Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti beynəlxalq magistratura və doktorantura məRKƏZİ

I FƏSİL. İDARƏETMƏ SİSTEMİNDƏ İŞGÜZAR ETİKADAN İSTİFADƏNİN NƏZƏRİ ƏSASLARI

1.1.Müasir işgüzar etikanın idarəetmədə mahiyyəti

Azərbaycan Respublikasının iqtisadi və sosial inkişafının sürətləndirilməsi sa­hə­sin­də öz təxirəsalınmaz həllini gözləyən ən mühüm problemlər əhalinin məşğuliyyət sə­viyyəsinin yüksəldilməsi şəraitində bazar münasibətləri formalaş­dır­maqdır. Biznes eti­kası hər bir təşkilatın idarə olunmasında onun mədəniyyət səviy­yə­sini yük­səl­dil­mə­si­nin ən mühüm amilidir. Biznes etikasına işgüzar etika da deyilir. İş­gü­zar etika in­ki­şaf etmiş ölkələrdə qeyri-hökumət və hö­ku­mət qurumlarında işçilərin dav­ranışını ni­zam­layan vacib sənəddir. Etika elmi fəlsəfi fikirlərə aiddir. Etikanın tədqiqat möv­zu­su mədəniyyət, mənəviyyat davranış bir sözlə etikadır. Əxlaq insanın cəmiyyətdə düz­­gün davranış qaydalarını əks etdirən fəlsəfi bir anlayışdır.

İşgüzar etika-düzlüyə vicdanlığa mövcud qanunvericiliyi müəyyən olunmuş qay­dalar və əməllər əsasında bazarda səmərəli fəaliyyət göstərmək bacarığına əsas­la­nan işgüzar etikadır.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitin də işgüzarlıq fəaliyyətinin nəticələrinin birinci növ­bə­də biznesmenin insanlarla onun tabeliyində olan işin təşkilində asılılığı, psixoloji fak­torların önəmliliyini artırır.

XVIII-XIX əsrlərdə iqtisadçı alimlərin əsərlərində sahibkarlığın idarəetmə təş­ki­la­ti, psixoloji tərəfləri geniş şəkildə tədqiq edilmişdir. Şotlandiyalı fransız iq­tis­ad­çı­sı olan Riçard Kantilyon sahibkar risk mühitində çalışan təsərrüfat subyekti adlandıraraq və onu eləcədə uzaqgörən, risk etməyi bacaran və eyni zamanda gələcəyə doğru gedən bir fərd kimi qəbul edirdi. O, riski idarəetmə fəaliyyətin əvvəlində son yekunların qeyri-müəyyənliyi şəklində xarakterizə edərək onu sahibkarın mühüm funksiyalarından biri kimi qeyd edilmişdir. İqtisad elminin klassik alimləri D.Rikardo və A.Smit bazar iqtisadiyyatının iş­lə­mə mexanizmini geniş tədqiq edərək onu öz-özünə tənzimləyən sistem kimi gös­tər­mişdir.

XX əsrin axırlarına doğru bütün Qərb ölkələrində işgüzar sektorlarının, ayrı-

ayrı təş­kilatların fəaliyyət sferasında sosial məsuliyyətin yüksəldilməsi təmayülü güc­lən­mə­yə təkan verilir, bununla yanaşı, həmdə işçilər arasında etik dəyərlərə də mü­na­si­bət getdikcə zəifləyir. Buna görə də bu problemli məsələni aradan götürülməsi zəru­rə­ti yaranır, «işgüzar etika» və yaxudda  «biznes etikası» anlayışı aktuallaşır. Bu, hal-ha­zırda azad bazar iqtisadiyyatı şəraiti yeni formalaşan bir sıra ölkələrin, eyni za­man­da Azərbaycanın işgüzar fəaliyyəti üçün də daha mühüm məsələlərdən biridir. Onu da deyək ki, iş­gü­zar etika anlayışı ilə yanaşı həm də peşə etikası anlayışı arasında ümumi xüsusiyyətlər olsa da, onl­ar bir-birinlərindən xeyli fərqlənir.

İşgüzarlıq etikasının xüsusiyyətlər: 1912-ci ildən işgüzarlığın əsas prinsipləri müəy­yən edilir:

- Hakimiyyətə hörmət

- Düzgünlük

- Şəxsi mülkiyyət hüququna hörmətlə yanaşma

- İnsanlara hörmət

- Məqsədyönlülük

İşgüzar etika biznes sahəsinə xasdır və eyni zamanda hər bir şirkət öz işini daha da irəli çəkmək, cəmiyyət içində nüfuz qazanmaq  üçün özünün mövcud proq­ram­la­rı­nı, yanaşma və metodlarını müəyyən etməyə çalışır. İşçilərin etik davranış sə­viy­yə­si­nin artırlıması üçün dünyanın qabaqcıl şirkətlərinin mövcud olan yanaşmalar vardır ki, onlarda aşağıdakılardır:

· Etik normativlərin hazırlanması. Müəssisə və yaxud təşkilatın etik nor­ma­la­rı­nın ümumi qəbul edilmiş dəyərləri və normativləri aid sistemlər müəyyən edilir. Misal üçün, hədiyyələrin ötürülməsi və təqdim edilməsi, rüşvət, fırıldaq, qanunun pozulması, tut­duğun mövqedən süi-istifadə, maraqların toqquşması zəminində münaqişələr, in­for­­masiyalardan qərəzli məqsədlər üçün istifadə, şirkətin sirlərinin açılması («kom­mer­­siya sirri»), siyasi təşkilatlara qeyri-qanuni yollarla maliyyə ayrılması və s. mə­sə­lə­l­ər diqqət mərkəzində saxlanılır. Həmçinin, etik qaydalar «Etik davranış Ko­deksi» şəklində də tərtib edilir.   

· Etika komitələrinin təşkili. Əsasən bu komitələrə, təşkilatın yüksək vəzifəli şəxs­ləri, təşkilatdakı yüksək pay sahibləri və eləcədə digər maraqlı tərəflər aid edi­lir­lər. Onlar əsasən barışdırıcı hakim rolunda çıxış edirlər, mübahisəli etik məsələlərdə rəs­mi mülahizələrlə «təşkilatın vicdanı» meyarına əsaslanaraq fəaliyyət göstərirlər. 

· İctimai yoxlamaların aparılması. Sosial məsuliyyət proqramının reallaş­dırıl­ma­sı­­nın gedişi və eləcə də biznesin aparılmasında etik tərəfləri, idarəetmə həllərinin qə­bul olunması, əməkdaşlar arasındakı münasibətlər və s.  ilə əlaqəli hesabat hazırlanıb, ic­ti­maiyyətə təqdim olunur. Bundan əlavə, əldə olan hesabatların hazırlanmasına təş­ki­­latdankənar nüfuzlu tədqiqat qurumları cəlb olunur. 

· Bütün işçilərə etik davranış qaydalarının öyrədilməsi. Peşə hazırlığı və ixtisas­ar­­tırma proqramlarında işgüzar etika kursu vacib yerlərdən birini tutur.

· Liderliyin şəxsi nümunəsi. Müasir biznesdə təşkilatın (şirkətin, müəssisənin) li­deri mənəvi lider hesab edilir, ümumi atmosferi o yaradır və eləcədə etik davranış sə­viyyəsini müəyyən edir. Yüksək etik davranış nümayiş etdirən şirkət rəhbərinin şəx­si nümunəsi hər bir işçidə hər zaman yeni etik qaydalara əməl olunmasına stimul ya­radır.

Etika dedikdə ilk öncə insan davranışının təməli olan əxlaq dəyərlərinin məc­mu­su başa düşülür [17, səh.23]. Başqa sözlə desək, etika “nəyi necə etməli olduqlarını” müəy­­yənləşdirmələri üçün insanlara istiqamətləndirəcək prinsip, dəyərlər və stan­dart­lar­dır. Eyni zamanda etika bir prosesdir. Həmin bu proses müddətində yerinə yetirilən işlər və eyni zamanda qəbul olunan qərarlar müəyyən dərəcədə nüaslara söykənməlidir. Başqa bir tərəfdən isə, fəlsəfənin əxlaqı öy­rənən hissəsi də etika adlanır. Fəlsəfənin bu bölməsi insanların qurduqları qrup və fər­di münasibətlərin təməlini təşkil edən qaydaları, dəyərləri, normaları yalnış və ya doğ­ru, pis və ya yaxşı kimi məzmunundan öyrənir. Etik-davranış qaydalarının əsas məq­sədi cəmiyyətdə və dövlətdə qanunsuz istifadə və hətta korrupsiyanı aradan gö­türmək, vicdanlılıq dəyərinin reallaşdırılmasını təmin etməkdir. Etika dövrümüzdə bir çox peşələrin icra olunması zamanı riayət edilməsi mühüm olan vacib dəyərlərdən bi­ri hesab edilir. Məhkəmə prosesində, siyasətdə, biznesdə, idarəçilikdə, təhsildə, mət­buat və nəşrdə, elmdə, incəsənətdə, tibbdə vəzifənin icra olunması ilə əlaqəli cə­miy­yət üçün vacib olan ümumi etik dəyərlər və eləcədə həmin vəzifə ilə bağlı ümum­bə­şəri qəbul edilmiş bir sıra etik qayda və dəyərlər daha çıx nəzərə çarpır.

Etika – insan davranışını əks etdirən prinsiplərin məcmusudur [3, səh.52]. Bu an­la­yışı biznes sferasına qədər genişləndirsək deyə bilərik ki, işgüzar etika əsasən özün­də biznes sahəsində fəaliyyət göstərən insanların davranış qaydalarını əks etdirir.

İşgüzar etika əməkdaşların işgüzar münasibətlərini, eyni zamanda onların dav­ra­nış­larını işgüzar sferada ümumi olaraq qəbul edilmiş davranış prinsiplərinə müvafiq olub-olmama nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirməyə və nəzərdən keçir­mə­yə şərait ya­ra­dır. Bu tip prinsiplərə əsaslanma cəmiyyətin təkamülünə aktiv tərzdə təsir etmək, öz və­təndaş vəzifəsini yetərincə həyata keçirmək üzrə peşəkar potensiala sahib olan biz­nes­menlərə yardım edir.

Bununla yanaşı işgüzar etikada strukturunu müəyyən edən elementlər for­ma­sın­da çıxış edən əxlaqi prinsipləri ayırd etmək məqsədəuyğundur.

Bunlar içərisində ən əsas olanları aşağıda göstərilmişdir: