Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi ­­­­­­­­­­­­­­­folklor institutu­­­­­­­­­­­­­­­­­

§ 12.06. Çobanla xəbərləşmə: Kərəm və Salur Qazan
Deyildi ki, xəbərləşmənin “Salur Qazan modeli” diax­ro­nik arxetip kimi Kərəmin xəbərləşmələrində daim təkrarlanır. Sa­­lur Qazan sonda İnsanla/Çobanla xəbərləşdiyi kimi, Kərəm də dağı keçəndən sonra Çobana¹⁴⁸ rast gəlir. “Dədə Qor­qud”dakı Çoban Qazana evinin yerini/yolunu dediyi kimi, “Əs­li-Kərəm”dəki Çoban da Kərəmə keşişin yerini/yolunu de­yir.

Kərəm/Salur Qazan paraleli maraqlı bir nəticəyə gəl­məyə imkan verir. Belə ki, Qazanın xəbərləşməsində Ço­ban­dan qabaqkı element Köpəkdir. Köpəyin sahibi/yiyəsi/əyəsi Ço­bandır. Kərəm də Çobandan qabaq Dağa rast gəlir. Bu hal­da Kərəm/Qazan paraleli bizə Köpək-Çoban münasibətlər mo­delini Dağ-Çoban münasibətlərinə aid (tətbiq) etməyə im­kan verir. Başqa sözlə, “Dədə Qorqud”da Çoban Köpəyin sa­hibi olduğu kimi, “Əsli-Kərəm”də də Çoban Dağın sahibidir. Mü­nasibətlərin əsasında “əyə” obraz-arxetipi durur.

V.Basilov yazır ki, hərfi mənada «sahib» anlamında olan «ee», «iya», «iyə», «iə», «eya» Volqaboyu, Orta Asiya, Şimali Qafqaz, Qərbi Sibir, Altay və sayan türk xalqlarının mi­fologiyasında həmişə hər hansı bir yerlə bağlı ruhların adıdır­. İyə inamı qədim türk mifologiyasına gedib çıxır. On­la­rın funksiyaları haqqındakı təsəvvürlər müxtəlif xalqlarda ey­ni deyildir. İyə Kazan və Qərbi Sibir tatarları və başqırd­la­rı­nın mifologiyalarında təbiətin müəyyən elementləri, yaşayış yer­ləri ilə bağlı olub, bu üsulla ruhların su (su iyəsi), qul­ya­ba­nı (orman iyəsi), damdabaca (ev iyəsi, yurd iyəsi) kimi xüsusi ka­teqoriyalarını yaradırlar¹⁴⁹.

Azərbaycan folkloru əyə obrazları ilə zəngindir. Heç bir yer, heç bir şey əyəsiz deyil: “”Yer üzündə bir qəriş yer əyə­siz deyil. Hər şeyin öz əyəsi var. Suyun da, əvin də, bəğin də, dağ-dərənin də, ta gözümüznən nə görürüksə, hamısının əyəsi var. Bı əyələr insana görsəmməz. Gərəh bılara səlam ve­rə­sən”¹⁵⁰. “Evlərin hamısında hər şeyə qadir olan hami ruhlar ya­şayır. İnsan öz xoşbəxtliyini qorumax üçün mütləq onnara sı­ğınmalı, onnara heş vaxt biganə olmamalıdı. Əgər bir evdə ha­mi ruha – ev yiyəsinə hörmətsizdik olarsa, oraya mütləq bəd­bəxtlik gələjək, Evin bin-bərəkəti bajadan göyə çəki­lə­jək”¹⁵¹.

Əyə başqa adı ilə Qaraçuxadır: “Qaraçuxa evliyadı. Qa­ra­çuxa evin astanasında durar, amma gözə görünməz. Evin as­tanasına çatdın gərək salam verəsən qaraçuxaya. Çünki evin içində məleykələr var”¹⁵².

Aynur Babək əyələr haqqında mifoloji mətnləri ümu­mi­ləş­­dirərək, onların xarakterik xüsusiyyətlərini belə müəyyən­ləş­dirmişdir:

1. İnanclara görə hər bir canlı, cansız obyektin əyəsi – ha­mi ruhu var. Azərbaycan mifoloji mətnlərində adları kon­kret çə­kilən əyələr bunlardır: su əyəsi, ev əyəsi, dəyirman əyə­­si, bağ əyəsi, ağac əyəsi, dağ-dərə əyəsi, yol əyəsi.

2. Əyələr müxtəlif görkəmdə olur. Məsələn, Ağbaba folk­lor mətnlərində dəyirman əyəsi «dingəli gəlin paltarında», ağac əyəsi «sarı qız donunda», su əyəsi balıq görkəmində təq­dim olunur.

3. Əyələr mətnlərdə təbiəti etibarilə bəd ruhlar kimi yox, xe­yirxah varlıqlar şəklində təqdim olunur. Lakin bəd əyələr də vardır. Məsələn, dəyirman əyələri ona rast gələni dəli et­mə­yə çalışırlar.

4. Əyələrin insana münasibəti daha çox insanın ona necə mü­nasibət bəsləməsindən asılıdır. Onlarla münasibətin xüsusi üsu­lu vardır. İnsan hara gedirsə, bilməlidir ki, o yerin sa­hi­bi//əyəsi vardır. Həmin obyektin sahibi olan əyəyə hökmən sa­lam verməli, qaydalarda nəzərdə tutulan şəkildə ehtiramını ifa­də etməlidir. Bu halda əyələrin insandan xoşu gəlir və ona xe­yirxahlıq etməyə başlayırlar. Əyələr insana uğur gətirə, bolluq-bərəkət verə bilirlər.

5. Əyələrə aid olunan keyfiyyətlər eyni ilə su əyəsinə də aiddir. Su əyəsi ilə bağlı əsas qadağa dar vaxtı, yəni gecə suyun üstünə getməməkdir. Bu qayda pozulanda su əyələri insanı şikəst edirlər. Onlar insana qarğış etmək yolu ilə ziyan vura bilirlər.

6. Əyələr mətnlərdə öz mifoloji xüsusiyyətləri etibarilə al­bastı//hal anası, cin, damdabaca, qaraçuxa, məleykə, vur­ğun, sarıqız, yeylər//bizdən yeylər və s. kimi müxtəlif ruh ob­raz­ları ilə bəzən oxşar, yaxın, əlaqəli, bəzən də eyni varlıq kimi təq­dim olunurlar. Məsələn, sarıqız//əyə, məleykə//əyə və s.¹⁵³

Göründüyü kimi, folklor düşüncə modelində dağ sa­hibsiz – əyəsiz ola bilməz. Bu halda Çoban dağın əyəsi, başqa sözlə, dağın ruhudur. Köpək-Çoban münasibətlərindəki “əyə” modeli Kərəm/Qazan paralelləşməsi müstəvisində Dağ-Çoban münasi­bət­lərində təkrarlanır. Mətndə bunu təsdiq edən başqa bir cəhət də var. A.Babəkin göstərdiyi kimi, əyələrin insana mü­nasibəti daha çox insanın ona necə münasibət bəs­ləmə­sin­dən asılıdır. İnsan əyəyə hökmən salam verməli, qaydalarda nə­zərdə tutulan şəkildə ehtiramını ifadə etməlidir. Bu halda əyə­lərin insandan xoşu gəlir və ona xeyirxahlıq etməyə baş­la­yır­lar. Bu cəhətdən Kərəm də dağa “qaydalarda nəzərdə tutulan şəkildə ehtiramını ifadə edir”. Başqa sözlə, alqış/tərif de­yərək, onu yumşaltmağa çalışır. Kərəmin dağa müraciətinin dağ əyəsinə (ruhuna) müraciət olduğunu o fakt da təsdiq edir ki, dağa alqış deyən Kərəmə dağın özü yox, onun əyəsi – Ço­ban cavab verir.

Beləliklə, Kərəm dünyanın ünsürləri ilə danışır, onların di­lini bilir: o, ezoterik biliklərə, dünyanın bütün ünsürləri ilə ün­­­siyyət saxlamaq qabiliyyətinə malikdir. Bu, şaman qa­bi­liy­yə­tidir. “Oğuznamə”dən bir səciyyəvi örnəyə müraciət edək. Rəşidəddin “Oğuznamə”sində Duman xan qeyri-insani ün­sür­lə­rin dilini bilən şaman kimi təqdim olunur: “Yavku xan öz oğ­lu (Ala) Atlı Keş (Dərnəklü) Kayı İnal xanı (Dumanın ata­sını – S.R.) özünün yerinə taxta oturtdu. O sağlığında müx­tə­lif hey­van­ları tutmuş, onları öldürmüş, dillərini kəsmiş, bir qu­­tuya qo­ya­raq vəsiyyət etmişdir: “Əgər oğlum olsa, o, ana­dan olandan sonra heyvanların dillərini ona verin ki, o, onla­rın dilini öyrən­sin”. Təsadüfən bu qutu Tuman xan ana­dan olan­da aş­kar­landı, bütün dillər ondan çıxdı, onları suda islat­dı­lar və Tuman xana verdilər. Ona görə də Tuman xan böyü­yəndə bütün heyvanların dilini bilirdi”¹⁵⁴.

“Bütün heyvanların dilini bilmək mediativ funksiyadır, yə­ni Duman mediasiya etmək, zoodünyaya – heyvanlar alə­minə getmək qabiliyyətinə malik idi. Onun heyvanların dilini bil­məsi, onlarla ünsiyyətdə olması, heyvana çevrilməsi, dö­nər­­gə­lik qabiliyyətinə malik olması deməkdir. Duman me­diator kimi oğuz kosmoloji dünya modelinin, ən azı, 3 qatı və uyğun olaraq 3 davranış kodu arasında hərəkət edə bilir: