Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

Mətnaltı haqqında məşhur rus eposşünası B.N.Putilov ya­zır ki, epik süjetin çoxölçülü olmasını təmin edən ən əhə­miy­yətli və müntəzəm fəaliyyətə malik elementlərdən biri mətn­altıdır. Onu ən ümumi formada personajın bu və ya baş­qa hərəkətini, bu və ya başqa fəaliyyəti izah edən tip motiv­ləşməsi (hadisələrin gizlində qalan səbəbi – S.R.) kimi, ha­disə, kolliziya, konfliktlərin gizli, ancaq obyektiv şəkildə möv­­­cud olan mənası kimi qiymətləndirmək olar²¹.

Beləliklə, mətndəki bütün elementlərin düzülüş məntiqi iki planda görünə bilir: mətnüstü və mətnaltı. Yəni bir var bi­zə “görünən” məntiqlə qurulan mətn, bir də “görünməyən” mən­­tiqlə qurulan mətn. Bu halda formullaşdırma bizim bu məntiqə nə dərəcədə nüfuz edə biləcəyimizdən (intellektual mo­delləşdirmə imkanlarımızdan) birbaşa asılı olur.

Digər tərəfdən, dastan mətninin poetik strukturunun əsa­sını təşkil edən süjet xəttinin özü də, ümumən iki plana malik olur: birinci və ikinci süjet planları. Birinci süjet planı süjetin üzdə olan planı, ikinci süjet planı onun altında, gizlində qalan planıdır. B.N.Putilovun tədqiqatından aydın olur ki, ikinci sü­jet planı süjet ənənəsinin transformasiyaları zəminində mey­dana çıxır. Bu prosesdə köhnə süjetlər yeni süjetlərin tərki­bində mö­tiv­lər, motiv blokları, həlqələr kimi qalmaqda davam edir. Bu ba­xımdan ikinci süjet planı ilkin süjet(lər)in tranfor­masiya olunmuş son süjetdəki – birinci süjet planındakı izlə­ridir²².

Beləliklə, istənilən dastan mətninin süjeti hadisələrin dü­zülüş, təşkilolunma məntiqi baxımından iki plana – mətnüstü və mətnaltı planlara malik olduği kimi, özü də bir məkan-za­man kontinuumu olaraq iki plana – birinci və ikinci süjet plan­­­­larına malikdir. Birinci süjet planı (süjetüstü), obrazlı de­sək, aysberqin görünən hissəsi, ikinci süjet planı (süjetaltı) isə onun görünməyən hissəsidir. Aysberqin görünməyən his­səsi görünən hissəsindən dəfələrlə böyük olur. Demək, süjetin gö­rünməyən hissəsi təsəvvür etdiyimizdən də zəngin olur. Bu halda formullaşdırma bizim süjetaltını nə dərəcədə (haraya qədər) və hansı işarələmələr (semiotik modelləşdirmələr) sə­viyyəsində təsəvvür edə biləcəyimizdən birbaşa asılıdır.

Biz burada “Əsli-Kərəm” dastanının süjet modelini təs­vir edərkən aşağıdakı iki əsas prinsipə əsaslanacağıq:

1. Süjeti onun inkişaf xətti (xronotopu) boyunca formul­laşdırmaq;

2. Müəyyənləşdirilmiş süjet formullarını onların funksi­yasına uyğun işarələmək.