Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

I FƏSİL
MƏTNİN MATERİYA MODELİNDƏ

TƏHLİLİ TƏCRÜBƏSİ:

METOD, ONUN TEZİSLƏRİ VƏ ÖRNƏKLƏRİ
Qeyd etmək istəyirik ki, Azərbaycan eposunun, ümu­miy­­­­yətlə, folklorunun etnoenergetika baxımından tədqiqi ma­teriya anlayışını hallandırmağı tələb edir.

Materiya elmdə daha çox fiziki mənada götürülür:

1. İnsan şüurundan kənarda və ondan asılı olmayaraq möv­­cud olan obyektiv varlıq; maddə;

2. Təbiətin fiziki cisimlərini təşkil edən maddə;

3. Parça, arşınmalı, material³.

Göründüyü kimi, “materiya”ya materialist yanaşmanı əks etdirən bu anlayışda “insan şüurundan kənarda və ondan ası­­lı olmayaraq mövcud olan (bütün – S.R.) obyektiv varlıq” əha­­tə olunmur. Materiya – ümumən yaradılışın maddəsidir və “mə­­nəvi maddədən” heç bir halda kənarda deyil.

Biz bir sıra tədqiqatlarımızı artıq “materialın materiya modelində təhlili təcrübəsi” qrifi ilə işarələmişik⁴. Bu, bizə epik materialı (mətni) elmdə məkan hadisəsi kimi təsəvvür edi­lən materiya kimi götürməyə, başqa sözlə mənəvi mate­ri­yanı maddi materiya ilə analogiyada təsəvvür etməyə imkan ve­rir. Bu cəhətdən belə hesab edirik ki, “özünüdərk istər bə­şəri-universal səviyyədə “bilmək üçün bilmək” (İsmayıl Tu­na­­lı) paradiqmasında, istərsə də fərdin “özünüqoruma və özü­nü­yaşatma instinktindən doğan idraki fəaliyyət” (Füzuli Qur­ba­nov) paradiqmasında varlığın öz hərəkət ritmini teoqo­nik energetikadan alan universal qanunauyğunluğudur:

– Canlı (və cansız – !) materiya şüur daşıyıcısıdır;

– Şüur idraki fəaliyyətdə gerçəkləşir;

– Özünüdərk idrakı idrak miqyaslarını da ehtiva etməklə universal funksiyadır.

Azərbaycan folklorşünaslığı bir fəaliyyət hadisəsi kimi özünügerçəkləşdirmənin bütün səviyyə və təzahürlərində özü­nüdərk sxemini reallaşdırıb. Folklorşünaslıq düşüncəsinin dü­nəni ilə bugünü arasında hansı ideoloji marağa qulluq etmə­sindən asılı olmayaraq, nə yazılıbsa, nə deyilibsə, nə edilbsə, nəticə etibarilə özünüdərkə xidmət edib. Bu, böyük, ulu bir yoldur”⁵.

Yolun müasir mərhələsi bizim humanitar-elmi düşüncə­dən təkrar istehsalın “Sizif əməyi” modelindən imtina edib, folklor materiyasını onun energetik strukturu baxımından araş­dırmağı və bu enerjinin “istifadə texnologiyasının mənim­sə­nilməsini” tələb edir. Bu istiqamət özü ilə metodologiya, fəl­səfi baza, yanaşma metodları kimi problemləri gətirir. Bu cə­hətdən, müasir inteqrativ elm sahələrinin, məsələn, siner­getikanın əsas tezisləri bizim nəzərdə tutduğumuz istiqamətin fəlsəfi bazasının əsas tezislərini verə bilir. Təbii ki, söhbət, mexaniki, başqa sözlə, sinergetiklərin özlərinin dedikləri ki­mi, metaforik sinergetikadan yox, onun fundamental nəticə­lərinin kreativ düşüncə dövriyyəsinə buraxılmasından gedir. Bizim tədqiqatlarımızda lap əvvəldən “struktur”, “semiotika”, “xaos”, “sinergetika”, “mətn” və s. kimi anlayışlar və onlara bağ­lı yanaşma modelləri düşüncəmizin təbiətindən irəli gə­lərək öz doqmatik-kateqorial modellərində götürülməmişdir. Kreativ yanaşmalara xas olan yenilik keyfiyyəti fasiləsiz kombinasiyaların yaratdığı yeni paradiqmalarda üzə çı­xır. Bu cəhətdən problemini “Azərbaycan dastanlarında şa­man-qəhrəman arxetipi” kimi müəyyənləşdirdiyimiz bu təd­qiqatda Azərbaycan eposu istər etnoenergetik sistem hadisəsi, istərsə də mətnin materiya modelində təhlili təcrübəsi baxı­mın­dan eksperimental aprobasiyadan keçiriləcəkdir. Bu pro­sesdə əsas diqqət etnoenerjinin yaranmasına, təbiətinə, ma­hiyyətinə deyil, onun ötürülmə mexanizmlərinə yönəl­diləcəkdir. Başqa sözlə, təhlilin predmetini, əvvəlki araş­dır­malarımızda olduğu kimi, yenə də strukturun öyrənil­məsi təşkil edir. Lakin bu tədqiqatımızda əvvəlki araşdırma­larımızda “xırda gəzişmələr” şəklində etdiyimiz eksperi­ment­ləri genişləndirib, etnoenergetikaya gedən yolu məkan-zaman kontinuumu baxımından (ilk növbədə özümüz üçün) aydın­latmaq istəyirik.

“Xırda gəzişmələrə” gəlincə Azərbaycan eposunun et­noe­nergetik struktur baxımından öyrənilməsi istiqamətində bə­zi “tezislər” bizim folklorşünaslığımızda artıq var. Bu cə­hət­dən diqqəti ilk növbədə prof. Cəlal Qasımovun Azər­bay­can folk­lor­şü­naslıq düşüncəsinin prosessual strukturu və onun me­xanizm­lərini tədqiq edən kitabında (2011) “Qurbani” das­tanı ilə bağlı deyilmiş bir məqama cəlb etmək istərdik. O, Ço­ban imzalı bir müəllifin həmin dastanla bağlı bir fikrinə mü­nasibət bildirərək yazır: “Bizim fikrimizcə, Çoban imzalı mü­əl­lif Qurbani dastanı haqqında öz antitezisi ilə, əslində, özü də bilmədən, bu dastana həm də tarixə düşəcək şəkildə et­nop­si­xo­loji qiymət vermişdir. Ço­ban dastanı “başqa dastan­larla”, yə­ni “Koroğlu” və s. kimi qəh­rəmanlıq dastanları ilə mü­qa­yi­sədə “dinc” bir epoxanın ini­kası, “xanlarla xalqın ar­xayınca” və “ağalı, nökərli”, “səliqə” ilə yaşadıqları bir vax­tın məh­su­lu” hesab edir. Bax bu nöqtə “Qurbani” dastanının əsil ma­hiy­yə­­tini üzə çıxarır. “Qurbani” dastanı təsəvvüfi-irfa­ni ide­ya­lar­la süslənmiş, insana panteist ba­xışları əks etdirən, yəni Tanrı, Dün­ya və İnsan arasında ilahi harmoniya yaradan sənət fe­no­me­nidir. Toy-düyünlərdə, yaxud uzun qış gecələ­rində aşığın ifa­sında bu dastana qulaq asan in­sanlar öz dərd-qəmini unu­dur, dünya qayğılarından azad olur, ağ­rıyan ruh və mə­nə­viyyat­ları dincəlirdi. Ruhun dincliyi isə yal­nız insan psi­xika­sında ruhani potensialın hərəkətə gə­tiril­mə­si, mənəvi ener­getik qaynaqların oyadılması ilə müm­kündür. “Qur­bani” və digər məhəbbət dastanları insan psi­xi­ka­sın­da ruhani-energetik qaynaqları aktivləşdirməklə onun ru­hunu son dərəcə zəruri materiya – bədii-estetik qi­da ilə tə­min edirdi (seçmə bizimdir – S.R.). Bu baxımdan, Çoban im­zalı müəllif «Qurbani» dastanına yönəlik «antitezisində», əs­lin­də, özü də bilmədən «Qurbani» dastanını (eləcə də başqa mə­həbbət das­tanlarını) etnososial harmoniya, etnopsixoloji ener­ge­tika qay­nağı kimi qiymətləndirmişdir”⁶.

Biz C.Qasımovun sözü gedən kitabının redaktoru olaraq onun yuxarıdakı fikrini belə şərh etmişik: “Bizcə, prof. C.Qa­sımov bu fikri ilə etnokosmik düşüncənin dastan koduna yeni bir baxışın əsasını qoymaqla yanaşı, həm də folklorşünas və etnopsixoloqlara müasir humanitar-filoloji düşüncədə indiyə­dək heç bir vaxt aprobasiya olunmamış orijinal təhlil konsepti vermişdir. Onun şərhində «Qurbani» dastanının milli düşüncə sistemindəki rolunu «insan psixikasında mənəvi-ruhani poten­si­alın hərəkətə gətirilməsi»nə, «ruhani-energetik qaynaqların ak­tivləşdirməsinə», insan ruhunun «sakitləşdirici materiya – bədii-estetik qida ilə təminatına» müncər edilməsi (bizi hətta his­slərə qapılmaqda qınasalar da belə) dahiyanə yanaşmadır. Prof. C.Qasımovun yanaşmasının «məkani əhatəsini» qəhrə­man­­lıq dastanlarına doğru genişləndirdikcə onun məhəbbət das­tanlarının «etnososial harmoniya vasitəsi» olması haqqın­dakı konsepti, əslində, ümumən dastan düşüncəsinin «etnopsi­xoloji energetika qaynağı» olduğunu göstərir. Məhəbbət das­tanları insanın ruhiyyəsini sakitləşdirir, qəhrəmanlıq dastan­ları isə coşdurur. İnsan öz etnopsixoloji varlığını bu iki halın, iki ritmin – coşqunun və dincliyin harmoniyasında gerçəkləş­di­rir. Bu halların harmoniyası varlıq aləminə Uca Tanrı tərə­findən verilmiş mövcudluq ritmidir. Bu iki ritmdən biri ol­ma­sa, dünyanın teokosmik nizamı pozulardı; sakitləşmə (dinclik) ilə tarazlanmayan coşqu onun psixikasını dağıdar, coşqu ilə ta­razlanmayan sakitləşmə onun həyati aktivliyini söndürərdi”⁷.

Bu şərhimizə əlavə olaraq bildirmək istərdik ki, C.Qası­movun yanaşmasında hallandırılan tezis məhəbbət dastan­larına və tipoloji mahiyyətinə görə, ümumiyyətlə dastanlara ya­­naşmada tamamilə yenidir. Digər bir yanaşmanı isə biz 2011-ci ildə oxuduğumuz bir məruzəmizdə tezislər şəklində qoymuşuq. «Qloballaşma və humanitar elmlərin aktual prob­lemləri» paradiqmasında folklor və milli mədəniyyət” adlanan məruzənin 3-cü tezisində milli mədəniyyətə sinergetik aspekt­də yanaşılmış və o, iki halda: sistemin tarazlıq və qeyri-taraz­lıq hallarında dəyərləndiril­miş­dir: “Milli mədəniyyəti etnik sistemin tarazlıq halında xalqın milli formullar əsasında ya­rat­dığı maddi və mənəvi gerçəklərin funksional məcmusu ki­mi səciyyələndirmək olar. Bu baxımdan, milli mədəniyyət özü­­nün görünən, ilkin funksiyasında xalqın milli özünüifa­də­­sidir. Ancaq milli mədəniyyətin daha mühüm, hətta föv­qə­la­də dərəcədə əhəmiyyətli funksiyası sistem tarazlıq halını iti­rəndə üzə çıxır. Dünənə qədər xalq üçün sadəcə olaraq milli mədəniyyət adlanan hadisə bu gün, yəni milli mədə­niy­yət­­­lərin yaşaması üçün təhlükənin yarandığı hazırkı prosesdə bi­zim qarşımıza xalqın diriliyini təmin edən milli immun sis­temi olaraq çıxır. Yəni hər bir orqanizmin xarici təsirlərdən özünü qoruyaraq yaşada bilməsi onun immun sisteminin nə dərəcədə güclü olmasından asılıdır. İmmuniteti zəif olan or­qanizmlər xəstəliklərə davam gətirməyib məhv olur. Bu halda milli immun sistemi zəif olan xalqlar qeyri-milli ölçülərə əsas­­­lanan qloballaşmanın təsirinə dözməyib, öz milli mahiy­yətini itirir. Bu durumda Azərbaycan və digər türk xalqlarının qlo­ballaşmanın təbii milli aşınmalarına məruz qalmaması üçün milli mədəniyyətin immun formullarını diqqətdə, daim iş­lək halda saxlaması günümüzün ən aktual vəzifəsidir”⁸.

Dördüncü tezisdə folklor milli mədəniyyət hadisəsi kimi dəyərləndirilmişdir: “Çağdaş Azərbaycan dövlətinin mədəni siyasətində folklorun prioritetə çevrilməsi ən düzgün seçim və ən düzgün siyasətdir. Folklor xalqın şifahi yaradıcılıq for­mulları üzrə ortaya qoyduğu mədəniyyətdir. Bu baxımdan, qloballaşma proseslərinə ahəngdar şəkildə qoşula bilməyimiz üçün təklif olunmuş muğam, aşıq sənəti, Novruz, xalçaçılıq və s. özünün ana paradiqmasında folklordur”⁹.

Beşinci tezisdə folklor obrazları milli düşüncənin formul və mexanizmləri kimi dəyərləndirilmişdir: “Folklor milli-mənəvi yaddaş kimi, etnosun fiziki və mənəvi təcrübəsinin ən funksional, dayanıqlı və dözümlü formullarını özündə yaşa­dır. Folklor xalqın tarixi yaşam təcrübəsindən yalnız xalqı ayaqda saxlayan, yaşadan, epoxal dəyişmələrdə bir xalq kimi qoruyan, etnik-mədəni məhvolma təhlükələri zamanı xalqın bütün fiziki və mənəvi ehtiyatlarını səfərbər edə bilən milli mövcudluq düsturlarını öz yaddaşında saxlayır. Bu baxımdan, bizim adi folklor qəhrəmanları kimi qəbul etdiyimiz Oğuz xan, Dədə Qorqud, Koroğlu, Keçəl Həmzə, Nigar xanım, Aşıq Qərib, Aşıq Kərəm, Keçəl, Kosa kimi obrazlar, əslində, Azərbaycan milli mentalitet sisteminin funksional vahidləri, milli immun sisteminin təşkilolunma mexanizmləri, milli dü­şün­cə sisteminin məna semantemləridir. Məsələn: