Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda Mİkro və makro mətnləRDƏ semantiK Əlaqə TİPLƏRİ

"Mətn onu yaradanın timsalında təkrar olunan deyil, o, bir dəfə yaradılır və həmin fərdin bir sıra xüsusiyyətlərini özündə yaşadır" [73, s.297-325]. Həmin mətnin arxasında dilin sistemi dayanır.

İstənilən mətn yaradıcılıq baxımından sərbəstdir, o, şəxsiyyətin açıqlanmasının empirik zərurətindən irəli gəlmir, daxili zərurətin məntiqi ifadəsidir və həm siyasi-ideoloji, həm də estetik funksiya daşıya bilər.

Mətni daha çox zəruri edən onun ikinci tərəfinin mövcudluğudur. Mətni yaradanla onun qarşı tərəfinin təması cəmiyyətdə dərin tarixi və sosioloji məzmun daşıyır, onu hərəkətə gətirir, inkişaf etdirir. Cəmiyyət müasirlərinə və gələcək nəslə biliklərini mətnlər şəklində ötürür, onun məzmununu əbədiləşdirir. Ona görə də şumer mətnlərindən başlayaraq müasir mətnlərə qədər olanlar hansısa ictimai-tarixi, sosioloji bədii estetik və fəlsəfi məzmuna malik olur.

Avropa dilçiliyində mətnin öyrənilməsi, onun müstəqil dilçilik sahəsi kimi fərqləndirilməsi XX əsrin ortalarına təsadüf edir. Z. Harris, M.A.K. Hollidey, R. Vaqner və Soligərlər mətn və diskursu eyniləşdirmiş, mətn nəzəriyyəsinin yaranmasında müəyyən çətinliklər yaratmışdır [42, s.44]. İstər Avropa dilçiliyində işlənən diskurs, istərsə də sovet dilçiliyindəki mətn cümlədən böyük vahidi nəzərdə tuturdu.

XX əsrin 80-ci illərində Avropa dilçiliyində mətnə praqmatik effektə malik bir mövcudluq kimi baxıldı. Bunun nəticəsində də mətnlə diskurs arasındakı yeni münasibətlər üzə çıxdı. Məsələn: N. Enkvist yazırdı ki, diskurs mətn ilə situasiya komponentinə malik kontekstin məcmusudur [42, s.45]. N. Enkvist mətnlə diskursu fərqləndirəndə kontekst , dil situasiyası anlayışlarından istifadə edir. Kontekst dilin ekstralinqvistik amilləri sırasına daxildir. Buraya mətnin ralllaşdığı şərait, zaman, müəllifin fon biliyi, dilin dərinliyini anlama qabiliyyəti, intellektual səviyyəsi, sosial mühit, cəmiyyətin davranış prinsipləri və s. məsələlər nəzərdə tutulur. Mətnin diskursdan fərqləndirilməsindəki bu amylin üzə çıxarılması həm də diskurs anlayışının mahiyyətinə aydınlıq gətirdi. Beləliklə, Avropa dilçiliyində mətn və diskurs həm anlayış, həm də terminoloji cəhətdən fərqləndirilməyə və həmin anlayışın daha dərinliklərinə nüfuz olunmağa başlanılır.

Sovet dilçiliyində mətn dilçiliyinin inkişafını bu sahə mütəxəssisləri aşağıdakı mərhələlərə bölürlər:

“1.Ritorika və filologiya mətn nəzəriyyəsinin meydana gəlməsinin bazası kimi ( XX əsrin 50-70-ci illəri);

2. Mətn nəzəriyyəsinin formalaşması (XX əsrin 80-cı illərindən başlayaraq müasir dövrə qədər)” [143].

Birinci dövrün əsas xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, mətn nəzəriyyəsi iki tarixi kök (ritorika və filologiya) üzərində dirçəlməyə başlayır; bədii mətn geniş tədqiqat obyektinə çevrilir. Bu dövrdə N.S. Pospelovun “Cложное синтаксическое целое и основные особенности его структуры” [118] əsəri mikromətnin sərhədləri barəsindəki fikrin inkişafına güclü təsir etmişdir. Həmin nəzəri fikirlərin inkişafında Admoninin də xüsusi rolu vardır [4, s.187]. XX əsrin 60-70-ci illərində mətn nəzəriyyəsinə dair çox şeylər aydınlaşdırıldı, mətn dilçiliyin müstəqil sahəsi kimi formalaşdı və dil sistemində onun yeri müəyyənləşdi. Artıq bu dövrdə o, iyerarxaik struktura malik sintaktik işarə kimi qəbul olunur; onun forma və məzmun tərəfi ciddi elmi tədqiqatlarla aydınlaşdırılır. Nəticədə də bu dövrdə elmi tədqiqatlar cümlələrin birləşməsinə deyil, bütöv mətnə istiqamətlənir. Buna da səbəb mətnin kommunikasiya vasitəsi kimi qəbul olunması idi ki, bu da mətn nəzəriyyəsinin əsasında dayanırdı.70-ci illərdə mətn nəzəriyyəsinin inkişafında keçirilən konfransların [90], bu mövzuya aid mütəmadi nəşrlərin [125; 88, s.348; 137, s.348; 101, s.26-37] sayəsində 70-ci illərdə mətnin öyrənilməsi sferası xeyli genişlənir, o təkcə bədii mətnlər üzrə deyil, həm də elmi, publisistik, şifahi nitq üzrə də tədqiq olunmağa başlayır və onun digər elm sahələri ilə əlaqəsi də müəyyənləşdirilməyə başlayır. Kolşanski qeyd edirdi ki, mətn təkcə dilçiliklə bağlı deyil, həm də mətn və psixologiya ilə də sıx əlaqəlidir.

XX əsrin 60-70-ci illəri türkoloji dilçilikdə canlanma dövrüdür. M.Z Zəkiyev (Cинтактический строй татарскoго языка. Kазан, 1963), K.M. Abdullayev (Cинтактический паралелизм на материале огу) və s. Türkoloqların elmi tədqiqatları mətn nəzəriyyəsinin inkişafında xüsusi rol oynamışdır.

80-90-cı illərdə isə K.M. Abdullayevin bu sahə ilə bağlı tədqiqatları türkologiyada mikromətn və onun müəyyənləşməsi prinsipləri məsələsinə aydınlıq gətirdi [4; 5]. Beləliklə, türkologiyada K.M. Abdullayevin MSB-lərin müəyyənləşdirilməsinin propozision üsulu əsas prinsip kimi qəbul olunmaqla mətn nəzəriyyəsində mühüm irəliləyiş kimi diqqəti cəlb edir.

Bu dövrdə A.Y. Məmmədovun, M. Musaoğlunun və K.M. Abdullayevin rəhbərliyi ilə yazılan elmi-tədqiqat işləri də Azərbaycan dilçiliyində mətn dilçiliyinin inkişafını təmin etdi [5].

XX əsrin 80-ci illəri və ondan sonrakı dövrü mətn dilçiliyinin böyük vüsətlə inkişaf etdiyi dövr kimi səciyyələndirmək olar. Bu dövrdə bir-birinin ardınca sanballı tədqiqat əsərləri meydana gəlir [86; 85, s.55; 68, s. 4-12; 72, s. 237-280; 98, s.7-21; 103, s.3-12]. Bu dövrdə mətn dilçiliyinin əsas kateqoriyaları – informativlik, üzvlərə ayrılma, koheziya, kontinium, modallıq, inteqrasiya, bitkinlik və s. tədqiqat obyektinə çevrilir.

80-90-cı illərdə keçmiş Sovet məkanında bir-birinin ardınca mətnə həsr olunmuş konfranslar keçirilməyə başlayır [128; 130; 131; 66; 93, s.111-137]. İkinci dövr tədqiqatçıların mühüm nailiyyətlərindən biri də mətnin tədqiqat metodlarının işlənməsindən ibarət idi. Tədqiqatçıların mətnə belə yanaşmasının əsasında onun struktur-semantik və kommunikativ yaradıcılıq kimi baxılması dururdu.

Mətni öyrənmə istiqamətləri içərisində funksionalizm əsas yer tuturdu; bunun da əsasında kommunikativlik, informasiyalılıq, koqnitivlik dayanırdı.

Həmin dövrün ən mühüm əlamətlərindən biri mətn nəzəriyyəsinə iki cür yanaşmanın olması idi. Birincisi, kommunikativ və koqnitiv yanaşma idi; bu yanaşmada mətnə kommunikativ aktiv özəyi kimi baxılırdı. İkinci yanaşma isə danışan və dinləyən nöqteyi-nəzərindən idi. Qeyd olunan iki istiqamət mətnə aid müxtəlif istiqamətləri əks etdirsə də, onlar bir-biri ilə sıx bağlıdırlar; törəmə və qavrama proseslərini əhatə edir.

“Son dövr dilçiliyində mətnin öyrənmə sferası daha da güclənməklə kompüter mətnlərini də əhatə edir” [143]. Bunu da qanunauyğun şəkildə qəbul etmək lazımdır. Müasir dövr dilçiliyinin səciyyəvi cəhətlərindən biri də budur.