Ayətullah Fazil Lənkərani

TƏKVİNİ İRADƏ VƏ CƏBR

Bəziləri belə güman edir ki, "Təthir" ayəsindəki təkvini iradə cəbr məsələsində həllolunmaz bir müşkül yaradır, Əhli-beytin Allahın əzəli və təkvini iradəsi ilə məsum olması icbari bir iş olur. Belə olan halda onların günahdan uzaq olmaları labüd, günahın onlardan baş verməsi isə əqlən qeyri-mümkün bir iş olur. Çünki Allah Özü onların günahsız olmalarını iradə etmiş olur. Qeyd olunduğu kimi, Allahın iradə etdiyi şeyin əksi də mümkün deyildir. Deməli, Əhli-beytin günah işlər görməsi qeyri-mümkündür. Buna görə də qəbul etməliyik ki, Əhli-beyt(əleyhimussalam) məcburi (ixtiyarsız) olaraq günah etmirlər, onların həmişəlik pak olmaları məcburidir. Bu halda məcburi günahsızlıq fəzilət və iftixar sayıla bilərmi?

BU MÜŞKÜLÜN HƏLLİ

Təhqiqatçı alimlər müxtəlif yollarla, o cümlədən cəbr məsələsini həll etməklə bu müşkülün həlli yollarını bəyan etmişlər. Amma bu cür çətinliklərin qarşıya çıxmaması üçün onu başqa yolla həll etsək, daha münasib olar. Xoşbəxtlikdən "Təthir" ayəsinin məzmununa diqqət yetirməklə heç bir çətinlik qarşıya çıxmır.

ALLAH-TAALANİN "TƏTHİR" AYƏSİNDƏKİ İRADƏSİ NƏYƏ AİDDİR?

Əgər Allah-Taalanın iradəsini Əhli-beytin çirkin-liklərdən uzaq olması ilə əlaqələndirsək, yenə cəbr qarşıya çıxacaqmı? Cavab müsbət olarsa, bir daha qeyd olunan çətinliklə qarşılaşmayacağıq.

Əgər "Təthir" ayəsinin məzmunu Allah-Taalanın Əhli-beytin günahdan uzaq olmasını istəməsi olsaydı və bu iş Allahın Öz nəzarəti və iradəsi ilə həyata keçsəydi, müşkül yaranardı. Lakin Allah-Taala "Tət-hir" ayəsində "yuridullahu liyuzhibə ənkumur-ricsə"-deyə buyurur.

ƏLAVƏ İZAHAT

"Təthir" ayəsinin sintaktik təhlilində "liyuzhibə" (aradan aparmaq) kəlməsi "yuridu" (istəyir) felinin məfuludur. Ayənin tərcüməsi belə olur: "Allah-Taala siz Əhli-beytdən hər növ çirkinliyi aradan aparamağı istəyir, iradə edir."

"Liyuzhibə" kəlməsinin məful⁵³ olmasının dəlili "yuridu" kəlməsinin başqa ayələrdə bəzən "lam" ilə, bəzən də "ən" ilə gəlməsidir. Məsələn, "Tövbə" surə-sinin 55-ci ayəsində buyurulur:

اِنَّماَ يُرِيدُ اللهُ لِيُعَذِّبَهُمْ فِي الْحَيوَةِ الدُّنْياَ

Həmin surənin 85-ci ayəsində isə buyurulur:

اِنَّماَ يُرِيدُ اللهُ اَنْ يُعَذِّبَهُمْ بِهاَ فِي الدُّنْيا

Bu iki ayədən məlum olur ki, birinci ayədəki "lam" qayət mənasına deyil, elə ikinci ayədə işlənən "ən" mənasınadır. İkinci ayədə "ən yuəzzibə" kəlməsi də "yuridu" felinin məfuludur (təsirlik halı, tamam-lıq-müt.). Əlbəttə "ən yuəzzibə" kəlməsini məsdərə çevirməliyik "əzabəhum" (yəni yuridullahu əzabəhum).

Quranın başqa surəsində də ("Səff" surəsi, 8-ci ayə) buyurulur:

يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُوا نُورَ اللهِ بِاَفْواَهِهِمْ

"Tövbə" surəsinin 32-ci ayəsində də həmin məna işlənmişdir:

يُرِيدُونَ اَنْ يُطْفِؤُوا نُورَ اللهِ بِاَفْواَهِهِمْ

İbarələrin müxtəlifliyi ("Səff" surəsinin 8-ci ayəsindəki "li yutfiu" və "Tövbə" surəsinin 32-ci ayəsindəki "ən yutfiu" kəlməsi) göstərir ki, "lam" və "ən" hərfləri (şəkilçiləri) bu cür yerlərdə eyni mənada işlənmişlər və "yuridullah" feli üçün məfuldurlar.

Deməli, Allah-Taalanın "Təthir" ayəsindəki iradəsi Əhli-beytin çirkinlikdən uzaq olmasına bağlıdır. Yəni Allah-Taala Əhli-beyt(əleyhimussalam) ilə çirkinliyin arasında böyük fasilə yaradır. Deməli, Allah-Taala Əhli-beytə bir növ inayət edir, onlarla günahın arasında fasilə salır ki, Əhli-beyt(əleyhimussalam) heç vaxt günaha yaxın düşməsinlər.

Allah-Taalanın iradəsi günaha düşməməklə əlaqələn-dirilmir, yalnız günah ilə Əhli-beytin arasında fasi-lə yaradır və məhz həmin fasilə Əhli-beytin paklı-ğına səbəb olur.

Bunun müqabilində də elələri var ki, onlarla günah arasında çox yaxınlıq var. Pis əməllərə adət edənlər bədbəxtçiliyə uğrayırlar. Buna görə də Qurani-Kərim günaha yaxınlaşmağı belə, qadağan edir. Çünki günaha yaxınlaşmaqla günah işin görülməsi arasında heç bir fasilə qalmır. Qurani-Kərim buyurur:

وَ لاَ تَقْرَبُوا الْفَواَحِشَ ماَ ظَهَرَ مِنْهاَ وَ ماَ بَطَنَ

"Çirkin işlərdən"istər aşkar olsun, istərsə də gizli"uzaqlaşın və onlara yaxınlaşmayın."⁵⁴

Bəli, "Təthir" ayəsinin məzmunu Əhli-beyti günahdan uzaqlaşdırmaq, onlarla günah arasında fasilə yarat-maqdır (ayədəki ricsin mənası gələcəkdir) və təbiidir ki, bu, Allahın xas inayətidir. Bu inayət yalnız Əhli-beytə aiddir və günahın baş verməməsində heç bir məcburiyyət yoxdur. İnsan ilə günahın arasında fasilə yaratmaq cəbr (məcburiyyət) deyil, bir növ inayətdir. Allah-Taala hamıya bu cür inayət etmir, bu tövfiqi Özünün çoxlu lütfünün şamil olduğu şəxslərə verir. Belə bir müvəffəqiyyətə də hər kəs nail ola bilmir.

Camaatın bəzilərinin həyatında hər an və çox asan-lıqla günaha düşmək, çirkin əməllərə qurşanmaq adi bir işdir. Onlar rüsvayçı yerlərdə, namuslarını satan məhəllələrdə, kabaralarda həyat sürürlər.

Bu cür bədbəxtçilik bəzilərinin alnına möhür kimi vurulubdur. Xüsusən yaşadığımız dövrdə dünya xalqları bu cür bədəbxtçiliklərə daha çox mübtəla olurlar.

Lakin qadir Allah-Taala günah, cinayət və çirkin-liklə dolu olan bu dünyada bir dəstə insana tövfiq verir, onlarla günah arasında ayrılıq salır, ilahi inayət onlara şamil olur. Allah-Taala Özünün ən yük-sək mərhəmətini Əhli-beytə nəsib etmiş, onlarla bütün günahların arasında əbədi ayrılıq salmış, onları əbəs və batil işlərdən uzaq saxlamışdır. Amma onla-rın günaha batmaması məcburi deyildir, çirkinliyin uzaqlığına görə onların böyük və dərya kimi dalğa-lanan ruhlarında günah izlərini əsla görmək olmaz. Onların qəlbləri bütün çirkinliklərdən pak-pakizədir.

Buna görə də Allah, Əhli-beyt(əleyhimussalam) ilə günahın arasında fasilə yaratmağı iradə edir. Allah onları günahdan məcburi surətdə uzlaqlaşdırmır, əksinə, Onun Əhli-beyti günahdan uzaq saxlaması bir növ inayətdir və bu inayətə tövfiq deyilir, tövfiqin adını cəbr qoymaq düzgün deyil.

Bu incə və dəqiq məsələni daha artıq təhlil etmək üçün "Təthir" ayəsindəki "rics" kəlməsinin mənasını da dəqiq araşdırmalıyıq.

Buna görə də kitabın əvvəlində qeyd etdiyimiz beş məslənin dördüncüsünü təhqiq edib, qənaətbəxş bir həll yolu tapmalıyıq.