Azərbaycan multikulturaliZMİ VƏ DÜnya multikulturalizm modelləRİ

7.12. Türkiyədə multikulturalizm

Q ərb ölkələrində fərqli tətbiq sahələrinə sahib olan multikulturalizmin məzmunu siyasi və sosioloji dil praktikaları kontekstində qarşımıza çıxmaqdadır. İfadələr, ictimai səviyyədə mövcuddurlar. İfadə, mənanı ortaya çıxardar və beləliklə cəmiyyətlər mövcud simvollar və mənalar arasında əlaqə qurar. Multikulturalizmə yüklənən mənalar, ictimai elm sahəsində istifadə olunmaqda olan digər anlayışlarda olduğu üzrə akademik və intellektual təbəqədən və yenə akademik və intellektual maraqdan qaynaqlanmaqdadır. Bir tək doğrunun olmadığı kimi, tək bir qrup tərəfindən yaradıla biləcək ifadə də ola bilməz. Fərqli qruplar tərəfindən yaradılan fərqli ifadə tərzləri mövcuddur. Xüsusilə də ictimai elm sahəsində yer alan intellektualların ictimai hadisələri anlaması, ictimai hadisələrin tək bir səbəbə bağlı olaraq başa düşülməyəcəyi vurğusunun arxasındakı başlıca faktordur.

Multikulturalizm, siyasi baxımdan fərqli ölkələrdə fərqli şəkillərdə və yenə ölkələrin tarixi və ictimai əlaqələri içərisində ələ alına bildiyi kimi, nəzəri mənada da fərqli düşüncələr və ya nəzəri perspektivlər kontekstində də ələ alınmışdır. Multikulturalizmi ifadə olaraq təsdiqləyənlərin var olması, bənzər şəkildə təsdiqləməyənlərin də var olması reallıqdır.

Türkiyədə multikulturalizm situasiyasının anlaşılması fərqli mühakimələrə bağlı olaraq müxtəlif dəyişiklikləri ehtiva edir. Türkiyədə multikulturalizmin meydana gəlməsindəki məqsəd, ifadə vurğusunun və ya açıqlamasının içərisində yer almaqdadır. Bu baxımdan Türkiyədə multikulturalizm ictimai arxa plana sahib olaraq ictimai dəyişikliklər və tələblər doğrultusunda formalaşır. Multikulturalizm bu vəziyyətdə bir neçə mənaya sahibdir. Multikulturalizmin məfhumunun nəzəri arxa planına müvafiq olaraq bu anlayış çox mədəniyyətlilik yəni, fərqli mədəniyyətlərin, dil, din, etnik və azlıq vəziyyətlərinə bağlı mənsubiyyətləriylə əlaqədar bərabərlik tələblərinin ifadə olunması, bu ifadənin “tanınması” ya da “multikultural vətəndaşlıq” anlayışı doğrultusunda ələ alınması olaraq vurğulanmışdır. Bu vəziyyətdə, anlayışın nəzəri olaraq ələ alınışı ilə yanaşı praktiki səviyyədə bilinməyi də vacib əhəmiyyət kəsb edir.

Türkiyədə multikulturalizm anlayışının akademik və intellektual marağa səbəb olmasında coğrafi, siyasi və ictimai bir neçə xüsusiyyətlərin təyinedici olduğu görülməkdədir. Xüsusilə azlıqların nəzərə alınışı, millət anlayışı və milliyətçilik düşüncələri Türkiyədə keçmişə nisbətən daha modern bir halda fərqli şəkildə cərayan etmişdir.

Milli azlıqların Türkiyədə siyasi olaraq dəyərləndirilməsi nöqtəsində etnik fərqlilikdən daha çox dini fərqlilik nöqtələrinin vurğulanması ilə yanaşı, milli azlıqların da öz içərisində dəyərləndirilməsində müxtəlifliklər ortaya çıxmışdır. Bu kontekstdə Türkiyədə multikulturalizm müzakirələrinin əsas episentiri həm milli azlıqlar, həm də mədəniyyətlərin müxtəlifliyi üzərinə əsaslanmaqdadır. Anadolu coğrafiyasında müasir dövrdə də mədəniyyət mozaikası mövcuddur.

Tükiyədəki multikulturalizm müzakirələrindəki əsas məqam, 2000-ci illərin başından etibarən bir üst kimlik olaraq formalaşan Türkiyəlilik anlayışıdır. Türkiyəlilik,modern zaman Türkiyəsindəki millət konsepsiyasındakı Türklük vurğusunun yerinə, bu coğrafiyada yer alan milli azlıqların və etnik fərqliliklərin bir bütün olaraq ələ alınmasını təmin edəbiləcək istinad nöqtəsi mənasında düşünülmüşdür. Baş Nazirlik İnsan Haqları Məsləhət Komissiyasının “Azlıq Hüquqları və

Mədəni Haqlar Çalışma Qrupu” hesabatının 2004-cü ilində nəşr olunması ilə müzakirə fərqli şəkillərdə cərəyan etmişdir. Fərqli ifadələr doğrultusunda ələ alınan bu hesabat əsasında həyata keçirilən multikulturalizm müzakirələri, ifadə analizi yolu ilə dəyərləndirilə biləcək bir əhəmiyyət kəsb edir.

Türkiyə ilə Qərb ölkələri arasındakı vacib fərqliliklərdən biri Qərb ölkələrinin tarixin hər mərhələsində böyük köçlərə məruz qalmasıdır. Xüsusilə II Dünya müharibəsindən sonra Qərb ölkələrinə köhnə müstəmləkələrin azadlıqlarını qazanmasıyla birlikdə burada yaşayan Qərb mənşəli fərdlərdən və yerli topluluqlardan və digər ölkələrdən böyük bir köç axını yaşanmışdır. Bu tendensiya xüsusilə Avropada və Amerikada çox mədəniyyətli bir cəmiyyət quruluşunu hazırlayan kütləvi köç hərəkətləri nəticəsində ortaya çıxmışdır. Ancaq Türkiyənin belə köç hərəkətlərindən təsirlənməmiş olması Türkiyədəki fərqli milli azlıq və etnik qrup anlayışının unitar dövlət kontekstində qiymətləndirilməsinə gətirib çıxarmışdır. Türkiyənin millət-dövlət mərhələsinə digər Qərb ölkələrinə görə gec girmiş olması və bu vəziyyətə paralel olaraq milli birlik yaratma düşüncəsinin vacibliyi və bu düşüncə ilə bağlı unitar quruluşun qorunması və başqa faktlar Türkiyənin həm fərqliliyinin, həm də multikulturalizm düşüncəsinin ölkənin birlik və bərabərliyinə qarşı bir təhlükə və təhdid olaraq görülə bilməsinə səbəb olduğunu iddia edənlər də mövcuddur. Eyni zamanda Türkiyənin çox mədəniyyətli olduğunu göstərən iddialar siyasi bir məqsəd daşımaqdadır. Bu fikri müdafiə edənlərə görə Türkiyənin mədəniyyət tarixində ‘mən ya başqası’ kimi bir ayrımlaşmaya rast gəlinə bilməz. Bu bölünmə, Qərb tarxinin ortaya çıxartdığı bir bölünmədir və bu baxımdan qərb, öz ayrıseçkiliyini yaradır. Bizdə mən yerinə Biz daha ön plandadır, mən isə “bizin” parçalanmasına xidmət edir.

Multikulturalizmin Türkiyədə müzakirə edilməsində Milli Azlıq Hüquqları Hesabatının təsiri danılmaz bir həqiqətdir. Milli azlıqlar hesabatı, mədəni fərqliliklərin millət-dövlət məntiqində ələ alınmasının və yaşanan tarixi mənfiliklər nəticəsində, Osmanlı zamanında siyasi bir vasitə olaraq istifadə olunmaya çalışılan Osmanlılıq düşüncəsinin ideologiyasının bənzəri olaraq düşünülən və bir üst kimlik olaraq Türkiyədə müxtəlifliklərin bir bütün halına gələ bilməsi üçün Türkiyəlilik anlayışı qəbul edilmişdir. Türkiyəlilik düşüncəsi, öncəliklə, tarixi şərtlər baxımından Osmanlı dövründə siyasi bir vasitə və bir ideologiya olaraq imperiyayadan ayrılmağı hədəfləyən azlıqların imperiyaya bağlılıqlarını yenidən təşkil edə bilmək və ölçülərini qoruya bilmək məqsədi ilə yaradılmışdır. 2000-ci illərin əvvəlində siyasi və intellektual sahələrdə müzakirə olunmağa başlanan Türkiyəlilik düşüncəsininidealının ölkə sərhədləri içərsində var olan fərqliliklərdən alına biləcək bir üst kimlik anlayışına dayanmaqda idi.

Bu açıqlamalar doğrultusunda Türkiyədəki multikulturalizm ilə bağlı akademik sahədəki müzakirələri iki kateqoriya altında toplamaq mümkündür: bunlardan ilkinin çox mədəniyyətlilik anlayışına mənfi yanaşanlardan olduğu, ikincisinin isə çox mədəniyyətlilik anlayışına müsbət yanaşanların olduğunu vurğulaya bilərik. Mənfi münasibət bəsləyənlərin əsas faktları arasında, çoxmədəniyyətliliyin nəzəri anlamda təqdim etdiyi fərqliliyin ictimai sahədə həqiqi mənada əks oluna biləcək səviyyədə problemlərlə qarşılaşmaqda olduğu, Türkiyəlilik kimi bir konsepsiyanın ölkənin milli və mənəvi bütünlüyünü zədələyə biləcəyi, ölkənin tarixi keçmişinin bunun nümunələri ilə dolu olduğu yer almaqdadır. Buna cavab olaraq multikulturalizmə müsbət yanaşma, Kanadadaki tətbiq sahəsində olduğu kimi pozitiv mənada dəyərləndirməkdədir. Bununla yanaşı Türkiyədə milli azlıqlara və fərqli etnik qruplarla bağlı demokratikləşmə yolunda atıla biləcək addımlar sayəsində problemlərin ortadan qalxa biləcəyi vurğulanmaqdadır. Xüsusilə Avropa Birliyinə giriş müddətində bu cür demokratikləşmə hərəkatlarının daha da sürətlənməsini, bu demokratikləşmə addımlarının sürətlənməsinin milli azlıqların və etniq qrupların mədəni və dil tələblərinə bir həll yolu ola biləcəyi nöqtəsindən yola çıxmaqdadır.

Türkiyədəki multikulturalizmin ələ alınmasına dair ümumi bir dəyərləndirmə, Türkiyədəki çoxmədəniyyətlilik anlayışının ümumi xüsusiyyətləri etibarı ilə kimlik tələbləri əsasında yarandığı vurğusuyla başlamaq məcburiyyətindədir. Xüsusilə 1990-cı illərdən etibarən müxtəlif milli azlıq və etnik qrupların fərqlilik tələbləri siyasi və ictimai sahədə aktuallıq qazanmışdır. Eyni zamanda 1990-cı illərdə siyasi sahədə klassik hazırlıq içərisində millət-dövlət anlayışına dayanan partiya və ictimai birləşmələr, yeni inkişaflara paralel olaraq bir dəyişimə məruz qalmışlardır. Mərkəzi partiyaların ətrafa əks olunmalarında yaşanan bu dəyişiklikdə, mərkəzi partiyalar tərəfindən təqdim olunan həll nümunələrinin yerinə ictimai və siyasi sahədə yeni faktorların inkişafına səbəb olmuşdur. Mərkəzi partiyaların, bir mənada, milliyətçi və mərkəziyyətçi ifadələri yerinə ətrafın fərqlilik tələblərini dilə gətirə bilən, fərqli faktorların inkişaf etdiyi və çox mədəniyyətlilik siyasətini bir vasitə olaraq istifadə edilə bildiyi vəziyyətlər yaradılmışdır. Postmodernizmin yıxıcı şərhlərini də bir vasitə olaraq istifadə edə bilən bu tendensiya bu və bənzəri müzakirə sahələrinin formalaşmasında çoxmədəniyyətliliyin azad, fərqli etnik və azlıqların dil, mədəniyyət mənsubiyyətlərinin vurğulanması vacibdir.

7.13. Rusiyada multikulturalizm

M ultikulturalizm müxtəlif mədəniyyətlərin öz milli identikliyini, adətənənələrini qoruyub saxlayaraq ortaq müstəvidə, avtonom mövcud olmalarının, yaşamalarının təzahür formasıdır. Bir çox məqamlarda bu cür mövcudiyyət siyasi-etnik təməl üzərində qurulan hər bir dövlət üçün təbii hal ola bilər, lakin siyasi situasiyanın analizi multikulturalizm anlayışının müxtəlif dövlətlərdə fərqli izahına səbəb olur.

Avropa və Rusiya təbii ki, çoxlu sayda etnosların, mədəniyyətlərin və ənənələrin mövcud olduğu regionlardır. Bununla belə, tarixi mənada Rusiya multikulturalizmindən yalnız Avropa ölkələrində yaşayan, amma dinlərini, dillərini, adətlərini və yazısını saxlayan avropalı yəhudilər timsalında danışmaq olar.

SSRİ -nin dağılmasından sonra Rusiya çoxlu sayda miqrantları qarşıladı ki, onlardan da bir çoxu bu ərazidə daimi məskunlaşmaq niyyətində idi. Lakin post-sovet ölkələrinin nümayəndələri ilə olan mədəni distansiya, məsələn Fransız Afrikası və Ərəb Şərqi arasında olan məkandan xeyli azdır. Rusiyada mədəniyyətlərarası mövcudluğun (assimilyasiya elementləri ilə olsa belə) tarixi ənənəsi XVI əsrdə Volqaboyu ərazidə olan türk dövlətlərinin ələ keçirilməsindən bəri mövcud olmuşdur. Vahid siyasi struktur, vahid təhsil sistemi və tərbiyə çərçivəsində uzunmüddətli birgə yaşayış xüsusilə yaşlı nəsil arasında mental dəyərlərin yaxınlaşmasına gətirib çıxarırdı.

Rusiyaya gəlmiş miqrantların təxminən yarısı SSRİ-nin dağılmasından sonra təhsil alan cavan nəsli əhatə edir. Bu səbəbdən, görünür, müasir Rusiyanın mədəni və etnik müxtəlifliyi daha da artacaq. Buna baxmayaraq, indiki zamana qədər qətiyyətlə demək olmaz ki,

Rusiya Federasiyasının ərazisində mahiyyət etibarilə öz qanunları ilə yaşayan və onları qəbul edən ölkənin qanunlarına loyallıq nümayiş etdirməyən qapalı etnomədəni cəmiyyətlər formalaşır: Rusiyanın tərkibində olan bütün etnomədəni cəmiyyətlər mövcud qanunvericiliyə qarşı loyaldırlar (hətta Çin və Mərkəzi Asiyadan gələn əmək miqrantlarından ibarət kifayət qədər qapalı və Rusiya sivilizasiyasına yad olan sosial qruplar belə). Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, Rusiyaya gələn miqrantların böyük əksəriyyəti bu ölkəyə Mərkəzi Asiyadan üz tutur. Rusiyanın isə dövlət olaraq, XVI əsrdən bəri ərazisində yaşayan islam sivilizasiyasına mənsub xalqlarla birgə yaşayış tərzi ilə bağlı kifayət qədər böyük tarixi təcrübəsi var. Bundan əlavə, Rusiya cəmiyyətində mövcud olan ksenofobiya münasibətini, əhval-ruhiyyəsini də xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bunu da rusların homogen mədəni – sivil Rusiya modelinin qorunub saxlanılası və miqrantların artan sayı ilə əlaqələndirmək olar.

Rusiyada multikulturalizm varmı? Belə qəbul olunur k, bu termini Rusiya cəmiyyətinə aid etmək o qədər də obyektiv deyil. Rusiya heç vaxt monoetnik dövlət olmayıb. Rusiya dövləti ilkin olaraq öz hakimiyyəti altında müxtəlif xalqların, etnik qrupların, mədəniyyətlərin və dinlərin nümayəndələrini birləşdirən imperiya tipli dövlət kimi formalaşmışdır. Uzun yüzilliklər ərzində pravoslav dini ilə birlik təşkil edərək dövlətdə öz rolunu dərk edən Rusiya dövlətinin polietnik elitası formalaşmışdır.

Rusiyada Sovet dövründə beynəlmiləlçilik ideyası ictimai həyatda yer almışdı. Milli mədəniyyətlərin və adətlərin qarşılıqlı təsiri və bir-birində çulğalaşması Sovetlər Birliyi məkanında bütün millətlərin eyni dərəcədə, bərabərhüquqlu təhsil almaları üçün vahid təhsil sistemi və tərbiyənin yaranmasına gətirib çıxarmışdı. XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində SSRİ-nin dağılması və aparılan islahatlar bu mənada heç bir mühüm dəyişikliklərə səbəb olmadı. Rusiyada təhsil dünyəvidir və bu səbəbdən də dini universitetləri çıxmaq şərti ilə bütün digər ali təhsil müəssisələrində tələbələrin dini mənsubiyyəti onların təhsil almaları üçün heç bir əhəmiyyət daşımır. Təhsilin tolerantlıq prinsipi, hətta bir-biri ilə nifaq vəziyyətində olan konfliktli millətlərin belə konfliktsiz təhsil alması üçün hər bir şəraiti yaradır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Rusiyaya miqrasiya Qərb ölkərlərinə olan miqrasiya ilə müqayisədə kifayət qədər spesifikdir. Rusiyadakı bu durumu digər postsovet ölkələri ilə olan hala da aid etmək olar – miqrantlar və qəbul edən ölkənin əsas əhalisi arasında olan mədəni məsafə Qərb ölkərinə və Amerikaya olan miqrasiyadan xeyli azdır. Keçmiş SSRİ-nin ərazisində yarım əsrdən çox tarixi dövr ərzində mövcud olmuş və bir neçə nəsli əhatə etmiş vahid təhsil sistemi praktiki olaraq millətlərarası kommunikasiyaya yardımçı olan vahid dilin yaranmasına və biliklər sisteminin prinsipial ümumiliyinə gətirib çıxardı.

Bundan əlavə, keçmiş sovet respublikalarının əhalisinin yüksək mobilizasiya qabiliyyətinə görə bugünkü miqrantlar yüksək səviyyədə sosial kompetensiyaya malikdirlər. Bu insanların sovet dövründə qazandıqları sosial kommunikasiya bacarıqları onlara keçmiş SSRİ ölkələri içərisində iqtisadi və kommersiya baxımından effektiv hərəkət etmək imkanı verir. Başqa sözlə, onların adaptasiya olma qabiliyyəti, dolayısı yolla inteqrasiya bacarığı Şimali Amerikada və Qərbi Avropada yerləşmək istəyən Asiya və Afrikalı miqrantlardan ölçülməz dərəcədə çoxdur.

Yarım milyondan çox miqrant artıq Rusiya vətəndaşlığını qazanıb. İri rus şəhərləri etnik, dil, konfessional və həyat tərzi baxımından Qərbin meqopolislərini xatırladır. Şübhəsiz ki, rus əhalinin mədəni müxtəlifliyi miqrasiyanın təsiri ilə ancaq artacaq. Bu situasiyada monomədəni idealdan tutub qalmaq mövcud reallığa qarşı kar və kor olmaq anlamına gələr.

Əlbəttə, Rusiyada digər millətlərdən və dinlərdən olan insanlara qarşı aqressiya, ksenofobiya mövcuddur. Amma buradakı ali təhsil sistemi bu formada olan hər hansı bir aqressiyadan uzaqdır və tələbələrin təhsili onların milli mənsubiyyəti və dini etiqadından deyil, birbaşa olaraq onların təhsilə və tədris prosesinə olan marağından asılıdır. Tarixən formalaşmış təhsil sistemi gənclərə Rusiya təhsil mühitinə rahatlıqla alışmağa və hərtərəfli təhsil almağa imkan verir. Bu səbəbdən də, Rusiyanın müasir təhsil sistemindən və mühitindən danışarkən multikluturalizmdən deyil, müxtəliflikdən və qarşılıqlı tolerantlıqdan danışa bilərik.

Eyni zamanda qeyd etmək zəruridir ki, Rusiyada faktiki olaraq 2 cür multikulturalizm mövcuddur: etnos və mədəniyyətlərin vahid məkanda tarixi mövcudluğuna əsaslanan ənənəvi multikulturalizm və geniş əhali kütlələrinin etnik və mədəniyyət baxımından fərqli olduğu mühitdə yeni yaranan miqrasiya multikulturalizmi. Bu yeni miqrantlar cəmiyyətdən izolə olunmuş halda qalırlar. Bununla belə Avropa ölkələrindən fərqli olaraq multikulturalizmin yeni tipi Rusiyada ele bir üstünlüyə malik deyil, hərçənd aktiv ksenofobiyanın formalaşması və inişafı təhlükəsini özündə daşıyır. Rusiyada etnos və mədəniyyətlərin mövcudluğunun üstünlük təşkl etdiyi forma ənənəvi multikulturalizmdir, lakin Rusiyanın siyasi elitası və KİV-ləri bu termindən istifadə etməməyə üstünlük verirlər.

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin daha bir filialı 10 mart 2016-cı ildə Rusiya Federasiyasının Moskva şəhərində fəaliyyətə başlayıb. Rusiya Dövlət Duması yanında yaradılan Moskva filialının icraçı direktoru professor Nataliya Krasovskaya təyin edilib. Rusiya Federasıyasında digər filial isə B.Yeltsin adına Ural Federal Universitetinin nəzdində yaradılıb. Bu filialın rəhbəri isə universitetin professoru Aleksandr Nesterovdur. Bu universitetdə Azərbaycan multikulturalizmi fənni tədris olunur.