AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

İ.M. KƏRİMOVA
“GÖYÇAY” TOPONİMİNİN ETİMOLOGİYASI
Açar sözlər: hidrotoponim, hidronim, toponim, oykonim, oronim

Ключевые слова: гидротопоним, гидроним, топоним, ойконим, оро­ним

Key words: hidrotoponim, hidronim, toponim, oykonim, oronim
Göyçay 1872-1876-cı illərdə eyni adlı çayın sahilində salınmış oykonimdir. Toponim öz adını Göyçay hidronimindən aldığı üçün hidrotoponim hesab olunur. Göyçay oykonimi «göy» və «çay» komponentlərindən ibarətdir. «Göy» sözü ilə bağlı istər türkoloji, istərsə də Azərbaycan dilçiliyində müxtəlif araşdırmalar mövcuddur. Tarixi sənədlərdə, Kül Tiqin abidəsində VII-XIII əsrlərə aid mərhələlərdə «səma» həm də «tanrı» anlamında işlənmişdir. Əvvəllər dini termin kimi (yaradıcı, allah) mənalarını vermişdir. Sonrakı dövrlərdə, eləcə də orta əsrlərdə və Mahmud Kaşğari dövründə (XI əsrin axırları) «göy» sözü «səma» (неба) anlamında işlənmişdir. Bu söz Azərbaycan dilində göy, qazax dilində kök, tatar dilində kuk, özbək dilində kuk, türkmən dilində gook, qırğız dilində kök, altay dilində kök yazılışlarında işlənərək «mavi səma» mənasını bildirmişdir (2. 35).

A.N.Kononov «göy» sözünün mənasını izah edərkən kok//qok sözlərinin müasir türk dillərində bir neçə mənada işləndiyini qeyd etmişdir. Müəllif yazır ki, «göy» sözü a) göy, göyərçin, mavi, açıq yaşıl, tünd göy, açıq göy, yaşıl, boz, ağarmış göy; b) səma, cavan ot, göyərti və s. mənalarda işlənmişdir. O, həmçinin qeyd edir ki, «göy» sözü coğrafi adların birinci komponenti kimi hidronim və oronimlərin tərkibində iştirak edir. Orta Asiya və müxtəlif ərazilərdə Kok, Kok su adlı hidronimlər mövcuddur (8. 178).

E.Koyçubayev «göy» komponentli coğrafi adların geniş işləkliyə malik olduğunu və göy sözünün «səma» apelyativinin sinonimi olduğunu qeyd etmişdir. Müəllif səma cisimlərinin bir hissəsinin «göy rəngli» olması fikrini söyləmişdir (9. 186).

Azərbaycan dilçiliyində də «göy» komponenti ilə bağlı bir-birindən maraqlı mülahizələr vardır.

R.Eyvazova kök//kuk//gög tərkibli coğrafi adların Əfqanıstan ərazisində də olduğunu qeyd etmişdir. Müəllif «kök» sözünün mənasını izah edərkən kok - azad; kök (sifət) –göy anlamında işləndiyini göstərir. Bahəddin Ögələ istinad edən tədqiqatçı yazır ki, Orta Asiya tayfaları üçün «gög» hər şeydən üstün olmuşdur. Onlar yerə, yalnız atlarının ayaqları ilə bağlı idi. Türklərə görə, «gög» rəngində bütün gözəlliklər toplanmışdı. Əski türkcədə «gög» anlamına uyğun gələn ana söz «Tanrı (Tenqri)» idi. Odur ki, gögə hər rəngi ilə birlikdə «Göy tanrı» deyirdilər. Müəllif Göyçay hidro-toponiminin birinci komponenti olan “göy sözünü” tayfa adı ilə bağlamışdır. R.Eyvazova bu haqda yazır: «Bizə görə, kök//kuk//köy adını tayfa adı kimi də saymaq lazımdır. Belə ki, «kök» tərkibli kökər tayfaları da məlumdur. Kökərlər sakların ən böyük boyu olub, Qafqazda yaşamışlar. «Kök» tərkibli Kökçə//Göyçə adının mənşəyi də maraqlıdır. Belə ki, Gəncə adının izahında verdiyimiz şərhə əsaslanaraq cu//çjou//cou eyniliyini götürürük. Ola bilsin ki, gök tayfaları vaxtilə Çinin Çjou//cou adlanan yerlərinin sakinləri olmuşlar. Güman ki, Gök-çjou//Gökçay fonetik dəyişikliyə məruz qalaraq Gökçə//Gökçay şəklinə düşmüşdür» (5. 200-201).

Ə.Şükürlü «göy» komponentinin izahını verərkən yazır ki, Köktürk-oğuz türk qəbilələrindən birinin adıdır. Bəzi tədqiqatçılar göy sözünü «səma» (V.Banq), bir qismi «şərq» kimi mənalandırır. Azərbaycan türk dilinin bəzi şivələrində hə­min söz “xəsis”, “acgöz” mənasını bildirir. Ona görə güman etmək olar ki, göy­türk qəbilə adı əslində «qarətkar türk», «işğalçı türk» mənasını ifadə edir. Lakin qə­bilə adı kimi sabitləşməklə həmin etnonimin mənası silinib yox olmuşdur (13. 74).

F.Xalıqov isə «göy» komponenti haqqında bir qədər fərqli fikir söyləmişdir. Tədqiqatçı yazır: «göy» leksik vahidi ilə bağlı türkmən və Göycə formasında Azərbaycan dilində, Ad köke formasında isə monqol dilində işlədilir». Müəllif həmçinin Kök-türk, köke-monqol, göklen-türkmən tayfa adlarında «qloriosus» yəni, «qəhrəman» mənasının gizləndiyini bildirir. S.Dörferə əsaslanan müəllif «göy» sözünün səma mənası ilə bərabər müqəddəs göylərin mənasında təkcə «kök-türk», «kök-culut», «köke-monqol» etnonimlərində deyil, həm də şəxs adlarında tez-tez təsadüf olunan vahidlərdən biri olduğunu qeyd etmişdir. F.Xalıqov Göysu hidroniminin birinci komponenti olan göy leksik vahidinin burada «dəniz» mənasını bildirdiyini qeyd edərkən yazır ki, Göysu atı («Qurd oğlu əfsanəsi») zoonimində həmin mənanın saxlanıldığı inkaredilməzdir. Deməli, «göy» əlamət bildirən leksik vahidi istər ərazi, istərsə də su mənalı onomastik vahidlərin tərkibində rəng çalarlarından daha çox «böyüklük», «genişlik», «bolluq» mənası ifadə edir (6. 73-74).

«Göy» komponenti haqqında B.Budaqovun və Q.Qeybullayevin də fikirlərini qeyd etmək istərdik. Hər iki müəllif bir vaxtlar İrəvan quberniyasının Novoboyazid qəzasında mövcud olmuş Göysu toponiminin etimologiyasını izah edərkən yazmışlar: «Əsli Köy-Su. Türkcə köy «kənd» və su «çay» sözlərindən ibarət olmaq etibarilə «Çay kənd» mənasındadır» (3. 320).

Hər iki müəllifin izahından aydın olur ki, «göy» sözü rəng mənasını bildirməklə yanaşı, qədim türk dillərində «kənd» anlamında da işlənmişdir.

N.Tapdıqoğlu da Göyçay hidrotoponimi ilə bağlı bir sıra fikirlər söyləmişdir. Müəllif yazır: «Göyçay toponimi çayın yuxarı axınında suyunun duru və təmiz olması, göyümtül rəngə çalması ilə bağlıdır. Göyçay toponimini monqol və kalmık dillərindəki «ko//gö» komponenti ilə də («zireh, dəmir, polad geyim») əlaqələndirənlər var. Dağıstanda hazırda Koysu (Göysu) adlı bir neçə çay var. Göyçay, Göygöl toponimlərini də bu cür mənalandırmaq olar: Göyçay sözü «göy» etnonimindən və «çay» hidronimindən ibarətdir» (14. 190-191, 194).

Müəllifin Göyçay hidronimi ilə bağlı yuxarıda söylədiyi fikirlər göründüyü ki­mi ziddiyyətli xarakter daşıyır.

N.Nəbiyev Göyçay hidrotoponiminin heç bir tayfa adı əsasında yaran­ma­dı­ğı­nı, toponimin öz adını eyni adlı çaydan götürməsi fikrini irəli sürmüşdür. Müəl­lif yazır ki, Göyçay sözünün mənası «göy çay», «duru çay» deməkdir (10. 130).

Ümumiyyətlə, «göy» sözü haqqında onu da deyə bilərik ki, qədim türklərdə Göy tanrı (allah) anlamında işlənmişdir (11. 163). Dilimizdə «göy» sözü bir sıra başqa mənalarda da işlənir: a) Göy – yer üzərində mavi bir qübbə kimi görünən fəza, boşluq; b) Göy – səma rəngi, mavi, göy rəng; c) Göy – yaşıl, göy meşə, göy çəmən və s. (1. 75).

Coğrafi adlarla yanaşı, türk xalqlarının onomastikasında «göy» tərkibli hid­ro­­nimlərin də areallarına rast gəlmək olar. Erk Yurtsevər Qazaxıstan Res­pub­li­ka­sın­­da, eləcə də Türkiyənin Bismil-Diyarbəkir, Yeşilçay-Sile-İstanbul, Karadere-Hen­­dek-Sakarya bölgələrində Göksu adlı hidronimlərə təsadüf edildiyini qeyd et­m­iş­dir (4. 103). Qırğızıstan Respublikasının İssıkkul vilayətində Köy say, Adıq (Çər­­kəz) onomastikasında Kueksu (Kugksu) «göy su» adlı hidronimlər də möv­cud­­dur (12. 86; 7. 203).

Fikrimizcə, Göyçay hidrotoponiminin birinci tərəfi olan “göy” sözü suyun du­ruluğunu, şəffaflığını ifadə etdiyi üçün, həm də suyun rəngi göy rəngə çaldığı üçün çay Göyçay adlandırılmışdır ki, bu da hidronimin oykonimə (Göyçay şəhəri) trans­formasiya olunduğunu aydın şəkildə göstərir.
Ədəbiyyat
1. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. I c., (4 cilddə), Bakı: Azərnəşr, 1966, 595 s.

2. Ажибекова Г.Д. Причины появления лексических поленазмов в сов­ре­мен­ном Казахском языке. Исследования по Киргизскому и казахскому язы­кознания. Фрун­зе: 1984.

3. Budaqov B., Qeybullayev Q. Ermənistanda Azərbaycan mənşəli topo­nim­lə­rin izah­lı lüğəti. Bakı: Nafta-Press, Oğuz eli nəşriyyatı, 1998, 452 s.

4. Erk Yurtsever. Asiyadakı türkce coğrafi adlar derlemesi. İstanbul: 1993.

5. Eyvazova R. Əfqanıstanda türk mənşəli toponimlər. Bakı: Elm, 1995, 244 s.

6. Xalıqov F. Folklor onomastikası. Bakı: Elm, 1998, 138 s.

7. Коков Дж., Н. Адыгская (Черкесская) топонимия. Нальчик: Эльбрус, 1974, 316 с.

8. Кононов А.Н. Семантика цветообозначении в тюркских языках // Тюрко­ло­ги­ческий сборник. Москва: 1978, стр.159-179.

9. Койчубаев Е. Неизвестная сущность топонимических компонентов ак, ка­ра, кок, сары. Всесоюзная конференция по топонимике СССР. Тезисы док­ладов сооб­щении. Ленинград: 1965.

10. Nəbiyev N. Coğrafi adlar. Bakı: Azərnəşr, 1982, 282 s.

11. Seyidov M.Ə. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. Bakı: Ya­zı­çı, 1983, 326s.

12. Словарь географических названий Киргизской ССР. Фрунзе: ИЛИМ, 1988, 211с.

13. Şükürlü Ə. Qədim türk yazılı abidələrinin dili. Bakı: Maarif, 1993, 336 s.

14. Tapdıqoğlu N. Göyçay rayonu və onun toponimiyası. Bakı: Təhsil NPM, 2004, 246 s.

Z.M. KƏRİMOVA
NİTQ ETİKETLƏRİNİN ƏSAS ELEMENTLƏRİ
Açar sözlər: nitq etiketi, müraciət formaları, praqmalinqvistika, psi­xo­linq­vis­tika.

Ключевые слова: речевой этикет, формы обращения, праг­ма­линг­вис­ти­ка, пси­хо­­лингвистика.

Key words: speech etiquette, forms of address, pragmalinguistics, psycholinguistics
Müasir dilçilikdə nitq etiketlərinin araşdırılmasına güclü bir maraq yaran­mış­dır ki, bunun bir səbəbi müasir dilçilikdə dilin kommunikativ funksiyasını öy­rən­məyə meylin artmasıdırsa, digər səbəbi müvafiq dil vahidlərinin ictimai də­yə­ri­nin xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsidir. Dil bütün ictimai, o cümlədən, əxlaqi-etik mü­n­asibətləri öz formaları və kateqorii­yaları sayəsində əks etdirir. Bunların içə­ri­si­n­də cəmiyyətin bütün üzvləri üçün zəruri hesab edilən etiket normaları xüsusi yer tutur. Buraya salamlaşma, təbriketmə, arzulama, təqdimetmə və s. daxildir.

Bir çox dilçilər dilin bir sistem kimi ictimai təbiətə malik olduğunu qeyd edir­­lər. Görkəmli dilçi alim J.Vandriyesin yazdığı kimi, «yalnız dilin ictimai ro­lu­nu öyrənməklə onun mahiyyəti haqqında təsəvvür əldə etmək mümkündür» [1, 221].

Nitq etiketi bu baxımdan zəngin material verir. Lakin bu problemin tədqiqi za­manı biz çox mürəkkəb proseslərlə qarşılaşırıq: bu prosesdə ictimai, iqtisadi, si­ya­si, elmi amillərin ən müxtəlif qarşılıqlı əlaqələri öz təsirini göstərir.

Hər bir xalqın adət-ənənələri, estetik zövqü, davranış normaları tarixən for­ma­laşmış və dildə öz əksini tapmış, nitq etiketi kimi müəyyən edilmişdir. Cə­miy­yə­tin inkişafının müəyyən mərhələsində dil daşıyıcıları kollektivinin qəbul etdiyi, sa­bit ifadələr sistemində təsbitlənmiş nitq davranışı insanlar arasında nəzakət mü­na­sibətlərinin verbal ifadə formalarından istifadə edir.

Müasir nəzakət ifadləri insanları məişətdə, xidmətdə, ictimai yerlərdə, kü­çə­də, qonaqlıq və müxtəlif tipli rəsmi tədbirlərdə, qəbullarda, ziyafətlərdə, danış­ıq­lar­da və s. yerlərdə davranışlarda reqlamentləşdirir. Beləliklə, etiket ümumbəşəri mə­dəniyyətin, əsrlər boyu bütün xalqlar tərəfindən işlənib qəbul olunmuş insani də­yərlərin, maddi və mənəvi sahələrə aid qaydaların böyük və vacib hissəsini özün­də birləşdirir.

Müasir həyatın əsas prinsiplərindən biri insanlar arasında normal müna­si­bət­lə­rin saxlanılması və konfliktlərdən qaçma meylidir. Öz növbəsində hörmət, diq­qət, nəzakətliliyə, təmkinliliyə riayət etdikdə mümkündür. Buna görə də bizi əhatə edən insanlar tərəfindən heç nə nəzakətli və ədəbli olmaq qədər yüksək qiy­mət­lə­n­di­rilə bilməz. Lakin həyatda biz tez-tez digər insana qarşı hörmətsizlik, ko­bud­luq­la qarşılaşırıq. Buna da səbəb odur ki, biz insanın davranış mədəniyyətini və ma­ne­ralarını düzgün qiymətləndirmirik.

Manera-özünüaparma üsulu, davranışın xarici forması, digər insanlarla münasibət, nitqində istifadə etdiyi ifadələr, ton, intonasiya, insan üçün xarakterik olan yeriş, əl-qol hərəkəti və hətta mimikadır. Cəmiyyətdə təmkinlilik və sadəlik, öz hərəkətlərinə nəzarət edə bilmək bacarığı yaxşı maneralar hesab olunur. Pis maneralar isə yüksəkdən danışmaq vərdişi, ifadələrdə utanmamazlıq, geyimdə pintilik, davranış və əl-qol hərəkətlərindəki zəhlətökənlik, kobudluq, başqalarının işi­nə qarışmaq, yersiz müdaxilə və sorğu-sual, başqalarını öz istəklərinə tabe et­mək, nəzakətsizlik, başqalarına alçaldıcı adlar qoşmaq və s. hesab olunur. Manera insanın davranış mədəniyyətinə aiddir və etiketlə tənzimlənir. Etiket elə anlayış və ünsiyyət formasıdır ki, vəzifə və ictimai mövqeyindən asılı olmayaraq, bütün in­san­lara qarşı hörmət, müraciət və salamlaşma formaları, söhbət aparmaq qaydası, stol arxasında davranış və s. buraya daxildir. Bütövlükdə, etiket sivil cəmiyyətin hu­manizm prinsip­lərinin əsasını təşkil edən nəzakətliliyin ümumi tələ­bi­dir. Elə bu­na görə də, nitq etiketi ifadəsinin «nəzakət ifadələri» adlandırılması da­ha düz­gün olardı. Ünsiyyətin ən ümumi şərti nəzakətlilikdir. Nəzakətlilik həd­di­ni aş­ma­maq­dır. Bu ifadələr hamıya məlumdur: “soyuq nəzakətlilik”, “buz kimi nə­zakət”, “nif­rətli nəzakət”. Bu zaman ən gözəl insani keyfiyyətlərin mahiyyəti nə­in­ki ölür, hət­ta tamamilə əksinə çevrilir. Vereşaqin E.M. nəzakəti bu və ya digər hə­yati mü­na­sibətlərə girdiyimiz insanlar üçün etdiyimiz “kiçik məbləğli qu­r­ban­lar” kimi mü­əyyən edir (2, 131).

Təəssüf ki, Servantesin bu gözəl deyimi tamamilə unudulub: «Heç nə nəza­kət qədər ucuz başa gəlmir və onun qədər yüksək qiymətləndirilmir.» Əsl nəzakət yal­nız xeyirxah ola bilər, belə ki, insanın işdə, evdə, ictimai yerlərdə rastlaşdığı in­san­lara qarşı münasibətlərində səmimiyyətin, alicənablığın təzahürlərindən bi­ri­dir. İşdə yoldaşlarla, məişətdə tanışlarla səmimi münasibət, dostluğa çevrilə bilən, elə­cə də, insanlara qarşı təbii xeyirxahlıq məqsədi güdən münasibət nəzakətliliyin mütləq bazasıdır. Əsl davranış mədəniyyəti, onun məzmunu və xarici təzahürü mə­nəviyyatın əxlaq prinsiplərindən irəli gəlir.

Nəzakətliliyin əsas elementlərindən biri adları yadda saxlamaq hesab olu­nur. Bu barədə A.Leontyev belə deyir: «İnsanların əksəriyyəti adları ona görə yad­da saxlamırlar ki, onlar adları yaddaşlarına həkk etməkdən ötrü vaxt və enerji sərf et­mək istəmirlər. Onlar həddindən artıq məşğul olmaları ilə özlərinə haqq qa­zan­dır­mağa çalışırlar. Lakin onlar çətin ki, Franklin Ruzveltdən daha çox məşğul ol­sun­lar, o hətta rastlaşdığı mexaniklərin belə, adlarını yadda saxlamağa vaxt ta­pır­dı... F.Ruzvelt bilirdi ki, ətrafdakıların hörmətini qazanmaq üçün ən sadə, ən sə­mə­rəli və ən fəal üsullardan biri insanların adlarını yadda saxlamaq və öz əhə­miy­yətliliyini onların şüuruna yeritməkdir» (3, 97).

Ədəblilik və həssaslıq - bunlar ali insani keyfiyyətlərin tərkibinə diqqət, ünsiyyətdə olduğu insanların daxili aləminə dərin hörmət etmək, onları anlamağa istək və bacarıq, onlara nəyin zövq və sevinc verəcəyini hiss etmək və əksinə, nəyin onları əsəbiləşdirəcəyini və incidəcəyini bilməkdir.

Ədəblilik və həssaslıq dedikdə bizim sözümüzə və davranışımıza həmsöh­bət­lərimizin göstərdikləri reaksiyanı səhvsiz təyin etmək bacarığı, lazım olan hal­lar­da buraxdığı səhvlərə görə yalandan utancaqlıq göstərmədən üzr istəmək, özü­nə tənqidi yanaşmaq qabiliyyətləri də başa düşülür. Bu, insanın ləyaqətini alçalt­mır, əksinə, bu, əsl insani keyfiyyəti - təvazökarlığı göstərir və onun haqqında in­san­larda yüksək fikir yaradır.

Psixolinqvistikada belə bir fikir var ki, insan yalnız özü haqqında danışırsa, o yalnız özü haqqında düşünür. Yalnız özü haqqında düşünən insan mədəniy­yət­siz­dir, o, nə qədər yüksək təhsilli olsa da, yenə də mədəniyyətsizdir.

Təvazökar insan heç vaxt özünü başqalarından ağıllı, bacarıqlı, yaxşı gös­tər­mə­yə çalışmır, öz kefiyyətlərini və üstünlüyünü qeyd etmir, özü üçün xüsusi ra­hat­lıq, qulluq tələb etmir. Bununla yanaşı, təvazökarlıq utancaqlıqla, cəsa­rət­siz­lik­lə əlaqələndirilməməlidir. Bunlar tamamilə müxtəlif kateqoriyalardır. Sadə adam­lar çox tez-tez, kritik vəziyyətlərdə daha aktiv və möhkəm olurlar, bununla yanaşı, həm də məlumdur ki, başqalarını mübahisə ilə özünün doğruluğuna inandırmaq müm­kün deyil.

T.Qabriel yazır: «Siz insanın haqlı olmadığını ona baxışınızla, into­na­siya­nız­la və ya jestlə söz ilə olduğundan daha yaxşı başa sala bilərsiniz, lakin siz ona haq­sız olmadığını söylədikdə bununla onu sizinlə razılaşmağa məcbur edə bilə­cək­si­niz­mi? Heç vaxt! Çünki bununla siz onun intellektinə, sağlam düşüncəsinə, onun mənliyinə və ləyaqət hissinə zərbə vurmuş olursunuz. Bu isə onu öz fikrini dəyiş­məyə deyil, sizə cavab zərbəsi vurmağa təhrik edəcək» (4, 14).

Yəqin ki, siz özündən çıxmış mübahisə edənləri müşahidə edən hansısa üçüncü şəxsin hər iki adamı başa düşməyə həssaslıqla yanaşıb, dostcasına və taktiki sözlərlə anlaşılmazlığa son qoyduğunun şahidi olmuşsunuz.

Heç vaxt danışığa bu cür başlamaq olmaz: «Mən sizə sübut edərəm». Psixo­loq­lar hesab edirlər: bu o deməkdir ki, «Mən sizdən ağıllıyam, mən sizə elə bir şey deyəcəyəm ki, siz fikrinizi dəyişəcəksiniz». Bu cür olmaz, çünki bu, hə­m­söh­bət­də daxili müqavimət və mübahisə etmək istəyi yaradacaq. Nəyisə sübut etmək üçün bunu o qədər incə, ustalıqla etmək lazımdır ki, bunu heç kəs hiss etməsin. Məsələn, «Xahiş edirəm, bir dəqiqə mənə qulaq asın!» və s. N.Forma­rovs­kaya bunu qızıl qaydalardan biri hesab edərək yazır: «İnsanları elə öyrətmək la­zım­dır ki, elə bil heç nə öyrətmirsiniz və tanış olmayan şeyləri unudulmuş kimi təq­dim edirsiniz» (5, 43). Sakitlik, diplomatiklik, həmsöhbətin dərindən başa dü­şül­məsi, dəqiq faktlar əsa­sında yaxşı düşünülmüş əsaslandırma - diskussiya za­ma­nı «yaxşı ton» tələ­bi və öz fikrini israretmədə inadkarlıq arasındakı ziddiyyətlərin həl­lidir.

Nitq etiketi geniş mənada linqvistik praqmatikanın ümumi problemi ilə birləşir və praqmalinqvistika sahəsində öyrənilməlidir. Praqmatik cəhətdən dil kommunikasiyası aktına kommunikasiyanın iştirakçılarının müxtəlif məqsədlərə nail olması baxımından yanaşılır. İfadəyə ayrıca yox, bu məqsədlərin konteksti baxımından yanaşılır. Məsələn: «Saatınız yoxdur?» - deyə sual verdikdə saatın neçə olmasını soruşmaq nəzərdə tutulur. Ona görə də bu suala qarşı «Bəli, var» - cavabı (saatın neçə olmasını göstərmədikdə) kontekstdən uzaqlaşmadan xəbər verir, nitq etiketi tələbləri pozulur.

Və yaxud: «Burada nə baş verir?» - sualı (xüsusən müəyyən konteksdə) baş verənlərə qarşı narazılıq hissinə işarə olub, etiketi poza bilər.

Hazırkı vaxtda ümumi vətəndaş etiketinə aid edilən bir çox şərtlərin sa­də­ləş­di­rilməsi meyilləri, demək olar ki, hər yerdə qeyd olunur. Bu, zamanın rəmz­lə­rin­dən biridir: dəyişmiş həyat tempi və çevik dəyişməkdə davam edən sosial-məişət şə­raiti etiketə güclü təsir edir. Buna görə də əsrin əvvəllərində və ya ortalarında qə­bul edilmiş bir çox şeylər əsrin sonunda absurd görünə bilər. Bununla belə, ümu­mvətəndaş etiketinin əsas və yaxşı ənənələri hətta dəyişilmiş formada belə öz möv­cudluğunu davam etdirir.
Ədəbiyyat

1. 
   Вандриес Ж. Язык. Лингвистическое введение в историю. М., 1937.
   
2. 
   Верешагин Е.М., Костомаров В.Г. Лингвострановедческая теория слова. М., 1980.
   
3. 
   Леонтьев А.А. Слово в речевой деятельности. М., 1965.
   
4. 
   Титц Габриэле. Этикетные формулы обращения и привлечения внимания в современной русском языке. АКД. Воронеж., 1977.
   
5. 
   Формановская Н.И. Употребление русского речевого этикета. М., 1982.
   

Ş.K. QOCAYEVA
AİLƏDƏ TABUDAN VƏ EVFEMİZMLƏRDƏN İSTİFADƏ
Açar sözlər: dil tabuları, dil və ailə, evfemistik ifadələr, nəzakətli danışıq.

Ключевые слова: языковые табу, язык и семья, эвфемистические вы­ра­же­ния, вежливая речь

Key words: language taboos, language and family, euphemistic expressions, polite speech
Tabu-müxtəlif əşyalar və sözlərə qoyulan xüsusi yasaqdır. Hələ çox qədim dövrlərdə ailələr də inanırdılar ki, ad ilə həmin adı daşıyan insan arasında xüsusi üzvi əlaqə mövcuddur. Evfemizm isə predmet və prosesləri öz adı ilə deyil, tabuda olan semantikanı ehtiva edən digər söz və ifadələrlə adlandırmaqdır. Evfemizm tabunu məzmun etibarı ilə əks etdirir. Evfemizm tabunu əvəz edir, onda olan mənanı «nəzakətləşdirir». Tabunun əşyavi-məntiqi anlamı evfemizmə bərabər, uyğun gəlir. Lakin evfemizm tabunu- yasaq və qadağa olunan söz və ifadəni həddən artıq yumşaldılmış formada təqdim edir. Təhqiredici ekspressiya evfemizm vasitəsilə münasib, müsbət ekspressiya ilə əvəzlənir. Evfemizmlərin özündə yalana çevrilmək qorxusu da gizlənməkdədir.

Ailə cəmiyyətin kiçik bir hissəsidir, özəyidir. Bu hissədə dil bütün sferalarda fəaliyyət göstərir. Gündəlik məişət məsələlərindən tutmuş hər bir ailə üzvünün, fərdin problemləri ailədə dil vasitəsi ilə müzakirə olunur. Doğulmaq, evlənmək, ailə qurmaq və nəhayət, ölmək kimi tabu və evfemizm əmələ gətirən anlayışlar ailə çərçivəsində öz işlək xarakteri ilə seçilir. «Tabu və evfemizm lap ilkin dövrlərdə ailə içərisində formalaşmışdır» (B.A.Larin). Ailədə işlənən tabu və evfemizmlər ümumişlək xarakteri daşıyır. «Ümumişlək evfemizmlər iki anlayışın daxili münasibətləri ilə və bu münasibətləri nizama salan norma ilə təyin edilir» (Qorodekaə İ.L.)

Ailədə tabu və evfemizmlərin işləkliyi bir sıra məsələlərlə bağlı meydana çıxır:

a) evlənmək və evləndirməklə əlaqədar evfemistik ifadələr: Nəhayət ki, Orucun başını bağladılar, qonşu qızını ona aldılar (danışıq dilində); Həsənin ayağını yığdılar, küçələrdən çəkildi (danışıq dilində); -Ay arvad, səninlə düz əlli ildir ki, bir yastığa baş qoyuruq və s. Burada insanın bədən üzvlərinin adları (baş, ayaq) çoxmənalılıq keyfiyyəti qazanmış, evfemistik ifadələrin yaranmasında fəal iştirak etmişdir.

b) ailəyə verilən xəbərlərlə bağlı: Bəllidir ki, ölmək anlayışı ilə ötürülən xəbər daha sarsıdıcı xarakter daşıyır, belə xəbərlər ailəyə öz mənfi təsirini göstərir. Bu təsirin nəticəsində məyusluq, peşmançılıq, qəmginlik, kədər kimi ekspesiyalar üzə çıxır. Məs.: Ailənin böyük oğlu qəhrəmancasına həlak oldu. Atam Böyük Vətən müharibəsində gözlərini əbədi yummuşdu. Nənəm birdən çıraq kimi söndü və s.

Ailədə metafor əsasında yaranan evfemistik ifadələr də çox işlənir. Məsələn: Nənəmin beli bükülmüşdü. Az yaşı olsa da, qardaşımın birçəyi ağarmışdı. Xəstəlik babamı bir dəri, bir sümük etmişdi.

Evfemizm-pis, xoşagəlməz sözlərin yaxşı, xoşagələn sözlərlə verilməsi anlamında işlənir. Kobud sözlər yerinə yumşaq idadələrdən istifadə etmək evfemizmin əsas məğzini təşkil edir. Bəzi ailələrdə kobud xarakterli adamlarla rastlaşmaq olur. Ailədə xoşagəlməz hadisələr də baş verir ki, bu zaman həm tabulardan, həm də evfemizmlərdən istifadə olunur. Ədəbsiz fikir və niyyətlər bəzən mədəni olmayan ailələrdə istifadə olunur, amma bəzi ailələr nəzakət qaydalarına əməl edərək həmin söz və ifadələri yumşaldılmış şəkildə təqdim edir. Məsələn, ər hirslənir, ağzından kobuzd ifadələr çıxarır. Həyat yoldaşı ona ,-a kişi, nəzakətli danış, ayıbdır, uşaqlar eşidər-deyir.

Ailədə ər-arvad munasibətində tabu və evfemizmlər əmələ gəlir. Bu mü­na­si­bət­lər sakral həddə çata bilir. Yəni ər öz arvadının adını başqalarının, lap öz va­li­deyn və uşaqlarının yanında çəkmir. Arvadın adı əvəzinə, «kül atan», «uşaqların ana­sı», kişi əvəzinə «evin böyüyü», «evin dirəyi» və s. evfemistik ifadələr araya gə­lir.

Dildə tabuların əmələ gəlməsinin səbəbləri də müxtəlifdir.Tabuların bəziləri ailə, məişətlə əlaqədar olan söz və ifadələrdir. Məsələn, Şərq aləmində belə bir adət mövcud idi ki, qadın öz ərinin adını söyləyə bilməz, bu onun üçün böyük qəbaət və hörmətsizlik sayılırdı. Qadın öz həyat yoldaşını təqdim edərkən, çağırarkən «uşaqların atası», «hacının atası», «evimizdəki», «evin sahibi», «evin böyüyü», «sahibim», «mənim qocam» və s. evfemistik söz və ifadələrdən istifadə edirdilər. Məs.: Mən kiməm, evin sahibi var (danışıq dilində), Başımın ağası var, a bala, imkan verməz ki...(danışıq dilində).

Ailədəki uşaqlardan biri o birini qorxutmaq üçün «cin gəldi», «şeytan gəlir», «xortdana bax, xotdana» və s. ifadələri işlədir ki, bu da dini-mifoloji anlayışların qorxu hissinin artmasına şərait yaradır.

Ailədə cins və yaşından, ailə üzvlərinin münasibətlərinin xarakterindən asılı ola­raq bir çox söz və ifadələrin işlənməsi etik normaya sığmır və onlara uyğun gə­lən «təhlükəsiz sözlər»dən məqsədəuyğun şəkildə istifadə olunur. Buraya, əsasən, ev­lənmək, hamiləlik və doğum anlayışları ilə bağlı söz və ifadələr aid edilir.

Ailədə dialoji şəraitdə, mühitdə sözügedən ifadələrdən istifadə olunur. Bu, tə­biidir. «Bir şəxs tərəfindən ifadə olunmuş qaba, xoşagəlməz sözlər dinləyənə-ai­lə üzvünün birinə pis təsir bağışladıqda və deyən subyekt (ailənin başqa üzvü) bu­nu həmin anda hiss etdikdə, ifadənin təsir qüvvəsini azaltmaq üçün təkrar onu yum­şaldılmış formaya salır, əvvəlki qaba ifadənin ağır təəssüratını yün­gül­ləş­dir­mə­yə səy göstərir» (T.Əfəndiyeva).

Dilin ailədə işlənən bu leksik layı slenqa da adlanır. Danışıq dili üçün xarakterik olan və ümumi danışıq leksikasına aid olan belə sözlər adətən qaba, xoşagəlməz ifadələrdən sayılır. Məsələn, ingilis ailələrində aşağıdakı tip ifadələr öz işləkliyi ilə seçilir: bed-sitter, zob, vooze, to-dry, hide, big-boy, dark, sleeper, shov, shink.

Ailədə bir sıra hallarda müəyyən səbəblərdən fərdlərdən biri və bir ne­çə­si­nin əhval-ruhiyyəsi pozulur. Bu, hal dildə tabuların işlənməsi ilə yaranır.Məhz ev­fe­mizm həmin mənfi təsiri ailə üzvlərinin üzərindən götürmək, pis təsiri müəyyən qə­dər azaltmaq məqsədilə yaradılır.

Dildə sözün təsirindən, bədii sözün təsirindən çox danışılıb. Burada söhbət pis sözün təsirindən gedir. Sözün təsiri davamlı xarakter daşıyır. İnsan həyatının bü­tün sahələrində söz böyük təsiredici gücə malikdir. Kobud, xoş əhval-ruhiyyə ya­ratmayan söz və ifadələr mənfi ekspressiya doğurur. «Söz vasitəsilə edilən təsir isə bir növ mənfi təsirdir. Mənəvi təsir insanın qəlbinə, ürəyinə, beyninə təsir edir. Be­lə təsir həm qüvvətli olur, həm də uzun müddət davam edir, qalır. Evfemizm ilə xə­bərin, xoşagəlməz hadisənin dildə təsiri zəifləyir.Evfemizmlər vasitəsilə ailə üzv­lərinə verilən xəbərdə əvvəlkindən fərqli emosional xarakter olur» (Aslanov A.)

Müəyyən tabuları ailədə əvəz edən evfemizmlər forma və məzmunca bir-bi­ri ilə bağlı olmur. Belə tabuların yerinə paralinqvistik vasitələrdən də (mimika, jest və s.) istifadə olunur. Bəzi bioloji prosesləri ərlə arvad söyləməkdə çətinlik çə­kirlər, bu, ədəb, nəzakət dairəsindən kənara çıxır. Tibbi aləmdə deyilməsi yasaq olan üzvlərin adı var, bu, latın mənşəlidir; gizli səslənən belə tibbi terminlərin mə­na­sı təkcə həkimlərə bəlli olur.

Beləliklə, ailədə işlənən evfemizmlərlə tabu arasında olan diferensiasiyanı ba­şa düşmək lazım gəlir. Tabu sözlə cisim, sözlə hadisə arasında fiziki bağlılığın möv­cudluğuna yol açan bir etiqada əsaslanır.