Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud dada gorgud

Sığmazkən aləm, adəm onun kainatına,

Tiflanə mələbəydi hənuz ümdə mətləbi.

...Məktum olan xızaini-həqqin kilidinə,

Ol tifli məhrəm etmək ilə qıldı mərhəmət,

Təqdim etdi sonra ona bir alovlu saz,

İlham qüvvəsilə oxutdurdu şairi (1, 97).

Burada poetik dərketmə rasionallıqla qarşılaşdırılır və intuitiv, irrasional yol kimi deyil, universal, sintetik keyfiyyət şəklində götürülür. Öz növbəsində, roman­tiklərin mif haqqındakı nəzəri fikirlərində magik seyretmənin “sonsuzluğun” dün­yadakı mistik duyulmasına əsaslandığı göstərilir. Mənəvi (ilahi, ideal, mütləq) baş­lanğıc fiziki (konkret, əşyavi) dünyada təcəssüm edilir. Dünyaya mistik münasibət transsendentlik (idealist fəlsəfədə: təcrübə xaricində olmaq, təcrübə ilə dərk edilə bilməməzlik) cizgilərinin gündəlik həyata, məişətə axınının sezilməsi ilə xarakterizə olunur. Beləcə romantiklər şairləri mistik dünyaduyumunun əsas daşıyıcıları elan edirdilər. Novalis hətta söz sənətkarını kahinlə eyniləşdirərək yazırdı: “Şair və kahin başlanğıc­da bir adam idi, onları sonrakı çağlarda ayırıblar. Lakin əsl şair həmişə kahin, əsl kahin isə hər zaman şair olaraq qalıb” (7, 97). Romantiklər mistik duy­ğunun (hissetmənin) dünyanın mifik (rəmzi) dərki ilə sıx şəkildə bağlı olduğunu irəli sürürdülər. Bu cür hissetmə insanlarda təbiətə qarşı elə baxış formalaşdırır ki, zahirən cansız, tərpənməz varlıqların da möcüzəli həyatı olduğu duyulur, hər addımda ilahinin sirli əlamətlərinə təsadüf edilir, hara baxırsan, orada qeyri-adi vəziyyətlərə, “qəribə cizgilərə, gizli yazılara, quş qanadlarında, yumurta qabığında, buludlarda, qar dənəciklərində, kristallarda, müxtəlif formalı daşlarda, donmuş sularda, arxlarda, bulaqlarda, dağların üstündə, bitkilər, heyvanlar aləmində, insanlarda, göyün od-işığında belə bilinməz işarələrə, haşiyələrə rast gəlirsən” (7, 71).

Avropa romantiklərinin gəldikləri bəzi qənaətləri Azərbaycanın söz ustaları hələ XII yüzildə irəli sürmüşdülər. Nizami kimi nəsrə nisbətdə şeirə daha yüksək qiymət verən Xosrov əl-Ustad nəzmin xüsusiyyətlərindən geniş bəhs açmış, Məhəmməd peyğəmbərə istinad edərək bilidirmişdi ki: «Bütün varlıqlardan yüksək olan Allahın oturduğu taxtın altında böyük xəzinə gizlənmişlir. Orada olanların məzmununun açarı isə şairlərin dilinin altındadır». Peyğəmbərin dediyinə görə, «şairlər – insan nəslinin ötüb-keçməyən, bitib-tükənməyən şöhrətidir». Yaxud «Dil bircə sözlə möcüzə yaratmağa qadirdir» (3, 12).

Romantiklər qədim Misir, Çin əlifbasında bütöv məfhumu və ya hecanı ifadə edən işarə­lər­dən – heroqlif görüntülərindən danışanda vurğulayırdılar ki, onlar nə­ha­yət­sizlik, intə­ha­sızlıq, sonsuzluq, ucu-bucağı olmamaq ideyasını özündə daşıyır. He­roqliflərdə dünyanın sonuna aid əşya və hadisələr aydın sezilir. Dilin təbiətini anla­mağa çalışarkən belə qənaətə gəlirdilər ki, heroqliflərin sirrini açmaq qabiliyyəti an­caq əsl şairə verilir və bununla söz sənətkarının magik gücü nümayiş etdirilir. Zaman gələcək şairlərin bu xüsusiyyəti “dünyanı canlandıracaq”. Çünki “Dünyanı canlan­dırmaq” gücü başlanğıcda İnsanlığa xas xüsusiyyət olmuş, müasir mərhələdə tamam itirilmişdir. Novalis yazırdı: “İndi biz səbəbini anlamadığımız ölü təkrar­lardan başqa heç nəyi görmürük”(8, 549). Doğrudan da ümumi əlaqə və təsirə malik universiumun dərkindən in­san­lar məhrumdurlar. Onlar dünyanı tam halda görmürlər. Ona görə ki, ilahiliyin dünyadakı mövcudluğunu duymaq qabiliyyətini çoxdan itiriblər. Bu, insan­la universiumu bir-biri ilə əla­qələndirən əsas əlamət idi. Roman­tiklər yeni əlaqə vasi­tə­sini tapmağın yollarının “magik seyret­mə”dən keçdiyini göstərirdilər. Bu prosesdə təfəkkürdə bütöv Dünyanın tutqun şəkildə obrazı meydana gəlir, ayrılıqda və şərtilikdə mütləqliyə (qətiliyə, şübhəsizliyə) yüksəldilir. Bu fikirlər əslində mifoloji düşüncənin genezisinin açarı idi. Eləcə də “qeyri-müəyyən tamı hisset­mə”nin univer­sallığa uyğunluğu poetik yaradıcılıqla (bədii düşüncə ilə) üst-üstə düşürdü. Bu cəhət də mifoloji görüşlərə xas əlamətdir.

Mifoloji dərketmənin ardınca dünyabaxışının başqa formaları tam halda yaranmış və təbiətə olan duyğusal-poetik baxış yaddaşlardan itmişdir. Onu təzədən qaytarmağı bacaranlar poetik istedadları ilə dahilik zirvəsinə yüksəlmişlər. Beləliklə, romantiklər müasir poeziyada mifyaratma prinsipininin mövcudluğunu təsdiqləyir­dilər. Maraqlıdır ki, poetik yaradıcılıq deyəndə, dünyanı qavrayıb müəyyən tərz, üsul və qaydalarla modelləşdirmə başa düşülür. “Romantizm” termini də eyni şəkildə an­la­şılırdı. Romantiklər bildirirdilər ki, “Dünya roman­tikləşdirilməlidir. Ancaq bu hal­da o, ilkin mənasını daşıyar”. Romantikləşdirilmə o anlamda işlənirdi ki, dünyada hər­tərəfli keyfiyyət potensiallaşması baş verməlidir. Hələ XIX yüzilliyin ortalarında “nə qədər ki gec deyil” – deyə romantiklər mifə qayıdışla dünyanı gələcək bəlalardan xilas etməyin yollarını təklif edirdilər. Onlar adilikləri yüksək mənalandırır, gündəlik həyatın bayağı dona bürünməsini sirli pərdənin aradan qaldırılması ilə aradan götürməyi irəli sürür, tanınan və anlaşılan varlıqlarda belə əyləncəlik əlamətləri və qeyri-müəyyənlik görür – beləcə romantizmin mahiyyətini bu şəkildə şərh edirdilər.

Romantikləşdirilmə ­– mistik duyğu və “magik seyretmə” eyniliyinin xüsusi “va­sitə” ilə poetik əksi sayılırdı. Mistik duyğu həyatın poetik (romantik) qavranıl­ma­sı­nın sinonimi kimi götürülürdü. Şairlər mistik bilgilərin həqiqi daşıyıcısı elan edilir və onların əsərlərində gerçəklik romantikləşdirilməklə transsendent mənaya çatdı­rı­lır­­dı. Bu mənada Novalis gerçəkliyin transsen­dent sirlərini daha düzgün, adekvat, uy­ğun əks etdirən poetik formaları da müəyyən­ləşdirmişdi. Bu sıraya poeziyanın qa­nun­­larının yaranmasına yardım göstərən mif və nağıllar daxil edilirdi. O, əslində mif­lə nağılı bir-birindən ayırmırdı. Bu ədəbi formaları universiuma təsvir etməyə qadir ye­­ganə epik janrlar kimi təqdim edirdi. Novalis yazırdı ki, nağıllarda, mifyaratmada ger­çəklik “mütləqləşdirilərək universal məna kəsb edir, individual (fərdi) anlar və situasiyalar təsnif edilir, hər bir məxluq, hadisə romantizmin obyektinə çevrilir” (7, 95).

Mif və romantik poeziyanın qarşılıqlı əlaqəsinə, dərkinə Fridrix Şlegel də əsaslı şəkildə toxunmuşdur. İlk növbədə, Şlegeli mifologiyanın sinkretikliyi: poetik sistemlərin ayrılmazlığı, mətn strukturlarının bölünməzliyi, zaman-məkan vəhdəti, daha doğrusu, fəlsəfi anlamların, dini baxışların, incəsənət sahələrinin onda əridil­məsi özünə cəlb edirdi. F.Şlegelin qənaətinə görə, poeziyanın ən kamil nümunələri hə­min vahidlik prinsipinə əsaslanaraq yaradılır və bədii yara­dıcılığın mahiyyətində mi­fo­logiya dayanır. “Sintez”, “ümumilik” onun ən çox sevdiyi terminlər idi. O, şairdən təkcə universallıq, yəni təsvir ümumiliyi tələb etmirdi, həm də kollektiv, müştə­rək, birlikdə yaratmaq ideyasını da ortaya atırdı. Müasir incəsənətdə əski mə­də­niyyətə xas vahid yaradıcılıq gerçəkliyini – “simpoziliy”i (müşavirəlik, məslə­hət­ləşmə) təzədən canlandırmaq arzusu ilə “yeni mifologiya” ideyası altında bütün şair­ləri ümimi xorda birləşdirməyə çalışırdı. F.Şlegel irəli sürürdü ki, incəsənəti dirçəlt­məyə qadir yeni mifologiya qədim insanların ilkin düşüncəsinin dünyanı nümunəvi və hissi dərk etməsi əsasında yaranan mifologiyasından fərqlənir. Yeni mifologiya insan ruhunun dərin qatlarında meydana gəlir, onun mənbəyi ilahi aləmin duyul­masından, mistik təəssüratdan alınan həyəcanlardan ibarətdir. Dünyanın mistik dərki həyatı daim əbədiyyət və sonsuzluq ideyası hissləri ilə doldurur. Bu mənada romantiklər dini hisslərin müasir poeziyanın əsasına çevrilməsinin tərəfdarı idilər. F.Şlegel yazırdı: “Dinsiz biz ancaq “qəşəng incəsənət” adlanan roman, yaxud oyun əldə edəcəyik” (5, 60). Söz sənət­karının mistik funksiyası haqqında da romantiklər maraqlı fikirlər irəli sürmüşdülər, xüsusilə şairin məqsəd və vəzifəsindən danışanda onu “seçilmişlər” sırasına daxil edirdilər. ”İnsan Yer üzünün başqa yaranmışları ilə müqayisədə nədirsə, şair də bütün adamlarla müqayisədə o qədər fərqlidir” (5, 60). Şairə bu cür xüsusi yüksək münasibət onunla izah olunurdu ki, onun ruhu ətrafdakı sirli mənaları açmaq imkanına malik idi. F.Şlegelin sözləri ilə desək, “şair gündəlik rastlaşdığımız ən adi şeyləri poetik aləmdə işlətməklə tamamilə şəklini dəyişməyi, yeni halda təsəvvürə gətirməyi bacarmalı, onların dərin məna kəsb etməsinə, ən ali anlam daşımasına çalışmalıdır” (5, 67).

Dünyanın xüsusi şəkildə görünməsi mifologiyaya və romantizmə xas xüsusiy­yətdir. Dante və Şekspirin əsərlərində universallığı fərqləndirən romantiklər “İlahi komediya” poemasını, “Hamlet”, “Romeo və Cülyetta”, “Kral Lir”, “Otello” kimi faciələri transsedentallığa bariz nü­munə göstərir və yeni romantik poeziyanın da bu keyfiyyətlərə cavab verməsini tələb edirdilər. Bütün dünyanı ənginliyi ilə təsvir üçün hədsiz mənalılıq, çoxsaylı məzmun çalarları axtarırdılar. Romantizmim mifyarat­ma­ya əsaslanan universallığının mahiyyətində məhz bu mühüm məsələ dururdu. Belə­liklə, romantiklərin mifyaratma haqqındakı fikirlərində çox yaxınlıq nəzərə çarpırdı. Bu, əslində təsadüfi deyildi, İen romantik dərnəyi əhatəsində bircə yaratmaq prinsipi ilə müntəzəm şəkildə dostluq söhbətləri, dialoqlar keçirilirdi, geniş fikir mübadilələri aparılırdı. Mifyaratmanın ümumi “məntiq” – daxili qanunauy­ğunluğu haqqındakı te­zis­ləri hamı yekdilliklə dəstəkləyirdi. Mifdən faydalanmanın vahid nəzəriyyəsi pole­mik müzakirələrdən keçərək işlənib hazırlanmışdı. Doğrudur, romantiklər üçün dəqiq məntiqi sxemlər, standart üslubi qəliblər, düzgün xətlənmiş “kontur”lar yad olsa da, onların mif konsepsiyası ardıcıllığı, müntəzəmliyi, tənasüblüyü ilə fərqlənirdi.

Romantiklərin ədəbi-nəzəri və fəlsəfi fikirlərini ümumiləşdirərək bu nəticəyə gəlirik ki, romantizm çağlarında mifyaratma poetik yaradıcılığın əsas prinsipi kimi götürülmüşdür. Sənətkar (poetik dahi) yaradıcılıq prosesində mistik duyğularını sı­naq­dan keçirmiş, həyat gerçəkliklərini mifologiyanın qanunlarına uyğyn şəkildə poe­tik formaya salmış və bununla dünyanı bütün əhatəliliyi ilə dərk etməyə can atmış­dırlar. Yaradıcılıq prosesinə gəldikdə, bu, dünyaya magik təsir kimi götürülmüş və ey­ni zamanda dünyanın sirlərinin xüsusi yolla açılmasına xidmət etmişdir. Bu cür eh­ti­raslı ilhamlanma nəticəsində mif-nağıl sintezinin daxili qanunauyğunluqları drama­tur­giyaya, poeziyaya və nəsrə şamil edilmişdir.

Romantiklər mifi düşüncənin universal sistemi kimi götürür (“mütləq mifolo­giya”), mədəniyyətin bütün inkişaf tarixi boyu mifologiyanın həmişə insanlara əhatə dairəsindəki ger­çək­liklərdən təsirlənməyə, əldə olunan bilgilər toplusunu dərinləş­dirib sistemləşdirməyə və sistemləşmə əsasında özünün konseptual dünya modelini formalaşdırmağa xidmət etdiyini göstərirlər.

“Mütləq mifologiya”nın reallaşması obraz, süjet və modellərin sonsuzluğunu, emprik müxtəlifliyini öz içərisində əridən tarixi-milli mifologiyaya (“nisbi mifologiya”) çevrilir. Zaman ötdükcə konkret forma şəklinə düşən “mütləq” və “nisbi” mifologiyalar bəşər oğlunun şüurunun təşəkkül tapması ilə aksentləşir, ayrı-ayrı aspektləri hiperbolizə (müqayisə) edir: