Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,29 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Statuslarına görə, Kərəm – axtaran, Əsli – itik/axtarılandır.
- Kərəm kosmoloji statusuna görə şaman, Əsli isə oğurlanmış ruhdur.
- “cır-cındır içində olması”
- Süjetüstü
- “divanə” metaforasıdır . – Divanəlik
| Kosmoloji sxemin bərpası:
– Kərəm hər dəfə olduğu kimi, bu dəfə də içərisində Əsliyə oxşar qız olan qızlar dəstəsinə rast gəlir. O, hər dəfə olduğu kimi, bu dəfə də etnokosmik identifikasiya məqsədli dialoq-xəbərləşmə ritualı keçirir və qızın həqiqi Əsli olduğunu müəyyənləşdirir: “Ay həzərat, gedən ceyran mənimdi”. – Əsli Kərəmi tanımır. Bu, süjetüstündə səfər boyunca acınacaqlı həyat yaşayan Kərəmin pis günə qalaraq tanınmaz hala düşməsi ilə izah olunur. Lakin unutmaq olmaz ki, tanıma/tanınma/tanıtmaq bütün hallarda etnokosmik kimlik proseduruna aid struktur formuludur. Bu cəhətdən, Əslinin Kərəmi tanımaması Kərəm ona tanış gəlsə də, Əslinin onun etnokosmik kimliyini müəyyənləşdirə bilməməsi deməkdir. – Kərəmin Əsliyə tanış gəlməsi Əslinin Kərəmin subyektində müəyyən etnokosmik kimlik işarələrini, onlara məlum olan identifikativ əlamətləri müşahidə etməsi, lakin fərqinə vara bilməməsi, bu işarələri oxuya bilməməsi deməkdir. Bu, bir tərəfdən Kərəm və Əslinin statusal fərqlərini ortaya qoymaqla yanaşı, eyni zamanda Kərəmin şaman/qəhrəman funksiyasını da nəzərdə tutur. – Statuslarına görə, Kərəm – axtaran, Əsli – itik/axtarılandır. Keşiş Əslini tilsimləyərək, ölüm yuxusuna vermiş və ruhunu Xaosa aparmışdır. Keşişin Əslini tilsimləməsi onu xaotik şifrələrlə ölü statusuna kodlaşdırması deməkdir. Hər bir cəmiyyətdə xaotik kodların xüsusi “oxuyucuları”– biliciləri var. Bu bilicilər qam/şamanlardır. Kərəm kosmoloji statusuna görə şaman, Əsli isə oğurlanmış ruhdur. Bu cəhətdən Əslinin şaman statusu olmadığına, başqa sözlə, o, adi (profan) fərd olaraq kosmoloji kodlar, xaotik işarələr haqqında heç bir biliyə malik olmadığı üçün cildini (görkəmini), statusunu (diri ölü) dəyişərək Xaosa daxil olmuş Kərəmi tanıya bilmir. – Kərəmin “cır-cındır içində olması” zahiri görkəmi bildirən formuldur. Belə ki, canlı insan (şaman/qəhrəman) Xaosa adlayarkən hökmən kosmoloji statusunu dəyişməli, başqa sözlə, həqiqi canlı statusundan yalançı ölü statusuna keçməlidir. Bunun vasitələrindən biri çevrilmə/cilddəyişmədir. Demək, Kərəm cildini dəyişdiyi üçün Əsli onu tanıya bilmir. Lakin məsələnin buna paralel başqa bir səviyyəsi də var. – “Əsli-Kərəm” dastanı iki paralel səviyyənin, iki düşüncə kodunun semiotik sistemi kimi təşkil olunur. Süjetüstü – birinci, ən üzdə olan, son transformativ səviyyəni təşkil edir. Bu – təsəvvüfi işarələr səviyyəsidir. Burada elementlərin bütün hərəkəti təsəvvüfi davranış koduna əsaslanır. Süjetaltı – ikinci, altda olan, son transformativ səviyyədən əvvəlki (bütün) səviyyələri təşkil edir. Bu – kosmoloji (ritual-mifoloji) işarələr səviyyəsidir. Burada elementlərin bütün hərəkəti kosmoloji davranış koduna əsaslanır. Bu cəhətdən kosmoloji sxem-süjetdə nə varsa, təsəvvüfi səviyyədə bütün hallarda onun paralel işarəsi (mateforası) var. Yaxud təsəvvüfi süjet-səviyyədə nə varsa, kosmoloji sxemdə onun arxetipi var. Bu halda Kərəmin cır-cındır geyimi kosmoloji sxemdə cilddəyişmə/cevrilmə arxetipidir və həmin kosmoloji arxetipin təsəvvüfi süjet-səviyyədəki paralel işarəsi “divanə” metaforasıdır. – Divanəlik orta əsr Şərq (o cümlədən dünya) simvolik davranış sistemində etnokosmik statusdur. O, kosmoloji mənşəyi etibarilə – trikster, psixik tipinə görə – liminal (aralıq) varlıq, sosial statusuna – dəli/divanə/məcnundur. Bu statusun öz vizual tanınma işarələri var. Kərəm həmin işarələrin daşıyıcısıdır: üz-gözü tüklü, saçları çiyninə tökülmüş, bir dəri-bir sümük qədər arıq, üst-başı cır-cındır. Bu, eynilə Füzuli Məcnununun səhradakı görkəmidir. Demək, Kərəmlə Əslinin bu görüşündə onlar istər kosmoloji sxem-süjet, istərsə də təsəvvüfi sxem-süjet səviyyəsində fərqli statuslardadır: Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|