Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

Kərəm eylə, tərlanını gəl apar.

Tərlan gərək yesin ovun döşünü,

Kərəm eylə, tərlanını gəl apar...
“...Söz tamama yetdi, qız dedi:

– Oğlan, kərəm eylə, tez çıx buradan get, keşiş babam gə­lib bizi burada görməsin.

Mahmud dedi:

– Bu gündən mənim adım Kərəm olsun, sənin adın Əsli. İndi quşumu ver, varım gedim.

Aldı Əsli cavabında nə dedi:
...Bülbüllər oxuyur baharın fəsli,

Gözlərin olubdu canımın qəsdi,

Adım Məryam idi, sən qoydun Əsli,

Kərəm oğlan, kərəm eylə, quşun al!”⁵⁹

Beləliklə, göbəkkəsmə-beşikkərtmə nişanlılar olan Mah­mud və Məryam on beş yaşına çatanda bir-birinə rast gəlirlər. Bu görüşdə onlar bir-birini sevirlər. Həmin görüşdə Kərəm özü­nə və Məryama yeni ad qoyur. Onlar həmin gündən Kə­rəm və Əsliyə çevrilirlər. Bu çevrilmə oğlan və qızın on beş yaşına çat­ması ilə baş verir. On beş yaşda onlar uşaqlıq-yeni­yetməlik döv­rünü başa vurub, ömürlərinin ikinci mərhələsinə – evlənmə həddinə çatırlar. Demək, Kərəm və Əslinin bu iki ömür fazası arasındakı görüşü həm də ölüb-dirilmə səciyyəsi da­şıyan keçid rutualıdır. Keçid rutuallarının əsas mexanizmi ölüb-dirilmədir: ritual subyekti bir ömür fazasını başa vuraraq ölür, yeni fazada doğulur. Fərd bu zaman bütün köhnə sta­tu­sunu tərk edir, yeni status əldə edir. Onun cəmiyyətdəki yeni sta­tusu yeni adla təs­diq olunur. Başqa sözlə, fərdin bir fa­za­dan o birinə adlaması həm də addəyişmə ilə müşayiət olunur. Bu ritual mexanizmi “Əs­li-Kərəm”də arxaik epizod, anla­şıl­maz motiv şəklində qal­mışdır. Dastanın müasir daşıyı­cı­larını (aşıq­ları) bu ibtidai icma dövrünə aid ritual mexa­nizmindən mi­nillərlə ölçülən məsafə ayır­dığı, başqa sözlə, addəyişmənin mən­tiqi mətnin arxitektonik dərinliklərində qal­dığı üçün Mah­mud və Məryamın adlarının də­yişdirilməsi mət­nin süjetüstü qa­tında (tarixi şüurda) “normal” məntiqlə əsas­landırıla bil­mə­miş­dir. M.H.Təhmasibin yazdığı ki­­mi, oğ­lanın adı Mahmud, qı­zın adı Məryəmdir. Variantların heç bi­rində yaxşı əsas­lan­dı­rıl­mayan səbəbə görə hər ikisi öz ad­la­rının dəyişirlər. Oğlanın adı Kərəm, qızın adı isə Əsli qoyulur⁶⁰.

Doğrudan da, dastanın başqa variantlarında da adların də­yişdirilməsinin müasir məntiqlə ağlabatan izahı yoxdur. Mə­sələn, dastanın 1979-cu il nəşrində oxuyuruq:

“ – Oğlan, kərəm elə, tez çıx get… babam gəlib bizi gör­mə­sin.

Mahmud dedi:

– Gedərəm, ancaq gərək bir xahişimi yerinə yetirəsən.

Məryəm dedi:

– O nə xahişdir?

Mahmud dedi:

– Mən istəyirəm ki, sənin adın Əsli olsun.

Məryəm gördü ki, Mahmud əl çəkməyəjək, çar-naçar ra­zı oldu.

Mahmud dedi:

– İndi ki, sən mənim sözümü yerə salmadın, adını Əsli çağırmağa razılıq verdin, bundan sonra sən də mənim adımı Kərəm çağır⁶¹.

Tağı Xalisbəyli addəyişməni o dövrün dini gerçəklikləri ilə izah etmişdir: “Heç şübhəsiz, XVI əsr Azərbaycan şə­rai­tin­də qızla oğlanın görüşüb sevişməsi dövrün qanunlarına zidd ol­du­ğundan gizli qalsın deyə qəhrəmanlar bu yolu seçirlər”⁶².

M.Cəfərli bununla razılaşmayaraq göstərir: “Fikrimizcə, “Əsli-Kərəm” dastanında bu addəyişmə motivinin əsasında mər­hum professorun söylədiyi amillər durmur. Professorun yaz­dı­ğına görə, Mahmud özünün və Məryəmin adını dini zə­mində tö­rənəcək təhlükələr qarşısında dəyişməli olur. Başqa sözlə, addə­yişmənin səbəbində dini konflikt durur. Əgər biz bu fikri qəbul etmiş olsaq, onda belə addəyişməyə başqa mə­həbbət dastanla­rın­da tuş olmamalıyıq. Ancaq belə motiv “Aşıq Qərib”də də var”⁶³. “Əgər yuxarıda (T.Xalis­bəylidə – S.R.) Mahmud-Kərəm və Məryəm-Əsli trans­formasiyaları di­ni səbəblərlə motivlən­dirilirsə, burada da eyni üsulla Rə­sulun Tif­lisdə Qərib olmasını addəyişmənin motivi kimi gö­türmək olar. Lakin fikrimizcə, nə birinci, nə də ikinci halda addə­yiş­mə­nin əsasında bu zahiri əsaslandırma durmur. Məsə­lənin ma­hiyyəti daha dərindədir”⁶⁴.

Addəyişmə formulunu kosmoqonik yaradılış mexanizmi kimi araşdırmış M.Cəfərli göstərir ki, məhəbbət dastanlarının sta­tik formullara əsaslanan strukturu olduğunu göz önündə sax­lasaq, hər bir motivin mətndə müəyyən işarəvi semanti­ka­ya malik olduğunu nəzərə almalıyıq. İndiki halda ən üzdə olan paralel “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları ilə aparıla bilər. Bütün qəhrəmanlıq dastanlarından qəhrəmanlara ad qoyul­ması xüsusi məzmun daşıyır⁶⁵.

M.Cəfərli Azərbaycan dastançılıq düşüncəsindəki adver­mə formulunu tarixi-diaxron aspektdə dəyərləndirərək adver­mə­nin “adqoyma və addəyişmə”dən ibarət mürəkkəb struk­tura malik olduğunu müəyyənləşdirmişdir: “On beş yaşına çat­mış uşaqlara göstərdikləri igidliklərə görə Dədə Qorqud tə­rə­findən adlar verilir. Bu baxımdan məhəbbət dastanlarında Mah­mudla, Rəsulun addəyişmələrinin “Kitabi-Dədə Qor­qud”­­da­kı adqoy­ma­larla sanki əlaqəsi yoxdur. Ancaq bu, zahi­rən belədir. “Ki­tabi-Dədə Qorqud”dakı motivlərdən bəhs edən bütün tədqi­qatçılar onlardan məhz “adqoyma” kimi bəhs et­mişlər. Lakin həmin motivin mənalı elementlərinin axıradək öy­rənilməsi bu adqoymanın, əslində, addəyişmə olduğunu gös­tərməkdədir”⁶⁶.

Alim daha sonra göstərir ki, “Kitabi-Dədə Qorqud”da da on beş yaşına çatmış gənclər artıq bəyliyin astanasında olur­lar. Bunun üçün onlar “baş kəsib, qan tökməlidirlər”. Bun­lar­dan sonra onları Dədə Qorqud inisiasiyadan keçirir: bu, ad­vermə mərasimidir. Əslində, bu mərasim onlara yenidən ad ve­rilməsidir – addəyişmədir. “Kitabi-Dədə Qor­qud”dakı bu advermə-addəyişmə məhəbbət dastanla­rındakı addəyişməyə ek­vivalentdir. Bunu həm də əski qəhrəmanlıq dastanının mə­həbbət dastanında yaşayan canlı izləri kimi qəbul etmək olar. Ancaq bunun başqa, daha doğrusu, yeni se­mantikası vardır. Bu, məhəbbət dastanlarının təsəvvüfi davra­nış kodu ilə bağ­lıdır. Əgər “Kitabi-Dədə Qorqud”da gənclərin müəyyən yaşda ad almaları çox əski bir ritualla təsdiq olu­nursa, əslində, mə­həb­bət dastanlarında Rəsul və Mahmudun öz adlarını uyğun ola­raq Qərib və Kərəmə dəyişmələri əsas­landırılmır. Bu mə­nada, yeni addəyişmə əski arxetiplərindən formal strukturu ilə yox, epik kodu ilə seçilir. Bu epik kod alp qəhrəmandan haqq aşığı qəhrəmanını fərqləndirir. Bu məna­da, Beyrək və Bu­ğa­cın ad almaları ilə Kərəm və Qəribin ad almaları eyni arxetipə köklənsə də, semantik dəyərləndirmə baxımından fərq­li və yenidir. Bu xüsusda bizə qəhrəmanların buta alma­ları açar ve­rir. Bu “açar” “buta” elementinə daha bir mühüm və in­diyə­dək toxunulmamış aspektdən baxmağa imkan verir. Məsələ bu­­ra­sındadır ki, məhəbbət dastanlarının əsas kütləsi ilə təsdiq olunan butavermə mexanizmi öz simvolik təbiəti ilə əski türk inisiasiya (ölüb-dirilmə) mərasimini əks etdirir. İnisiasiya mə­ra­simindən keçən simvolik şəkildə ölür, ölüm dünyasına – sak­­ral dünyaya daxil olur, sonra təzə statusla do­ğulur. Bu ri­tual strukturu məhəbbət dastanlarının butavermə aktında da var. Bu mənada, biz butaverməni əski inisiasiya mə­ra­sim­lə­ri­nin məhəbbət dastanlarındakı transformasiya he­sab edirik⁶⁷.

Müəllif daha sonra göstərir ki, butavermə qəhrəmanın ölərək o biri dünyaya getməyini, ilahi qüvvələrdən yeni sta­tus almağını və təzədən yeni statusda bu dünyaya gəl­mə­yini simvollaşdırır. Təbii ki, dünyaya «təzədən gələn» – «do­ğulan» yeni statusuna uyğun ad da almalıydı. Keçid (ini­si­asi­ya) məra­simlərindən keçmiş neofit – gənc adam cəmiy­yət­də artıq yeni sosial qrupa aid olunur, yeni sosial mövqeyə çı­xır­dı və bu ba­xımdan o, həm də təzə ad alırdı. «Kitabi-Dədə Qor­qud»da qəh­rəman bəylik qrupuna keçirilmək üçün baş kəsib, qan tök­mə­liydi. Bundan sonra Dədə Qorqud onu ini­siasi­ya mərasim­lə­rindən keçirirdi. Tədqiqatçılar bunu adver­mə mərasimi adlan­dırırlar. Ancaq burada təkcə ad verilmir: qəh­rəman bəylik hü­ququ, mal-mülk, otlaq sahələri və s. alırdı. Onun yeni sosial-ictimai mövqeyi yeni adla təsbit olunurdu. Bu­tavermədə də qəhrəman öz köhnə vəziyyətindən çıxır, yeni və­ziyyətə (haqq aşiqliyinə) daxil olur. Onun yeni durumu ye­ni adla təsbit olu­nur. Heç təsadüfi deyildir ki, istər Rəsulun ye­ni adı olan Qərib, istərsə də Mahmudun yeni adı olan Kə­rəm məhz onların yeni vəziyyətlərinə – haqq aşiqliyinə uyğun ad­lardır⁶⁸.

Beləliklə, Mahmud və Məryamın on beş yaşına – həddi bü­luğa çatmaları ilə onların ömrünün bir fazası başa çatır. On­lar yeni fazaya qədəm qoyurlar: yeni faza – yeni status, yenu durum, yenu mövqe və bütün bunları təsdiq edən yeni ad deməkdir. Bunun üçün qəhrəmanlar inisiasiya məra­simindən keç­məli, köhnə statuslarında ölüb, yeni statusda doğul­ma­lı­dır­lar. Bu, addəyişmə ritual mexanizmi vasitəsilə həyata ke­çi­ri­lir. Məhəbbət dastanında bu mexanizm və onun mənsub ol­du­ğu ritual sistemi bütövlükdə butavermə adlanır. Mahmud və Məryəm ilahi tale semantemi ilə göbəkkəs­mə//beşikkərtmə ni­şanlılar olsalar da, onlar on beş yaş həd­dinə qədər hələ ye­ni­yetmə statusundadırlar. Təsadüfi deyildir ki, nişanlı olan bu gənc­lər on beş yaşa qədər bir-birləri ilə bircə dəfə də olsun gö­rüşməyiblər. On beş yaşla onların uşaq­lıq-yeniyetməlik döv­rü başa çatır. “Dədə Qorqud”da da oğuz bəylərinin öv­lad­la­rı on beş yaşa qədər uşaqlıq-yeni­yetməlik adları ilə tanınır, on beş yaşın tamamında isə onlar bəylik sta­tusuna ke­çi­rilir­di­lər. Bu zaman inisiasiya ritualından keçən gəncin adı hökmən də­yişməli, o, yeni statusuna uyğun yeni ad almalı idi. Mah­mud və Məryəm də on beş yaşına çatmaqla yeni fazaya – haqq aşiqləri mərhələsinə qədəm qo­yurlar. Bu baxımdan, Kə­rəm və Əsli adları onların yeni statusunu təsbit edən adlardır.

Mahmud və Məryəmin uyğun olaraq Kərəm və Əsli ad­la­rını almaları onların yeni bir dünyaya – eşq dünyasına qə­dəm qoymaları ilə bağlı idi. Bu yeni dünyada onların: