Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

Səfa QARAYEV

Hikmət QULİYEV

BİSMİLLAHİR-RƏHMANİR-RƏHİM
Atamın xatirəsinə...
Ölümün də özün kimi gözəl idi:

ölümünü sevdim.

Hər ikinizin həsrətindəyəm.

Həsrətin sonu vüsal;

onu gözləyirəm,

bütün həsrətliləri qovuşduran Allahdır.


G İ R İ Ş
AZƏRBAYCAN EPOSU ETNOENERGETİK SISTEMİN ƏSASI KİMİ
Epos – hər bir xalqın etnokosmik düşüncə tərzini özün­də yaşadan bədii düşüncə sistemidir. O, janr tərkibi etibarilə epik, lirik və dramatik janrları öz içinə alan meqajanr səviy­yəsidir. Epos bugünün gözü ilə daha çox epik janrları əhatə edən bədii sistem olsa da, o, tarixi kökləri və mahiyyəti eti­ba­rilə ümumən bədii düşüncə sisteminin bütün arxetipik başlan­ğıclarını əhatə edir və şərti başlanğıcı etibarilə mifə gedib da­ya­nır. Epos bu mənada mifologiyanın tarixi düşüncə çağın­dakı paradiqmatik varisidir. Mifin əsas funksional as­pekt və səviyyələri mifik şüurun parçalanaraq tarixi şüura keçidi za­ma­nı eposa transformasiya olunur. Məhz bu cə­hətdən epos bir sözlü mətn, bədii janrlar sistemi olmaqdan daha iri anlayış olub, ilk növbədə milli düşüncə sisteminin əsasını təşkil edir.

Əvvəl apardığımız tədqiqatların nəticələrinə görə, “epos” anlayışı üç məna səviyyəsini əhatə edir:

1. Paradiqmatik səviyyə: etnosun gerçəklik haqqında epik təsəvvürlər sistemi – epik dünya modeli;

2. Sintaqmatik səviyyə: epik dünya modelini gerçəkləş­dirən sözlü mətn – dastan;

3. Janr səviyyəsi: bütün epik janrları birləşdirən sistem¹.

Hər bir xalqın epos sistemi onun folklorunda daşınır. Bu mənada “epos” və “folklor” anlayışları bəzən müəyyən bir sə­viy­yədə hətta bir-birinə bərabər olur. Folklor – bütövlükdə et­nokosmik düşüncə modeli, etnik özünüifadə və davranış ko­dudur. Folklor eposdan daha geniş anlayış olub, onu öz içərisinə alır. Məsələyə tarixi-diaxron müstəvidə yanaşdıqda mifologiya, epos, folklor müəyyən paradiqmaların biri-birini törətməsinin yaratdığı silsilə, zəncir, pillələr şəklində təsəvvür olunur. Bu cəhətdən diaxroniya ilahi təkamül enerjisinin hələlik (müəyyən limit daxilində) qırılmayan inkişaf xət­ti­dir. Bu xəttin struktur əlvanlığı ona sinxron müstəvidə yanaş­dıq­da çox mürəkkəb və qatbaqat quruluşda gürünür. Burada hər bir sistem özü olmaqla eyni zamanda ya başqa sistemin tərkib hissəsi, ya da onunla ortaqlaşan, kəsişən sistemdir. Bu cəhətdən, tutaq ki, diaxron müstəvidə bizdən əlçatmaz dərə­cədə uzaq olan mifologiya sinxron müstəvidə elə bizimlə bir­gədir. Başqa sözlə, törəmə zəncirində müəyyən ritmik ardıcıl­lıqla düzülən mif, epos, dastan və s. struktur vahidləri mənsub ol­duqları müasir milli düşüncə sistemində – folklorda diaxron tö­rəmə ardıcıllığını da yaşatmaqla fərqli yerləşmə strukturu da nümayiş etdirir. Hər biri etnokosmik düşüncə sisteminin energetik ­nöqtələri (strukturun səviyyə və vahidləri) olan bu ün­sürlərin qarşılıqlı münasibətlər sistemində götürülərək öy­rə­­nilməsi Azərbaycan humanitar düşüncəsinin qarşısında du­ran problemdir. Burada məsələnin milli elmi düşüncə məka­nına gətirilməsi bir neçə cəhətdən vacibdir:

Birincisi, milli düşüncə sisteminin energetik strukturu ümumbəşəri problemdir. Dünya bu problemlə müxtəlif istiqa­mətlərdən məşğuldur. Lakin tədqiqatlarda Azərbaycan mate­rialından heç bir halda istifadə olunmur. Bu, o deməkdir ki, milli düşüncə materialı nə beynəlxalq tədqiqatlara cəlb oluna­raq tanınmır, nə də onun energetikasından ilk növbədə isti­fa­də etməli olan Azərbaycan xalqı ondan məhrum qalır.

İkincisi, epos – etnosun yaşamasının bütün genetik struk­tur sxemlərini özündə qoruyan bədii düşüncə sistemi və etnosu düşüncə enerjisi ilə təmin edən milli energetik sistemdir. Vaxtilə Avrasiyanın tarixini yaradan və sürdürən əsas etnoslardan olan türkün milli düşüncə sistemi bütövlükdə onun eposunda yaşamaqla milli enerji qaynağı idi. O, dün­ya­nın siyasi, mədəni və mənəvi simasını milli epos sisteminin ener­jisindən ritmik ardıcıllıqla qidalanmaqla dəyişirdi. Epos döv­rü və düşüncəsinin tarixin alt səhifələrində qalması müasir türk xalqlarının və ümumiyyətlə, müasir xalqların eposdan gə­­lən enerji qaynağı ilə əlaqəsini, demək olar ki, sıfıra endir­miş­dir. Bu isə türkü (və digər xalqları) əsrlər boyu qidalan­dıran epos enerjisinin istifadəsiz qalaraq toplanması, müəyyən mə­nada “qara enerjiyə” çevrilərək onun ehtiyatlarını artırması de­məkdir. “Qara enerjini” – xaotik entropiyanı (xaosu) mil­­­­li yaşam enerjisinə sublimasiya edən (sadə mənada: çe­vi­rən) “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu” və məhəbbət das­­­­­tanları kimi möhtəşəm etnoenergetik mexanizmlərə ma­­lik olmuş Azərbaycan eposunun məhz bu istiqamətdə araş­dı­rılması milli humanitar-elmi düşüncənin yeni istiqamətini və ondan doğan vəzifələri müəyyənləşdirir.

Rus alimi Nikolay Laverev müsahibələrinin birində de­yir ki, XXI əsrin simvolu olacaq alim fiquru, mənim fikrimcə, meydana çıxmayacaq. Bu yüzillikdə həmin rolu Yer plane­tinin bütün artmaqda olan əhalisini təmin edəcək ener­jinin, prinsipial olaraq, yeni qaynaqlarını kəşf edən alim və mühən­dislər qrupu oynayacaq. Karbohidrogen ehtiyatları qur­tarır və tez-tez belə bir sual meydana çıxır: bəs sonra nə olacaq? Mümkündür ki, müasir bəşər tarixinin ən əhə­miy­yətli hadisəsi adına “qara enerji” deyilən enerjinin təbiətinin kəşf olunması və istifadə texnologiyasının mənimsənilməsi olacaq. Bütün kainatda onun miqdarı son dərəcə nəhəng, hət­ta bütün digər məlum qaynaqların enerjisindən milyon­larla dəfə çoxdur².

Akademik burada, heç şübhəsiz, fiziki enerjini nəzərdə tutur. Lakin enerji, bizcə, fəlsəfi mahiyyəti ilahi potensiyaya müncər olunan geniş anlayış olub, təkcə fiziki enerjidən ibarət de­yil: geniş məna tutumuna malik mənəvi enerji də var. Və bi­zim burada “etnoenergetika”, “etnik enerji”, “etnokosmik ener­­­ji” adları altında vurğuladığımız enerji ümumən mənəvi ener­­jinin tərkib hissəsidir. Lakin eyni zamanda belə hesab edi­­rik ki, bütün tiplər arxetipə, bütün formalar arxeformaya ge­­­­dib çıxdığı kimi, bütün enerjilər də ilahi potensiya olan va­­hid enerjiyə dayanır. Bu vahid enerji varlıq aləmində yara­dılışın ilahi təsnifat strukturuna uyğun şəkillənmişdir. Et­noe­nergetika vahid enerjinin tərkib hissəsi, yaxud sublimativ şə­kil­lənməsi olaraq öz mahiyyəti etibarilə fiziki enerji ilə eyni yuvaya girir. Biz bu tədqiqatımızda Azərbaycan eposunu et­noenergetik sistemin tərkib hissəsi kimi öyrənməyi qarşımıza məqsəd kimi qoymasaq da, ümumən bu və digər axtarış­ları­mızın fəlsəfi-metodoloji müstəvisi kimi ondan bəhs etməyə bilmirik.