Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda İNGİLİs diLİNDƏ qayidiş ƏVƏZLİKLƏRİNİn praqmatikasi

b) At once she found herself in a big grotto.

Bu verilmiş nümunələrdə self formaları izlədikləri feillərin (regard, find) semantik arqumentləri deyillər. 6 a-da bütöv budaq cümlə (she is the excellent applicant) regard (hesab etmək) feilinin ikinci arqumenti kimi təhlil edilməlidir. 6 b-də danışanın böyük mağarada tapdığı şey özüdür. Başqa sözlə bu iki cümlədəki self formaları təsriflənməyən cümlələrin mübtədalarıdır. Eyni zamanda onlar baş cümlədə feillərin vasitəsiz tamamlıqları ilə eyni xüsusiyyətə malikdirlər. Aşağıda verilən cümlələrdə də oxşar hadisə nəzərə çarpır. Weep (ağlamaq) və rush out (şiddətlənmək) kimi təsirsiz feillər tamamlıq funksiyasında sadə feilsiz cümlələrdə işlənir və hərəkət bildirən feillərin semantik təsirini artırmaq vəzifəsi yerinə yetirir.

7. a) The girl wept herself to sleep.

b) The gale rushed itself out.

Burada maraqlı cəhət odur ki, feilsiz cümlənin mübtədası yenidən xəbər budaq cümləsinin vasitəsiz tamamlığı kimi işlənir. Çünki bu əvəzlik sintaktik həmcins arqumentlə, yəni baş və budaq cümlənin mübtədası ilə məhdudlaşdırılır. Səbəbi isə qayıdış anaforası olmasıdır.

Burada biz izahımıza bir xüsusilik qatmalıyıq. Çünki burada birgə istinadı göstərən birgə arqument ya semantik, ya da sintaktik ola bilər.

Qayıdış əvəzlikləri xəbərin semantik və ya sintaktik arqumentini göstərmək üçün istifadə edilə bilirlər, həmçinin eyni xəbərin digər arqumenti olan mübtəda ilə birgə referent olurlar. Bu birgə arqument qayıdış əvəzliyinin antesedenti olur. Bu da onu göstərir ki, qüvvətləndirici funksiyasını yerinə yetirən self formaları dildə daha aktiv şəkildə işlənir və istifadə yerlərinə görə onların sintaktik və semantik xüsusiyyətləri daha fərqli olur. Bu səbəbə görə də “qayıdış” adı altında qruplaşdırılmamalıdır.

8. a) She said that she was asthma, and keep going to visit the Martford Estate once a week to intone arias which were, like herself, remains of the Soviet time.

b) What a modern lady like yourself has to do with the drug dealer like me.

c) The lower pieces were pressed but soft upper parts could promise cosiness for all, including myself.

d) Leyla wasn’t desperate, bullied girl. Which showed that something had incited her own pissed off ourbreak that day. Personal animosity had come from within herself.

Self formaları və qayıdış anaforalarıının yuxarıda qeyd edilən nümunələri arasındakı ən bariz görünən fərq odur ki, bütün bu formalar mənada böyük dəyişiklik olmadan şəxs əvəzlikləri ilə əvəzlənə bilirlər. Bundan başqa bu self formaları eyni cümlə daxilində öz antesedentlərini tapmırlar. Amma daha uzun və mürəkkəb olan 8 b və 8 d cümlələrində və ya şifahi kontekstdən kənarda işlənən 8 a və 8 c tipli nümunələrdə bunun əksi baş verir. Bu cür işlənən self formaları üçün çoxlu cümlələr misal göstərmək olar. Nümunələrin hər birində onlar ifadə etdiyi mənalarına və ya istifadə yerlərinə görə qeyri-adi xüsusiyyətlərini biruzə verirlər. Məhz bu xüsusuiyyətlərinə görə fərqli adlarla adlandırılırlar: Səciyyəvi self formaları, çağrılmayan self formaları/qayıdışlar, gizli qayıdışlar, qeyri-standard self formaları, qəbuledilməyən qayıdışlar, loqoforik qayıdışlar, qeyri-anaforik qayıdışlar və təxmin edilə bilinməyən self formaları onlar üçün istifadə edilən terminlərin bir qismidir.

Öz izahlarımızla self formalarının işlənmə sahəsini daraltdıqdan sonra, onların fərqli işlənmə yerlərini qeyd edərək fikrimizi tamamlaya bilərik. Lakin bunu da vurğulamaq yerinə düşər ki, bu xüsusilik onların ingilis dilində qəbul edilən işlənmə qaydalarından kənara çıxdıqlarına görə baş vermir. Çünki alman dilində də eyni hal müşahidə olunur. Qısaca, bunun german dillərinin ortaq xüsusuiyyəti olduğunu deyə bilərik.

Ümumi izah verdikdən sonra aşağıda qayıdış əvəzliklərini fərqli işlənmə yerlərinə görə qruplaşdırırıq:

İxtiyari qayıdışlar. Alman dilindən fərqli olaraq, ingilis dilində bəzi hallarda qayıdış əvəzlikləri ixtiyaridir, yəni seçimi və istifadə edilməsi danışan insandan asılıdır:

9. a) Ali noticed a scorpion near him/himself

b) Lala put the phone aside from her/herself.

c) Fatma covered the blanket around her/herself.

d) Ali pulled the rug over him/himself.

Baxmayaraq ki, nümunələrdə göstərilmiş self formaları eyni cümlə daxilində öz antesedentlərini tapır, amma bu formaları istifadə etmək məcburi deyil. Yəni asanlıqla kiçik məna fərqi ilə müvafiq şəxs əvəzlikləri ilə əvəz oluna bilirlər. Belə cümlələrdə feillər başqa növ əvəzliklər və ya qayıdışlar ilə işlənən ismi birləşmələrin arqumenti deyil, lokal ya da birbaşa məna ifadə edən sözönülü birləşmələr şəklində olurlar. Onların istifadəsi zamanı müşahidə olunan dəyişkənliyin səbəbi budur. Bizim burada gördüyümüz şey iki qayda arasındakı ziddiyyətdir: a) self formalarının eyni cümlə daxilində birgə istinad ifadə etməsi qaydası və b) belə arqumentlərin qayıdış anaforalarının antesedentlərinin birgə istinadı olaraq işlənməsi qaydası. Həmçinin qeyd etməliyik ki, bir çox avropa dillərində (məsələn, alman) sadəcə qayıdış əvəzlikləri sözönülü ifadələrlə işlənə bilirlər.

Gözlənilməyən şəxs əvəzlikləri. İngilis dilinin incəliklərindən biri də aşağıda qeyd olunmuş xüsusiyyətdir:

10. a) Fuad didn’t take any money on him/himself.