Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 5. Addəyişmə rutualı kosmoqonik yaradılış

formulu kimi
Xaosdan kosmosun yaranması, sonra kosmosun öz möv­cud­luq ritmini başa vuraraq yenidən xaosa çevrilməsi, daha sonra həmin xaosdan yeni kosmosun yaranması, başqa sözlə, “xaos-kosmos-xaos-kosmos...” əvəzlənməsi ritmik pro­sesdir. Elmin müasir inkişaf səviyyəsi mifoloji materiyaya məxsus bu mövcudluq dinamikasının təkcə mif dünyasının yox, həm də müasir şüurla mənimsənən gerçək dünyamızın öz təbiəti olduğunu ortaya qoymuşdur.

Xaos şərti olaraq «nizamsız» dünya kimi səciyyələn­di­ril­məklə nizamlı dünyanın əsasını təşkil edir. Dünya mifo­lo­gi­ya­larının hamısında dünya öz quruluşu etibarilə iki his­səyə bö­lünür: kosmos və xaos. Kosmos nizamlı dünyanı, xaos onun əksi olan nizamsız dünyanı bildirir. Onlar arasında olan əks­lik xaosu - «antikosmos», kosmosu - «antixaos» adlandır­ma­ğa im­­­­­kan verir. Lakin əkslik onlar arasındakı münasi­bət­lə­rin bir tərəfidir. Belə ki, kosmos və xaos bir-birinə bağlı, biri o bi­rin­dən ayrı mövcud ola bilməyən (“yarım”) dün­ya­lardır. V.N.To­po­rov göstərir ki, məkan arxaik dünya mode­lində can­laş­dı­rıl­mış, ruhlaşdırılmış və keyfiyyətcə yekcins deyildir. O, ideal, mü­cərrəd, boş deyil, onu dolduracaq şey­lərdən əvvəldə gəl­mir, ək­sinə, həmin şeylərlə təsbit olunur. O, həmişə do­lu­dur və hə­mişə əşyavidir. Məkanın olmamasının (qeyri-mə­ka­nın) tə­cəs­sü­­mü yaradılışa qədərki xaosdur. Yara­dılışın artıq möv­cud ol­du­ğu şəraitdə isə (yəni artıq qarşıdurma yara­nar­kən) məkanın var­lığı kosmosda (mərkəzdə), yoxluğu isə xaos­da­dır (uc­qar­dadır)⁵⁰. Kosmos istər zaman baxımından, istərsə də onu təşkil edən elementlərin tərkibinə görə xaosa nisbətən ikin­cidir. Kos­mos həm zaman baxımından və həm də bir çox hal­larda xaos­dan, yaxud xaosla kosmos arasındakı ara­lıq ele­ment­lə­rin­dən törəyir... Kosmos və xaosun müna­sibətləri həm zaman, həm də məkan daxilində həyata keçir. Bu halda kosmos ək­sə­rən onu çöldən əhatə edən xaosun içinə aid olan bir şey kimi tə­səvvür olunur. Genişlənən və özünü təşkil edən kos­mos xaosu periferiyaya sıxışdırır, onu bu dün­yadan qovur, la­kin ara­dan qaldıra bilmir⁵¹. Yeri gəlmişkən, C.Bəydili də ya­­zır ki, xaos kosmosun bir parçasıdır, kosmos­dan qıraqda nə var­sa xa­os­dur və o, ümumən, qarışıqlıqlar aləmi və tə­sa­düf­lər­­dən ibarət bir dünyadır⁵². V.N.Toporov göstərir ki, “...xaosun ən əhə­miyyət­­li cizgisi dünya üçün bünövrə (zəmin) ro­­­lunu oyna­ma­sın­da və onda yaranışı şərt­ləndirən hansısa ener­jinin olma­sın­da­dır”⁵³.

Qeyd edək ki, V.N.Toporovun “məkanın varlığının kos­mos­­­da (mərkəzdə), yoxluğunun isə xaosda (ucqarda)” olması haqqın­dakı fikri məkanın kosmos və xaosdan ibarət bir bü­töv olduğunu göstərdiyi kimi, onun “xaosun dünya üçün bü­növ­­­rə (zəmin) rolunu oynaması və xaosda dünyanın yara­nışını şərt­­­ləndirən hansısa enerjinin olması” haqqındakı fikri də kos­mo­­­sun xaossuz mövcud ola bimədiyini və ardıcıl şəkildə xa­os­dan enerji aldığını göstərir. A.F.Losev də xaos­dan kos­mo­sun fasiləsiz yaradılışını kosmoqoniyanın “univer­sal prin­sipi” ki­mi səciyyələndirərək yazır ki, xaos kosmik vəh­dətin əzəmətli və tragik obrazı kimi təsəvvür olunur. Bütün varlıq aləmi bu ob­­razda ərimişdir; varlıq aləmi xaosdan törəyir və xaosdaca məhv olur. Ona görə də xaos bütöv və fasiləsiz, sonsuz və hü­dud­suz təşəkkülün universal prinsipidir⁵⁴.

Qanunauyğun və maraqlıdır ki, qeyri-xətti özünüyarat­ma/özünütəşkiletmənin mürəkkəb koqnitiv sistemi olan siner­ge­tika elminin xaos anlayışı xətti düşüncəyə əsaslanan klassik və qeyri-klassik rasionallığın indiyəqədərki təsəvvürlərindən tamamilə fərqli olub, bir növ, mifoloji xaosla səsləşməkdədir. Filosif-sinergetik F.Qurbanov göstərir ki, «sinergetika xaos an­­layışına XX əsrin sonunda yeni «pasport» verən elm sahə­si­dir. Bununla elmin mahiyyəti və haqqında olan təsəvvürlər sis­temi kökündən dəyişməli oldu... İndiyə qədər nizamlılığın müt­ləqliyinə və onun şübhəsiz pozitivliyinə öyrənən (öyrəşən, adət edən – S.R.) təfəkkür həmişə «lazımsız əşya», «ziyanve­rici qarışıqlıq» kimi kənara atılan xaosun yaradıcılıq poten­sial­lığını qəbul edib, ona baş vurmağa o qədər də hazır deyil. Tə­biətdə qanunların hazır durub, bizi gözlədiyinə diqqət ye­ti­rir­dik, qarşımıza tərsi çıxdı – qanunların özləri dəyişir. Si­ner­ge­tika hazır və dəyişməz qanunların daim dəyişən müna­si­bət­lər sisteminə keçidini həyata keçirir. Burada xaosdan müəy­yən münasibətlər sisteminin dinamik təşəkkülü, sonra­dan ye­nə xaosa çevrilmə var. Proses daim dəyişən, hərəkət edən, özün­də müxtəlifliyin ayrı-ayrı görüntülərdə vəhdətini əks et­di­rən bir şey olur... Sinergetika bifurkasiya adlandırdığı kə­sim­lərdə nizamlılığın «qoynunda yatan» xaosun, fluktua­si­ya­nın (həyəcanlanmanın – S.R.) oyanması ilə prosesin bi­zim bil­­mədiyimiz duruma keçəcəyini təsdiq edir. Konkret an­da bi­zim üçün «heçlik» olan yerdə prosesin (sistemin) tale­yi­nə «si­fa­rişlər» gəlir. Elmi kateqoriyalar sistemi prizmasından bax­dıq­da kifayət qədər paradoksal durumdur»⁵⁵.

Beləliklə, yuxarıda deyilənlərə görə:

– Xaos kosmosun əsasını təşkil edir;

– Məkan bir bütöv kimi xaos və kosmosun vəhdətindən təşkil olunir;

– Xaos kosmosun enerji – həyat qaynağıdır;

– Xaosdan kosmosun yaradılışı bütöv və fasiləsiz, son­suz və hüdudsuz təşəkkülün universal prinsipidir;

– “Xaos-kosmos-xaos-kosmos...” əvəzlənməsi dinamik tə­şəkkül, yaranış prosesidir;

– “Xaos-kosmos-xaos-kosmos...” əvəzlənməsi rasional dü­şüncə üçün hələlik (bəlkə də, əbədilik) dərk olunmayan rit­mik prosesdir.

Gerçəkliyin bu ilahi ritmi özünü materiyanın istisnasız ola­raq bütün növ və şəkillərində təzahür etdirir. Başqa sözlə, “xaos-kosmos-xaos-kosmos...” ritmik əvəzlənmə strukturunu ma­­teriyanın istənilən növ və şəkillərində görmək, bərpa et­mək müm­kündür. Çünki bu, yaranışın universal özünüya­rat­ma prin­si­pidir. Canlı-cansız, maddi-mənəvi materiya özü-özü­nü təkrar edərək yaradır. Bu prinsip sinergetikada frak­tal­lıq adlanır. F.Qurbanov yazır ki, fraktallıq sistemlərin hər bir nöq­təsində bütövün struktur oxşarlığını göstərir. Müəyyən fasilələrlə bu, sistem boyu təkrar olunur. Onda dünyanın bü­tövlükdə hər hissəsində özünü təkrar etdiyi nəticəsini çıxar­maq olar⁵⁶.

Demək, dünyanın strukturu onun hissələrində təkrarlanır və bu, yaradılışın üsuludur. K.Levi-Stros mifin strukturunu tək­rarların yaratdığı sistem kimi təsəvvür edir: “Hər hansı bir mif qatbaqat struktura malikdir və o struktur üzdə, belə de­mək müm­künsə, təkrarlanma üsulunda və onun sayəsində aş­kar­la­nır”⁵⁷. K.V.Nərimanoğlu eyni hadisəni – təkrarlanmanı türk poe­tik düşüncəsinin sıralanma ilə yanaşı iki əsas qanu­nun­dan biri kimi təsdiq edərək göstərir ki, təkrar və sıralanma di­lin bütün sə­viyyələrini əhatə edir. Fonemlərin, morfemlərin, sözlərin, cüm­lə­lərin, kiçik (mikro) mətnlərin böyük mətn içə­risində sıralan­ması, təkrarı fəzadakı planetlərin, göy cisim­lə­ri­nin (bildiyimiz və bilmədiyimiz) sıralanmasına və dövrəvi tək­rarına bənzəyir⁵⁸.

“Xaos-kosmos-xaos-kosmos...” əvəzlənməsi, fraktallıq və təkrarlanma ilə bağlı deyilənləri ümumiləşdirib belə bir nə­ti­cəyə gəlmək olur: varlıq aləmi xaosdan kosmosun əmələ gəl­məsi şəklində təşkil olunmuşdur. Bu, daimi bir proses­dir: xaosla kosmos vəhdətdə olub, daim biri o birinə keçir. Bu, əbədi “yaradılış – kosmoqoniya – dünyaya­rat­ma” pro­sesidir. “Xaos-kosmos-xaos-kosmos...” əvəzlən­mə­si ya­ra­­dılışın universal prinsipidir. Materiyanın hər bir növ, şə­kil və ünsürünün mövcudluğu bu prinsip əsasında möv­cud olur. Hər bir ünsür öz “bətnindəki” ilkin struktur sxe­­­mini fraktal şəkildə təkrarlayaraq, özü-özünü yenidən yaratmaqla yaşamını sürdürür.

Materiyanın istənilən təzahürünə aid olan bu unuversal ya­radılış prinsipi “Əsli-Kərəm” dastanında da təkrarlanır. Öv­lad­sızlıqla yaranmış xaos, övladların doğulması ilə kosmo­sa ke­çir: Kərəm və Əsli doğulur. Onlar on beş yaşına çatırlar. Bu, həd­di-büluğ dövrüdür: uşaqlıq və yeniyetməlik dövrü ba­şa çatır. Yəni insan on beş yaşla ömrünün bir dövrəsini başa vurur. Döv­rənin başa vurulması ömrün bu fazasının başa çat­ması və yeni­dən yaranışa ehtiyacın meydana çıxması de­mək­dir. Başqa sözlə, yenidən kosmos-xaos-kosmos əvəzlən­məsi baş verməlidir.

Kərəm və Əslinin on beş yaşa dolmaları ilə onların öm­rü­nün birinci fazası başa çatır. İkinci fazaya keçid hökmən ölüb-di­rilmə, yəni ölərək yenidən doğulmaqla baş tuta bilər. Bir ömür çərçivəsində belə ölüb-dirilmə inisiasiya (keçid) ri­tual­ları vasi­tə­si ilə gerçəkləşdirilir. Bu, “Əsli-Kərəm”in sü­jet xronotopunda Kə­rəm və Əslinin adlarının dəyişməsi mo­ti­vin­də ifadə olunub.

Kərəm və Əsli anadan olan kimi oğlanın adını Mahmud, qı­zın adını Məryam qoyurlar. Onlar on beş yaşına qədər bu ad­larla tanınırlar. On beş yaşında Mahmud ova çıxır. Onun ov qu­şu – tərlanı Məryamın bağına gəlir. Mahmud və Məryam bu­rada qarşılaşırlar. Mahmud qıza ilk müraciətində “əsli” sö­zünü işlədir:
Ay gözəl qız, səd afərin əslinə,

Ala gözlüm, tərlanımı gətir ver!

Mənəm o tərlanın ovçu səyyadı,

Ala gözlüm, tərlanımı gətir ver!

Məryam də ona cavabında “kərəm” sözündən istifadə edir:
Mən bilirəm bu tərlanın işini,