Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu seyfəDDİn rzasoy əBÜlqazi «OĞuznamə»SİNDƏ

Bu, əlbəttə, (Əbülqazi Bahadır xanın intellekti səviy­yəsində təqdim olunan) XVII əsr tarixi düşüncə koduna (sis­temiçinə) bütün hallarda (A.N.Kononovun intellekti səviy­yəsində təqdim olunan) XX əsr tarixi düşüncə kodundan (sis­temçölündən) baxışdır. Bu mənada, sistemə «çöldən - qıraq­dan» baxışı təqdim edir. Ona «içəridən» - Əbülqazinin öz çağından baxış tarixi düşüncənin diaxron səviyyələri (Əbülqazi və Kononov səviyyələri) arasındakı dialektik inki­şaf mən­zə­rəsini ortaya qoyur: A.N.Kononov üçün bütün də­yəri ilə «epik-mifoloji» informasiya olan mətn vahidi Əbül­qazi Bahadır xan üçün bütün dəyəri ilə müqəddəs və gerçək tarixdir.

§ 2. XVII əsr tarixi düşüncə koduna içəridən – öz çağından baxış
Əbülqazi «Şəcəreyi-tərakimə»də bir neçə yerdə yazdığı əsərə «nəzəri-metodoloji» münasibət bildirmişdir. Fərqli «mo­dallıq» aspektlərini özündə birləşdirən bü münasibət T a r i x - M i f münasibətlərinin tarixi düşüncə kodu səviy­yə­sində gerçəkləşmə modelinin öyrənilməsi baxımından əlamət­dardır.

Müəllif əsərin yazılma səbəbinə münasibətdə bildirir: «Bun­dan çox illər keçəndən sonra bu türkmənlərin mol­la­ları, şeyxləri və bəyləri eşitdilər ki, mən tarixi yaxşı bili­rəm; budur bir dəfə onların hamısı [mənim yanıma] gəl­dilər və dedilər: «Bizim [xalqda] Oğuz [Oğuznamə] haq­qın­da söylə­mələrin çoxlu [müxtəlif nüsxələri] vardır, an­caq [heç bir] yaxşısı yoxdur; onların hamısı səhvlərlə [do­ludur] və bir-bi­ri ilə uyğun gəlmir; onların hər biri müəy­yən nöqteyi-nə­zər­lidir». Və onlar: «Əgər bir dənə düzgün, etibar ediləsi tarix olsaydı, yaxşı olardı», - deyə xahiş et­dikləri vaxt mən onla­rın xahişlərinə sayğı göstər­dim. Bax bu səbəblərə görə»⁷³.

Əbülqazinin əsərin yazılma səbəbi ilə bağlı qeydi «Mif-Tarix» münasibətlərinin etnokosmik strukturunun müxtəlif səviyyələrini özündə inikas edir. Odur ki, informasiyanı struk­tur qatları səviyyəsində təhlil (bərpa) etməyə çalışaq. Onun verdiyi məlumatdan bəlli olur ki:

1. «Şəcəreyi-tərakimə»nin yazıldığı dövrdə «Oğuznamə» eposu müxtəlif variantlar səviyyəsində mövcud imiş.

2. Variantlarla bağlı işlədilmiş:

a) «[heç bir] yaxşısı yoxdur»;

b) «onların hamısı səhvlərlə [doludur]»;

c) «bir-biri ilə uyğun gəlmir»;

ç) «onların hər biri müəyyən nöqteyi-nəzərlidir»;

e) «...düzgün, etibar ediləsi tarix olsaydı...»

- ifadələrinin hər biri XVII yüzillik oğuz türkünün (konkret olaraq - türkmənin) etnokosmik yaddaşında oğuz ritual-mifo­loji dünya modeli ilə bağlı mövcud olmuş struktur vahidlərini (qatlarını) aydınlaşdırmağa imkan verir. Bu baxımdan:

a) Oğuz-türkmənlərin Oğuz xan haqqındakı çoxlu oğuz­namələrin heç birini «yaxşı» saymaması birbaşa invariant-paradiqma münasibətlərinə söykənir: Oğuz-türkmənlərə görə, mövcud oğuznamələr (paradiqmalar) Oğuz xanla bağlı «tarixi həqiqəti» (invariantı - müqəddəs informasiyanı) yaxşı əks et­dirən mətnlər deyildir.

b) Oğuz-türkmənlərə görə, mövcud oğuznamələr Oğuz xanla bağlı «həqiqəti» özündə əks etdirmək baxımından səhv­lərlə doludur. Başqa sözlə, bu mətnlərdə «Oğuz xan» infor­ma­siyası təhriflərə məruz qalmışdır. Bu, mifoloji xassəli mü­qəd­dəs informasiyanın XVII yüzillik oğuz-türk şüurunun struk­tu­runda funksional olmasının göstəricisidir. Oğuz-türk­mən et­nik düşüncəsi göstərilən cağda sakral-mifoloji şəcərəyə bağlı­dır və öz etnokosmik davranış modelində Oğuz xan funksional mode­lindən çıxış edir. Onlara görə, etnik funksio­nallığın indiki sə­viy­yəsi sakral davranış modelini özündə əks etdirmir və bu­nun səbəbi sakral informasiyanı daşıyan möv­cud mətnlərin ar­tıq yararsız olmağında, başqa sözlə, səhvlərlə dolu olmasın­da­dır. Beləliklə, oğuz-türkmənın düşüncə struk­turunu model­ləşdir­sək, «Şəcəreyi-tərakimə»nin yazılmasını aktuallaşdıran səbə­bin özü belə, əslində, ritual-mifoloji xa­rakterlidir: etno­kos­mik funksionallıq səviyyəsində «kon­flikt» meydana çıx­mış­dır. Bu «konflikt» strukturunu aşağı­da­kı elementlər təşkil edir: