Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 12. Çobanla xəbərləşmə statusdəyişmə ritualı

və kosmoloji qarşıdurma kimi

Kosmoloji sxem/süjetə görə:

– Qazanın alqışı və qarğışı kosmoloji xro­no­top/situasi­ya­nın strukturunu inikas edir.

– Situasiya xəbərlə müəyyənləşir.

– “Kafər keçəki yolla” yağmaçıların ardınca gedən Qa­zan Çobanı görərkən sevinir. Çünki Çoban əvvəlki xəbər­çi­lər­lə (Yurd, Su, Qurd, Köpək) bağlı olduğu kimi infor­ma­si­ya/xə­bər daşıyıcısıdır. Qazan ondan evinin izini xəbər ala­ca­ğı­­na sevinir. Lakin o, Çobandan antixəbər – hakimiyyətə la­yiq ol­ma­dığını və (buna görə də) hakimiyyətinin (xanlığının) əl­dən getdiyini eşidir.

– Çoban əvvəlcə Qazanı xanlığa layiq olmamaqda gü­nah­­landırır: “Ölmüşmiydin, yitmişmiydin, a Qazan! // Qanda gə­­zərdin, nerədəyədin, a Qazan!”³²⁴

– Çoban daha sonra ona artıq Evindən, Anasından, Ar­va­dından, Oğlundan, Atlarından, Dəvələrindən, Xəzinəsindən məh­rum edildiyini – bir sözlə, evinin əlindən alındığını söy­lə­yir. S.Qarayevin yanaşmasına görə, bu, Qazanın xanlıq sta­tu­sun­dan məhrum edilməsi deməkdir³²⁵.

– Qazan bütün bunları (evinin kafirlər tərəfindən yağ­ma­lan­­masını) onsuz da bilirdi. Bəs o, bu işdə Çobanın günahı olmaya-olmaya niyə ona qarğış edir?

– Kosmoloji məntiqə görə, Qazan Çobana ona görə qar­ğış edir ki, o, Çobanı da bu işdə günahkar/iştirakçı bilir.

– Süjetüstü bunu Qazanın vəziyyəti bilməyərəkdən yan­lış­lığa yol verməsi kimi əsaslandırır; Çoban vuruşduğunu, iki qar­daşının şəhid olduğunu söyləyir, Qazan dediyinə peşiman olur.

– Lakin süjetüstündə qorunub qalmış iz/işarələr (Çoba­nın Qazanla mübahisəsi, onu tərk-silah etmək istəməsi, Qa­za­nın Çobanı Oğuzun müvəqqəti mərkəzini – əslində, anti­mər­kə­zi simvollaşdıran Dünya ağacına bağlaması/dəfn et­məsi) məsələnin heç də belə olmadığını, Çobanın “günahını”, yəni yağ­malamanın iştirakçısı olduğunu təsdiqləyir. S.Qara­yevin yaz­dığı kimi, Dəmirgüc və Qabangüc kimi qeyri-insani (xao­tik – S.R.) gücə malik qardaşları olan Qaraca Çobanın adın­dakı “qara” sözü xüsusi məna kəsb edir. Yəni mətnin üst la­yında kosmik tərəfdaş kimi görünən Qaraca çoban mifik plan­da xaos sahəsinin gücünün təmsilçisidir. O, Qazanın ye­ni­dən “doğularaq” taxta çıxmasının təmin olunması üçün gedib-qa­yıtmalı olduğu xaos dünyasının ritual ifadəçisidir. O, Qazanı özü qəbul edərək “xanlıq”dan məhrum edir³²⁶.

– Qazana etiraz edən Çoban ona vuruşduğunu, qoyunları qoruduğunu, iki qardaşının şəhid olduğunu söyləməklə özünü birbaşa qəhrəman/alp/igid, Oğuzun xilaskarı hesab edir.

S.Qarayevin yazdığı kimi, onun Qazandan döyüş atri­but­la­rını istəməsi də Çobanın semiotik planda Qazanı tər­ki­si­lah etməsi anlamına gəlir. Çoban Qazandan onun bütün epos bo­yu öyündü­yü nələri varsa – hamısını: atını, yayını, qılıncını və s. istəyir³²⁷.

– Beləliklə, Qazanla Çoban arasında sosial oppozisiya kos­moloji oppozisiyaya çevrilir. Özünü situasiyanın (ritualın) qəh­rəmanı hesab edən Çoban öz xanlıq/hakimiyyət sim­vol­la­rın­dan məhrum olmuş Qazandan onun alp/qəhrəman atri­but­la­rı­nı da almaq istəyir. Süjütüstünə görə, bir xan/bəy­lər­bəyi/sər­kərdə öz alplıq atributlarını verə bilməz. Lakin süjetaltına görə, Qazan bütün atributlarını verir. Çünki o, süjetaltında Xaosa xan kimi yox, bir Şaman/Qəhrəman kimi adlaya bilər.