Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu azərbaycan folkloru antologiyasi (Cəbrayıl, Ağdam, Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Ağcabədi və Kəlbəcər rayonlarından toplanmış folklor nümunələri) baki – “Nurlan“ – 2012

III mətn

İsgəndərin baxıcıları baxır, deyir ki, sən elə bir vaxt öləssən ki, altın daş olajax, üsdün dəmir. İsgəndər fikirrəşir ki, bu nə cür ola bilər, altın daş ola, üsdün dəmir.

Bu, səfərə gedir, qumlu bir səhrada bunu bərk titrətmə tutur. Bərk titrətmə tutanda qoşun böyüyünə deyir ki, vəziyət bu üzdü-dü. Mana bir yer qayırın, bir az dincəlim. Uzun oxlar varmış də-mirdən, tez onu belə baş-başa qoyullar, üsdünə gölgəlih – o vaxdı biz çadır deyirdik, – atıllar, Zülqarnəyə yer düzəldillər ki, gir bir az uzan. Orda girif uzanan vaxdı baxır ki, altı daşdı, üsdü dəmirdi. Çağırır öz vəsiyətini eləməh üçün. Deyir:

– Ayrı vəsiyət eləmirəm, gedəndə qabaxcan nə qədər yaşdı, nə qədər ağsakqal, mənim bu qoşunumda şəriyəti bilən adamlar varsa, olar kom getsin anamın qarşısınnan keşsin. Onun dalıncan nə qədər ki, qızıl-gümüş gətirənnər var, olar gətirdihləri əlində onun qarşısınnan keşsin. Onnan sora da mənim döyüşən qoşunum qarşı­sınnan keşsin.

Deyillər:

– Bunun mənası?

Deyir ki, anam bərk ağlıyajax. Onnan ona demək isdiyirəm ki, ana, ölümü əgər köməhnən qaytarmax mümkün olseydi, o ağ­sak­qalların, bu qoşunun köməyinnən qaytarardım. Pulnan qaytarmax olseydi, bu qədər qızılı, gümüşü verif ölümü qaytarardım. Ölüm hamı üçündü, bir adam üçün döyül, onu qaytarmax mümkün döyül.
IV mətn

İsgəndər şahlığa çıxmamışdan qavax heyvana gedirmiş. Na­xır­çı imiş, naxıra gedirmiş. Bu da çobannarın guya padşahıdı. Girir­miş qara batdağa dizə kimi, guya uzun çəkmədi. Çobannarın da hərəsinin yekə dəyənəhləri olur da. İki çoban hərəsi bir tərəfdən ağacı tuturmuş, bu da otururmuş orda, guya şahdı. Gələn adam­lardan töycü yığırmış.

Bir gün bir nəfər haja gedirmiş. Bir az qızılı olur. Bunu gətirif qazıya verir. Bunun hajdan qayıtmağı iki il çəkir. Bu da qazıya pul verir ki, bu bir küpə qızıldan az-az ver, mənim yoldaşım xəşdəsin. Qazı hara pul verir? Başdıyır özü yeməyə.

Kişi hajdan qayıdır gəlir, arvad bunu yaxşı qəbul eləmir.

– Ay arvad, niyə belə eliyirsən?

Deyir:

– İki ildi getmisən, biz dilənçi halına düşmüşüh, ajınan batıf uşaxlar, xəsdələnmişih. Bəs sən də bizə pul-zad qoyuf getməmisən.

Deyir:

– Qazı saa vermədi?

Deyir:

– Əşi, pul nədi, heş nə vermiyif.

Deyir:

– Yaxşı.

Gəlir qazının yanına. Deyir:

– Ay qazı, ayıb olsun, mən saa pul vermişəm ki, uşaxlarımın ehtiyacı olduxca onnara pul verəsən, qoymuyasan korrux çəkə. Onnar yavan çörəh də tapmıyıflar.

Qazı deyir:

– Pulu onnarın özünə vermişəm, özü də şahidim var, filankəs şahitdi.

Arvadnan kişi gənə dava salannan sora bu gəlir qazının yanına ki, gedəjeyih baş qazının yanına. Deyir:

– Yaxşı.

Bunnar gedillər baş qazının yanına. Qazı yanında pulnan tut­ma iki dənə şahid aparır. Şahitdər deyir ki, qızılı bizim yanımızda verdi.

Bunnar kor-peşman qayıdanda, isdi də hava imiş, İsgəndər görür adam gəlir. Tez gedir qıçıın yarıya qədər qara batdağa sürtür, uşaxlar da biri ağacı o tərəfdən tutur, biri bu tərəfdən, İsgəndər də ortada oturur. Yasoullardan birin göndərir ki, get o gedənnəri çağır bura. Əgər sözüzə baxmasa, salın dəyənəyinizin altına.

Gəlillər bunnarın qabağını kəsillər ki, şah çağırır. Deyir:

– Ə, burda şah nə gəzir!

Deyir:

– Bizim şahımız o dey, odu.

Bu dərtdi, qızılın ala bilmiyən deyir:

– Şah nədi ə, şah kimdi!

Hərəsinə bir-iki dəyənəh vurannan sora gəlillər İsgəndərin yanına. Görüllər bu, adi çobandı, qılçasını yarıya qədər qara batdağa batırıf, guya xrom çəkmədi, oturuf ağacın üsdündə, guya bu şahın taxdıdı. Deyir:

– Hardan gəlirsiz?

Bu dərtdi adam deyir:

– Baş qazı mənim dərdimə əlac eləmədi, ay bala, qoy gedim.

Deyir:

–Dərdin nədi?

Deyir:

– Mən haja gedəndə bu kişiyə bir küpə qızıl verdim ki, ehti­yac olduxca uşaxlarıma ver. O da vermiyifdi. Getdih baş qazının yanına, o da bir şey eliyə bilmədi.

Kişiyə deyir:

– Saa qızıl verdi?

Deyir:

– Hə.

– O qızılı neynədin?

Deyir ki, bu şahitdərin əliynən verdim ona. Dedi:

– Yaxşı.

Şahidin birini çağırır, deyir ki, get qızıl nə boydadı o bat­dax­dan o boyda şey yumurra gətir. O birinə də xəlvət deyir ki, get sən də o tərəfdən yumurra gətir. Bir-birinnən xəbərsiz. Bunnar küpün adını eşidif elə bilillər yekə şeydi da. Biri gedif bir kündə boyda batdağı yumurruyuf gətirif qoyur. Biri də onnan bir az yekə.

Deyir:

– Nə boyda idi o qızıl?

Deyir:

– Bax, bu boyda.

İsgəndər kişidən soruşur ki, verdiyin qızıl nə boydadı. Deyir ki, bir belə. Deyir ki, o gətdiyi palçıx nə boydadı? Hərəsinə bir-ikisini vurannan sora deyillər ki, bizi öldürmə, bizim günahımız yoxdu. Bizə pul verdi, biz də şahitdih elədik.

Salır o qazını çomağının altına, deyir:

– Buraxmıyajam səni, burda öldürüf bataxlığa basdırajam. Adam göndər, kişinin qızılını versin.

Nəysə, adam göndərir bunun qızılın alıf verir.

V mətn

İsgəndər qoşunu yığır, deyir ki, gedəjəm dirilih suyu işməyə. Xızır peyğəmbər də yanında olur. Bir cavan oğlan olur, bunun da bir dədəsi olur. Dədəsi o qədər qojalmışmış ki, onu ata yüklüyür, heş bunun xəbəri olmur. Nə qədər gedənnən sora düşüllər bir yerə. Bu, hərənin əlinə bir quru balıx verir. Sudan işməh Xıdır Nəbiyə qismət olur. Qayıdanda görüllər şakqaşakdı. Kimi bir ovuc götürüf cibinə qoyur, kimi torbasına. Gətirif çöldə baxıllar ki, bunun hamısı qızıldı. Onunçün deyillər ki, zülmətdə bir daş var, götürən də peş­man­dı, götürmüyən də. Götürən deyir ki, niyə çox götürmədim, götürmüyən deyir ki, kaş mən də götürərdim.

Orda münəccimlərə deyir ki, deyin görüm mən nə vaxt öləjəm.

Deyir:

– O vaxt ölessən ki, üsdün polad olajax, su qana dönəjəh.

Bir dəryanın qırağına düşüllər. Qılışdan bunun altına düzüllər, üsdünə düzüllər. Baxıllar ki, suyun üzü qızarıf. Axı savah ertə gün doğanda suyun üzü qızarır. İsgəndər orda rəhmətə gedir. Vəsi eliyir ki, mənim anama deyin ki, mənim ehsanımı o adam yesin ki, dünyada dərdi olmasın. Bir də qabaxca bir dəsdə əli silahlı qoşun gedəjəh, dalınca bir dəsdə əzan çəkən molla gedəjəh, dalınca bir dəs­də at yüklü qızıl gedəjəh. Anam bilsin ki, əgər ölümü silahnan qaytarmax olsaydı, silahnan qaytarardım. Alimnən qaytarmax olsaydı, alimnən qaytarardım. Qızılnan qaytarmax olsaydı, qızılnan qaytarardım. Mümkün döylü ölümə.

Anası bir ağ dəvəni minif, İsgəndərin ehsanınnan götürür dü­şür düzdərə. Bu kənd mənim, o kənd sənin. Deyillər o kəndin qıra­ğında bir yaşdı kişi var, Əhmədi-Biqəm. Onun qəmi yoxdu, uşax­larnan oynuyur. Əlli-altmış yaşı var. Gedir dəvəni saxlıyır.

– Əhmədi-Biqəm sənsən?

Deyir:

– Hə.

Bir az söypət eliyir, deyir:

– Oğlum vəsiyət eliyif, eşitmişəm sənin dərdin yoxdu. Bu ehsannan ye.

Deyir:

– Ana, mən elə dərd əlinnən dəli oluf düşmüşəm düzdərə. Get ehsanı ver, camaat yesin.

VI mətn

Qoşun gedir bir dəryanın qırağında düşür. İsgəndər deyir:

– Bunu qurudax, görəh burda nə var.

Suyu dartıf töküllər, dartıf töküllər. Balıxlar qalır çabalıya-çabalıya. Bir balıx qızıl tulluyur. Onu götürənnən sora dəymir. Ona görə deyillər ki, İsgəndər balıxdan da xərac aldı.