Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 12.08. Şaman çevrilməsi və ölüm “halı”
“Az getmişdilər, çox getmişdilər, Kərəmin halı dəyişildi, ürə­yi döyünməyə başladı, gözləri qaraldı. Ürəyində dedi: “Əs­limə çatmayacağam, ölüb, qürbət ellərdə qalacağam”. Al­dı, halına münasib, görək, nə dedi:
Haldan-hala düşən viran könlümün

Hər məhləsində bir cahan əyləşmiş.

Gah şah, gəda olar, gah dana, nadan,

Gah hər məhləsində zindan əyləşmiş.

Bir məhəlləsində yeddilər, beşlər,

Bir məhəlləsində bəzirgan işlər,

Bir məhəlləsində doqquz dərvişlər,

Bir məhəlləsində piran əyləşmiş.

Bir məhəlləsində canan can eylər,

Bir məhəlləsində gül fəğan eylər,

Bir məhəlləsində bülbül qan eylər,

Bir məhəlləsində gülşən əyləşmiş.

Bir məhəlləsində cəmalın görəm,

Bir məhəlləsində güllərin dərəm,

Bir məhəlləsində biçarə Kərəm,

Bir məhəlləsində canan əyləşmiş¹⁵⁸.

Bu şeir sufilərin ekstaz durumundakı məşhur “hal”ının təs­viridir. A.Knış yazır ki, “hal” sufi “psixologiyasında” mis­ti­kə Allaha doğru gedən yolunda onun iradəsindən və Allahı id­rak etməkdə (mərifətdə) və zahidlik praktikasında çatdığı ka­millik dərəcəsindən asılı olmayaraq gələn vəziyyətdir¹⁵⁹.

Göründüyü kimi, sufi Allaha yaxınlaşdıqca ona hal gəlir və bu hal, Kərəmin söylədiyi şerdən göründüyü kimi, ya­ra­dı­lı­şın bizə məlum olan səviyyəsi, ağılla dərk oluna biləcək halı de­­yildir. Burda təklə ümumi, azla çox, zərrə ilə küll və s. baş­qa ölçülərdə təzahür edir. İnsan eyni zamanda həm kainatın özü halında, həm də onun ünsürləri halında olur. Əslidə tə­cəlla edən İlahinin nuru işığında yol gedən Kərəmin düşdüyü bu vəziyyət sufi halının dastandakı ifadəsi kimi süjetün son trans­formativ səviyyəsinə aiddir. Bunun altında (süjetaltında) duran kosmoloji qatda isə bu “hal dəyişmə” şamanların ekstaz tex­nikasına aid cilddəyişmə (dönərgəlik/çevrilmə) halıdır. Şa­man epik obraz tipi kimi bir trikster, başqa sözlə, müxəlif dün­yaları özündə qovuşduran və birindən o birinə ölüb-di­ril­mə yolu ilə mediasiya edən qəhrəmandır. Bu cəhətdən, Kə­rə­min süjetüstündə “halının dəyişməsi”, “ürəyinin döyünməsi”, “göz­lərinin qaralması”, “ölüm halı” haqqında düşünməsi şa­man/trikster psixologiyasında ritual ölümü nəzərdə tutan dö­nər­gəlik kompleksini ifadə edir. Bu halın çayı keçdikdən son­ra baş verməsi kosmoloji müstəvidə yanaşdıqda Kərəmin “ha­lı­nı” Xaos (ölüm) məkanının dərin qatlarına adlama ba­xı­mın­dan şaman/trikster çevrilməsi kimi təsdiq etməyə imkan verir.