü budur: İmam (ə.s) ayağının istəmədən

süfrənin bir tərəfinə ilişməsindən həya duy/eşitməkdədir. Sanki süfrəyə

basmağı bir küfranı nemət kimi qəbul etmişdir. Beləcə, "bunları inkar

etməyəcək..." ifadəsindəki "küfr" sözcüyünü, nankorluğu da əhatə edəcək

şəkildə ümumiləşdirmişdir.

Nehc'ül-Belağa'da belə deyilir: "Peyğəmbərinizin (s. a. a) hidayətinə

yatıl; çünki o, ən üstün hidayətdir."

Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ayələrdən açıqca qəbul edə bilərik.

Tefsir'ul-Kummi'de Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) belə buyurduğu rəvayət

edilər: "Yol göstəriciliklərin ən yaxşısı, ən gözəli peyğəmbərlərin yol göstəricilikləridir."

1- [Tefsir'ul-Ayyaşi, c. 1, s. 369, h: 57]

Ən'am Surəsi / 91-105 .......................................................................................... 417