AZƏrbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

КПОНЯТИЮСОЦИАЛЬНОЙНАПРЯЖЕННОСТИ
Новрузов Нофел,

магистрант 2 курса БГУ

Социальная напряженность–это феномен, проявляющийся как на уровне индивида, сообществ индивидов, так и на уровне всего общества, характеризующийся нарастанием неудовлетворенности существующими социальными, политическими и экономическими условиями.

Социальная напряженность, с одной стороны, становится причиной аномии, массовых конфликтных противостояний, развиваясь на уровне общества в течение длительного периода времени, имеющая дисфункциональное значение для социальной системы, дестабилизирующий ее, с другой– позволяет выйти на новый качественный уровень и достичь состояния стабильности.

Социальное напряжение нельзя однозначно трактовать как исключительно негативное явление ибо оно присуще любому обществу и является движущей силой трансформации общества.

В большинстве случаев социальная напряженность понимается как состояние нестабильности, вызванное несоответствием ожиданий населения и реального уровня жизни. Термин социальная напряженность в социологии интерпретируется разными авторами по разному.

В западной социологии одним из первых понятие социальной напряженности встречается в работе Т. Парсонса “Структура социального действия”. "Напряжение, – пишет Т. Парсонс, – есть тенденция к нарушению равновесия в балансе обмена между двумя и более компонентами системы"[1]. В Западной социологии господствующей стала традиция индивидуализации и психологизации напряженности при анализе неблагоприятных социальных ситуаций.

Социальная напряженность имеет разные стадии развития (явные и скрытые) и характеризуется различными уровнями. Факторы социальной напряженности подразделяются на внешние и внутренние. Что касается вопроса методов, то кроме опроса и наблюдения, анализа документов значительно надежными считаются мультииндикаторные методики.

Для измерения социальной напряженности используют разные индикаторы: уровень материального благосостояния населения, уровень оптимизма, рейтинг социальных проблем, общие настроения людей и д. В качестве индикаторов скрытой социальной напряженности выступают психологическая напряжённость, социальная разобщённость, поведенческая готовностьк акциям протеста, социально-политическая активность[2].

В Азербайджане после распада СССР и обретения нашей страной независимости в 1991 году и разрыва прежних экономических, политических, исторических связей и отношений со странами бывшего СССР уровень социальной напряженности вырос. 1990-ые годы характеризовались высокой степенью социальной напряженности.

Источниками социальной напряженности в Азербайджане были: 1) Экономический спад в связи с коллапсом СССР и вместе с ней административно-командной системы организации экономики.2) Война в Карабахе и наплыв беженцев в города и районы страны. 3) Борьба за власть.4) Миграция сельского населения в города.

Правильный вектор развития страны, избранный самим общенациональным лидером Гейдаром Алиевым и продолженный Ильхамом Алиевым привело к значительному снижению напряженности в стране в связи с улучшением благосостояния населения.

Социальный фактор оказывает определяющее влияние на уровень социальной напряженности и зависит от уровня удовлетворенности респондентов своим положением.

В ходе исследования мы провели социологический опрос среди населения с целью выявить уровень удовлетворенности населения страны своим положением и косвенно определить существующий потенциал социальной напряженности. По результатам опросов можно заключить, что по сравнению с аналогичными опросами, проведенными в 1991 и 1994 годах, число респондентов, удовлетворительно оценивших свое материальное положение, сегодня значительно больше. Если в 1994 году лишь 14% опрошенных оценили свое материальное положение как нормальное, то сегодня эта цифра достигает уровня 52%.

Рекомендации для снижения и предупреждения опасных уровней социальной напряженности: сюда можно отнести необходимость ежегодного проведения социологического опроса среди населения для выявления динамики развития напряженности, уточнения социальных групп с высоким показателем уровня социальной напряженности и выявления факторов, определяющих социальную напряженность; построение краткосрочного прогноза социальной напряженности, улучшения качества жизни малоимущих граждан, снижение уровня дифференциации доходов населения и уменьшение разрыва по уровню жизни, смягчение региональной поляризации за счет развития районов, развитие государственной системы здравоохранения и тому подобное.

В заключении представлены основные результаты диссертационной работы.

Литература
1. Parsons, Т. The Structure of Social Action / T. Parsons. – N.Y.: Arno Press, 1937. – P. 137.

2. Плюснин, Ю. М. Методы оценки уровня и структуры скрытой социальной напряженности: публикация [Электронный ресурс] / Ю.М. Плюснин. - режим доступа: // http: www.sati. archaeology. nsc.ru,

3.Пирогов, И. В. Социальная напряженность: теория, методология и методы измерения [Текст]: автореф. дис. … канд. социолог. наук / И. В. Пирогов. – М., 2002. – 24 с.

ƏMƏK İNTİZAMININ SOSİAL NƏZARƏT VASİTƏSİLƏ MÖHKƏMLƏNDİRİLMƏSİ
Əliyeva AydanNurəddin q.

BDU-nun II kurs magistrantı

[e-mail]
Sosial nəzarət vasitəsilə insanların qarşılıqlı əlaqələri uzlaşdırılır, ictimai sistemdə ahəngdarlıq təmiıı edilir. Nəticə etibarilə insanların əksəriyyəti, eləcə də sosial qrupun hər bir üzvü etdiyi hərəkət və davranışa görə onu nə gözləyə biləcəyini qabaqcadan bilir, dərk edir [1, s.71].

Sosial qrupun hər bir üzvü mövcud situasiyada digər şəxslər tərəfindən başa düşülmək üçün özünü necə aparmaq lazım olduğunu, davranışının müqabilində ona göstəriləcək reaksiyanı anlayır.

Kollektiv səviyyəsində sosial nəzarətin kim tərəfindən həyata keçirilməsindən asılı olaraq, onun aşağıdakı növlərini ayırd edirlər [3, s.102]:

1. 
   İnzibati sosial nəzarət. Bu nəzarət növünün həyata keçirilməsi üçün yuxarı təşkilat müəssisənin və onun bölmələrinin rəhbərlərinin müvafiq səlahiyyət dairəsini müəyyən edir. İnzibati nəzarət əvvəlcədən yazılmış, qanunlaşdırılmış prosedura olub, mövcud hüquqi-normativ sənədlərə əsaslanır. Bu halda dəqiq qeyd olunmuş təsir vasitələrindən istifadə olunur.
   
2. 
   İctimai təşkilatların nəzarəti. Bunu həmkarlar ittifaqı, ictimai kadrlar şöbəsi, müxtəlif təyinatlı komissiyalar (ictimai təşkilatlar tərəfindən təşkil edilən) həyata keçirir.
   
3. 
   Qrup sosial nəzarəti. Sosial nəzarətin bu növü kollektivin bir qrupunun işçilərə təsirini nəzərdə tutur. Qrup sosial nəzarətinin iki cəhətini fərqləndirmək lazımdır: rəsmi və qeyri-rəsmi (sosial-psixoloji). Rəsmi növə əmok kollektivlərinin iclasları, istehsalat müşavirələri və s. aiddir. Nəzarətin qeyri-rəsmi növü davranışa kollektiv üzvlərinin qarşılıqlı münasibətini əks etdirir. Bura işçinin hərəkətini bəyənmək, yaxud onunla əlaqədə olmaqdan imtina etmək, dostluq münasibətlərində olmaq və s. aiddir. Qeyd etmək lazımdır ki, kollektivə qeyri-formal nəzarət növü ilə daha yox təsir etmək olur, nəinki nəzarətin inzibati növü ilə.
   
4. 
   Öz-özünə nəzarət.Burada işçinin özünün öz davranışına nəzarət etməsi nəzərdə tutulur.
   

Öz-özünə nəzarət işçinin cəmiyyətdə və kollektivdə qəbul olunmuş davranış dəyərlərinin və normalarının mənimsənilməsi ilə əlaqədardır. Fərdi dəyərlər və normaların ümumkollektiv dəyər və normalarına uyğun gəldikdə özünə nəzarət daha təsirli olur. Bununla yanaşı, işçinin şüur səviyyəsi yüksəldikcə borc hissinə, peşə şərəfinə, vicdanına əsaslanan özünə nəzarətin əhəmiyyəti daha da artır. Xarici nəzarətin özünə nəzarətlə əlaqələndirilməsi təsiretmənin daha səmərəli formasıdır. Bu çevik qrafik işinə keçməyə şərait yaradır. Bu halda işçinin təqsiri üzündən növbədaxili iş vaxtı itkiləri ləğv edilir, işə gecikmək və işdən vaxtından əvvəl getmək halları aradan qaldırılır. İnzibati qaydada icazə ilə iş vaxtı itkiləri kəskin surətdə azalır. Qrup nəzarətinin və özünənəzarətin rolunun artması kollektivin və işçinin əməyin son nəticəsinə məsuliyyətini yüksəldir. Burada məsuliyyət özünə nəzarətin vasitəsi kimi çıxış edir.

Sosial nəzarətin subyekti kimi ilkin əmək kollektivlərinin və işçinin özünün rolunun güclənməsi onların səlahiyyətlərinin, hüquq və vəzifələrinin genişləndirilməsinə kömək edir ki, bu da praktik cəhətdən əmək fəaliyyətinin səmərəli şəkildə həyata keçirilməsinə imkan verir. Sosial nəzarətdə iştirak etmək sayəsində kollektiv və onun hər bir işçisi məsuliyyət subyekti olur, yəni hüquqi, iqtisadi və mənəvi subyekti olur.

Əmək sferasında sosial nəzarət mexanizmi üç əsas komponentdən ibarətdir:

1. 
   Fəaltiyyətin plan və qiymətləndirmə göstəriciləri.
   
2. 
   Sosial norma - davranış normaları.
   
3. 
   Sanksiya.
   

Bunlar hər bir işçinin və qrupun davranışına fəal təsir vasitəsidir. Sahənin, idarənin, müəssisənin və ayrı-ayrı işçilərin işinin planlaşmasında, uçotunda və fəaliyyət nəticələrinin qiymətləndirilməsində müxtəlif göstəricilərdən istifadə olunur. Məsələn, bunlara kəmiyyət və keyfiyyət, mütləq və nisbi, natural və dəyər göstəriciləri aiddir.

Plan və qiymətləndirmə göstəriciləri əmək prosesi iştirakçılarının qarşılıqlı münasibətlərinin xarakterinə və əmək fəallığına səmərəli təsiretmə imkanlarına malikdir [4, s.186]. Fəaliyyətin bu göstəriciləri qiymətləndirmə funksiyalarını yerinə yetirir. Onlar işçinin və kollektivin əmək fəaliyyətinin əsas meyarı kimi çıxış edir. Əmək davranışına əməyin nəticələrini əks etdirən kompleks göstəricilər təsir edir. Bu göstəricilərə aiddir:

1. 
   verilmiş tapşırıqların yerinə yetirilməsi;
   
2. 
   əvvəlki dövrə nisbətən artım;
   
3. 
   müxtəlif kateqoriyalı işçilərin mükafatlandırılması;
   
4. 
   sağlam bəhsləşmənin təşkilində istifadə olunan göstəricilər.
   

Əgər göstəricilər düzgün seçilərsə, bu halda ayrı-ayrı işçilərin, kollektivin və cəmiyyətin mənafelərinin ahəngdarlığı təmin edilər.

Hazırda təsərrüfatın ayrı-ayrı sahələrində istehsalat birlikləri və müəssisələr üçün norma və normativlərin, göstəricilər sisteminin təkmilləşdirilməsi davam edir. Minimum məsrəflərlə maksimum nəticələr əldə olunmasını stimullaşdıran göstəricilərin tətbiqi getdikcə genişlənir.

Plan göstəricilərinin miqdarnın qismən azaldılması ilə yanaşı yeni göstəricilərin tətbiqi ayrı-ayrı işçilərlə cəmiyyətin mənafeyini daha sıx əlaqələndirməyə kömək edir. Bu halda istehlakçının istehsalçıya fəal təsiri aşkara çıxır, istehlakçının sosial nəzarət subyekti olmaqda rolu güclənir. Bununla yanaşı işçilər tədricən kollektivdə və cəmiyyətdə öz vəziyyətlərini başqalarının vəziyyətləri ilə tutuşdurur, müqayisə edir və nəticədə sosial bəhsləşmə güclənir.
Ədəbiyyat

1. 
   Abutalıbov R., Məmmədov S., Quliyev S. İdarəetmənin əsasları. Bakı, 2014, 222 s.
   
2. 
   Ələkbərov Ə., İbrahimov F. Menecment. Bakı, 2004, 468 s.
   
3. 
   İdarəetmənin əsasları. Bakı, 2009, 144 s.
   
4. 
   Quliyev T. Menecmentin əsasları. Bakı, 2006, 591 s.
   
5. 
   Веснин В.Р. Стратегическое управление / Учебник. М., 2004, 328 с.
   

ASUDƏVAXTINSOSİOLOGİYASI: BƏZİQEYDLƏR
dos.FazilVahidov

BDU-nunSosiologiyakafedrası
1.İşdənkənarvaxtınstrukturundaqeydbaşlıcaelementiayırdetməkmümkündür: a) istehsaldakıişləəlaqədarvaxt – işəgetmək, işdənqayıtmaq, işdənəvvəlvəsonramüxtəlifvaxtməsrəfləribuqəbildəndir; b) evəməyinəvəözünəxidmətəsərfolunanvaxt – buvaxthəmşəxsievtəsərrüfatındakeçənmüddətdir, həmdəkommunal – məişətmüəssisələrinin, habelədigərqurumlarınxidmətlərindənistifadəetməkləbağlıdır; c) fiziolojitələbatların (yuxu, yemək) ödənilməsinəsərfolunanvaxt; ç) asudəvaxt.

2. Asudəvaxthəmhərbiradamüçün, həmdəbütövlükdəcəmiyyətüçünçoxəhəmiyyətlisərvətdir. O, birsıramühümfəaliyyətnövlərininyerinəyetirilməsindəəvəzolunmazmənakəsbedir. «Asudəvaxthərbirinsanın, ailəninvəcəmiyyətinspesifikqeryi-maddisərvətformasıdır. Busərvət «istehsalolunur» (maddiistehsalsferasındakıəməklə), siniflərvəəhalininsosialqruplarıarasında (iqtisadiqanunlarauyğunolaraq) bölüşdürülürvəinsanlarınmüvafiqtələbatlarınınödənilməsinəyönəlmişfəaliyyətigedişindəistehlakolunur (istifadəedilir)». Onagörədə «hərcürdigərdəyərformasıkimiasudəvaxtdaonunbölüşdürülməsivəistifadəedilməsiüzərindədaiminəzarətvəuçotamöhtacdır» (Российскаясоциологическаяэнциклопедия. М.: 1998, с.79).

3. Asudəvaxtınnəqədərəhəmiyyətliməsələolmasınıondangörməkolarki, 1959-cuildəUNESKO-nunnəzdindəasudəvaxtınsosialproblemləriniöyrənməküzrəbeynəlxalqqrupyaradılmışdır. Bu, asudəvaxtproblemlərinindahadərindən, dahahərtərəfliöyrənilməsinə, müvafiqtövsiyələrişlənibhazırlanmasınaköməketmişdir. Araşdırmalargöstərirki, asudəvaxtıntəşkilininkommerasiyatərəfidəvardır, lakino, şəxsiyyətininkişafıvəöznailiyyətləriniartırmasıbaxımındandiqqətidahaçoxcəlbetməlidir. Mühümsərvətolanasudəvaxtınmahiyyətitəkcəonunqədəri, müddətiiləyox, həmdəməzmunu, ondannecəistifadəolunması, buistifadəninhansıfaydagətirməsiiləmüəyyənedilir.

4.Asudəvaxtınsosiologiyasıcəmiyyətinhəyatfəaliyyətininşəraitvəformalarınıntədqiqindəmühümistiqamətdir. Asudəvaxtfəaliyyətindətəkcəməhsuldarəməkqabiliyyətlərininbərpasıbaşvermir, həmdəinsanınşəxsiyyətkeyfiyyətlərinininkişafı, həyattəcrübəsininnəsildən-nəsləötürülməsibaşverir, sosialcəhətdənəhəmiyyətlolandigərfunksiyalarhəyatakeçirilir. Yerigəlmişkən, qeydedəkki, asudəvaxtınsosial-iqtsiadimahiyyətiməhzonunfunksiyalarındabarizşəkildətəzahüredir. Onunəsasfunksiyalarıqismindəadətənaşağıdakılarqeydolunur: 1) istirahət, sərfedilmişfizikivəzehniqüvvələrin, qaibilyyətlərinbərpası; 2) fizikivəzehniqüvvələrin, qaibiyyətlərininkişafı; 3) əyləncəvəünsiyyət. Nəzərəalınmalıdırki, eynibirfəaliyyətnövüiləbiryox, birneçəfunksiyareallaşabilər (məsələn, mütaliəhəmistirahət, həməyləncəolabilər, həmdəmədəniinkişafaköməkedəbilər).

5. Əhalininmədənisəviyyəsininyüksəldilməsinəyönəldilmişmaddi, maliyyə, əməkməsrəflərininsəmərəliliyiadamlarınasudəvaxtdakımüxtəlifməşğələnövlərinəqoşulması, keçmişinmədəniirsinimənimsəməsi, müasirmədəniyaradıcılığıqdaiştiraketməsi, mədənifəaliyyətinkeyfiyyətxarakteristikalarıiləvədigərgöstəricilərləmüəyyənolunur.

Asudəvaxtdamədənifəaliyyətinsosiolojibaxımdanöyrənilməsindəəsasənkəmiyyətgöstəricilərindənistifadəolunur. Belətədqiqatlardaasudəvaxtdamüxitəlifsosialqruplarınmədəniməşğələlərəolantələbatları, həmintələbatlarayönümləri, pulməsrəfləri, işdənkənarvəasudəvaxtınkeçirilməsiüsulundanrazılıq, məişətdəmədəniistifadəpredmetləriilətəminatınsəviyyəsi, mədənifəaliyyətinvəyönümlərin, bütövlükdəmədənifəallığıntipləriözəksinitapır. Göründüyükimi, bucürgöstəricilərsistemidahaçoxempirikyanaşmahüdudlarınıəhatəedir, onlarınsosialməzmunuvənəticələribarəsindəkifayətqədəraydıntəsəvvüryaratmır. Onagörədəadisosiomədənifəaliyyətingöstəricilərkompleksiniyaratmaqolduqcaaktualvəzifədir. Bukompleksmədəniinkişafınstatistik, predmetxarakteristikalarıiləyanaşı, sosiomədənifəaliyyətinsosialtərəflərininvəhəminfəaliyyətinhəyatakeçirildiyişəraitvəamilləriözündəbirləşdirməlidir. Sosialmomentləradətənbeləfəaliyyətinmənəvi, subyektiv (məs., sərvətyönümləri, mənafelər, tələbatlar, motivlərvəs.) tərəfiiləobyektiv, fəaliyyət (davranışfaktları) tərəfininvəhdətindəifadəolunur.

6. Asudəvaxtdamədənifəaliyyətinsosiolojitədqiqibirsırametodolojiprinsiplərəəsaslanır:

1.Sosiomədənifəaliyyətinpredmet, maddişəraitinivəsubyektivmüqəddəmşərtləri, yönümləri, motivlərivəs. birsistemhalındanəzərdənkeçirilməlidir. Buhaldaasudəvaxtdavranışnınüsulvəformalarınıseçməkdəkonkrettərəfaparıcı, müəyyənediciolabilər.

2.Sosiomədənifəaliyyət, onunxarakterivəməzmunueləgöstəricilərsistemindəifadəolunmalıdırki, o, həminfəaliyyətinhəmbütövlüyünü (məs, yaradıcıvəqeyri-yaradıcıxarakterini), həmdəayrı-ayrıtərəflərinivəkomponentlərini (məs. televiziyaverilişlərinəbaxmağıntezliyi, fərdikitabxananıntematikistiqamətivəs.) əksetdirsin, başqasözlə, fəaliyyətinhəmümumi, həmdəkonkretxarakteristikasıveriləbilsin.

7. Sosiolojimetodlartəkcəadamlarınasudəvaxtdakıfaktiksosiomədənidavranışıhaqqındadeyil, həmdəmədəniməşğələlərinsubyektivilkinşərtlərihaqqındatəsəvvüryaratmağaimkanverir. Bunlarıniçərisindədahaçoxmədəniməşğələlərəistiqamətlənmək, asudəvaxtınkeçirilməsindənrazıqalıb-qalmamaq, asudəvaxtfəaliyyətinimotivləşdirməkvəs. fərqləndirirlər.

İnsanlarınmədənifəaliyyətinəsasformalarındaiştirakıgenişləndirməyəistiqamətlənməsiiləbunlardafaktikiiştirakınımüqayisəetsək, ondamüvafiqgöstəricilərdəuyğunsuzluqolduğunugörəcəyik. Buonugöstərirki, adamlarınsosial-mədəniməşğələlərəistiqamətlənməsimüxtəlifsəbəblərüzündəntamhəcmdərealşlaşabilmir.

Sosiomədənifəaliyyətinkonkretformalarındaiştirakıgenişləndirməkyönümüiləbunlardafaktikiştirakarasındakıziddiyyətlərbusferanınsosialinkişafınındaxilimənbəyinitəşkiledir. Qeydedilməlidirki, bunlarıyalnızsosiologiyanınmetodlarıilədahaəsaslışəkildəaşkaraçıxarmaqmümkündür.

Asudəvaxtdamədənifəaliyyətinəsosiolojitədqiqininmühümistiqamətlərindənbirihəminfəaliyyətinbaşverdiyiobyektivmaddişəraitintəhlilidir. Adətənburayaregiondamədəniinfrastrukturuninkişafsəviyyəsini, mədənixidmətinmüxtəlifnövlərininmüyəssərliyini, mədənitəyinatlıpredmetləriaidedirlər. Bubarədəsosiolojimetodlarlayanaşı, rəsmistatistikadandaxeyliinformasiyaəldəetməkolar. Lakinmədənifəaliyyətinxüsusiobyektivmaddişəraiti (ailəninmədəniməşğələlərləbağlıməsrəfləri, mədənitəyinatlıpredmetlərətəminatsəviyyəsi) barəsindəsosiolojimetodlarıntətbiqiimkanlarıdahagenişdir. Aydınməsələdirki, bucəhəttəkcəmədəniinkişaflabağlıməsələdeyildir: rifah, maddiimkanlardanəzərəalınmalıdır.

9. Asudəvaxtdamədənifəallığıntipologiyasımaraqlıməsələlərdənbiridir. Ənsadəformadatipologiyanıasudəvaxtdamədəniməşğələlərinvəonlaramünasibətinkəsişməsiformasındaaparmaqolar. Asudəvaxtbaxımındanmədənifəaliyyətinminimumdördtipimövcuddur:

Birincitipistirahətinmüasirformalarındaiştiraketməkləvəbuiştirakıgenişləndirməyəistiqamətgötürməkləsəciyyələnir. Müvafiqobyektivmaddişəraityaradılacağıtəqdirdəbutipşəxsiyyətinsosialinkişafınaköməkgöstərməkbaxımındandahaperspektivlidir.

İkincitipmədəniistirahətinmüasirformalarındaiştiraketməklə, lakionugenişləndirməkistiqamətininolmamasıiləsəciyyələnir. Butipinnümayəndələrimədənifəaliyyətdəbirqaydaolaraq, müxtəliftəsadüfisəbəblərəgörə, daxilisövqetməolmaqdaniştirakedirlər.

Üçüncütipmədəniistirahətinmüasirformalarındaiştiraketməməklə, lakinbeləiştirakaistiqamətgötürməkləsəciyyələnir. Butipbaşqasosialproblemiüzəçıxarır. Həminproblemməişətinnizamsızlıqsəviyyəsi, evişlərininhəcmiiləbağlıdırvəənəvvəlişdənkənarvaxtınıfərdiəməkfəaliyyətinə, yaxudməişətdəzəruriolanməşğələlərəsərfedənşəxslərüçünxarakterikdir.

Dördüncütipmədəniistirahətinmüasirformalarındaiştiraketməməkləvəbunlardaiştirakaistiqaməitlənməninolmamasıiləsəciyyələnir. ButipkifayətqədərmürəkkəbproblemləriehtivaedirOnagörədəbutipdənolanadamlarınmüasirmədəniyyətformalarınacəlbolunmasıüçünonlarınsosialxarakteristikalarınınkonkret, hərtərəflitəhlililazımdır.

İDARƏETMƏ SİSTEMİNDƏ SİYASİ LİDERLİK AMİLİ
Qasımova Günel Siyabənd qızı

BDU-nun II kurs magistrantı
Cəmiyyət – insanların məqsədyönlü fəaliyyətinin nəticəsidir. O , yarandığı gündən idarə olunmağa ehtiyac hiss edir. Cəmiyyətin hər bir sahəsində idarəetmə fəaliyyəti ictimai münasibətlərin xarakterindən asılı olaraq formalaşmış və inkişaf etmişdir. Əvvəlcə bir-birinə çox yaxın olan iki anlayışın mənasına diqqət yetirilməlidir: menecment və idarəetmə.

Bəzən həmin anlayışları ümumiyyətlə eyniləşdirirlər. Belə eyniyyəti texniki mənada qəbul etmək olar, çünki menecment hərfən idarəetmə deməkdir. Başqa sözlə, «menecment» və «idarəetmə» anlayışlarını texniki mənada sinonim sözlər kimi işlətmək olar. Qərbdə menecment anlayışının işlədilməsində kifayət qədər sərbəstlik vardır.

Lakin bəzi sosioloqlar sosial-mədəni hadisə kimi həmin anlayışların fərqləndirilməsini zəruri hesab edirlər. Onların fikrincə, menecment hər şeydən əvvəl kommersiya idarəetməsinin instrumentidir. İdarəetmə isə insanların qarşılıqlı fəaliyyətini nizamlayan mexanizmdir.

“İdarəetmənin sosiologiyası” sosioloji bilik sahəsi kimi cəmiyyətdə sosial münasibətlər əsasında təşəkkül tapan idarəetmə sistemi və proseslərini öyrənir. Sosial idarəetmə özü idarəetmənin başlıca funksiyalarından biridir. İdarəetmə və sosial idarəetmə anlayışları bir-birinə yaxın olsalar da biri digərinin sinonimi kimi çıxış etmir.

Ümumiyyətlə, idarəetmə elə bir prosesdir ki, o, həm cansız, həm də canlı təbiəti eləcə də cəmiyyəti əhatə edir. Buna görə də idarə etmənin üç növü ayırd edilir:

1.cansız təbiətin idarə olunması;

2.canlı təbiətin idarə olunması;

3.cəmiyyətin idarə olunması, sosial idarəetmə yaxud idarə etmənin sosiologiyası.

“Menecment” və “idarəetmə” anlayışları bir-birinə çox yaxındırlar. Hətta bəzən onlar eyniləşdirilir. Texniki nöqteyi nəzərdən bu heç bir etiraz doğurmur. Hərfi tərcümədə menecment idarəetmə deməkdir. İdarəetmə anlayışı ingilis dilindən tərcümədə comonder - idarəetmə deməkdir. Mədəni hadisələr kimi menecment və idarəetmə bir-birindən fərqlənir.

İdarəetmə anlayışı sözün dar və geniş mənalarında tarixi dövrdə mədəniyyət tipindən və iqtisadi quruluşdan asılı olmayaraq istənilən cəmiyyətdə tətbiq edilə bilər, bir çox elmlərin obyektidir, tədqiqat predmetidir. Sosiologiya onu sosial münasibətlərin piramidası formasında təsvir edir. Sosioloji nöqteyi nəzərindən idarəetmə vəzifə statusundakı gəlirlərdəki hakimiyyət səlahiyyətləri diapazondakı fərqlərə əsaslanan insan münasibətlərinin iyerarxik sistemini ifadə edir. Müasir dövrdə idarəetməyə üç elmi yanaşma mövcuddur:

1. İdarəetməyə proses kimi yanaşma - bu yanaşma idarə etməni proses kimi müəyyən edir. Burada təşkilatın məqsədlərinin əldə edilməsinə yönəlmiş fəaliyyət birdəfəlik fəaliyyət kimi deyil, fasiləsiz qarşılıqlı əlaqədar fəaliyyətlərin seriyası kimi nəzərdən keçirilir. 2. Sistem yanaşmaya ğörə, rəhbərlər təşkilatı dəyişən xarici mühit şəraitində müxtəlif məqsədlərin əldə edilməsinə yönəlmiş, qarşılıqlı asılı ünsürlərin (insanlar, struktur, məqsədlər, texnologiya) məcmusu kimi nəzərdən keçirilməlidir. 3. Situativ yanaşmaya görə, müxtəlif idarəetmə metodlarının yararlığı (effektivliyi) cari situasiya ilə müəyyən edilir. Çünki təşkilatın özündə olduğu kimi həm də onu əhatə edən mühitdə çox böyük amillərin məcmusu ona təsir göstərir. Konkret situasiyada ən effektiv idarəetmə metodu daha çox onun spesifikasına uyğun gələndir.

«İdarəetmə» və «sosial idarəetmə» anlayışlarını da müqayisə etmək və fərqləndirmək məqsədəuyğundur. Bu halda qeyd etmək olar ki, idarəetmə daha geniş anlayışdır; o, müxtəlif təbiətə malik orqanizmlərin, sistemlərin (bioloji, sosial, texniki) funksiyası olub, onların müəyyən strukturunu saxlamağı, fəaliyyət rejimini nizamlamağı, fəaliyyət məqsədlərini reallaşdırmağı təmin edir. Sosial idarəetmə isə geniş və dar mənada işlədilir. Geniş mənada sosial idarəetmə dedikdə bioloji və texniki sistemləri idarəetmədən fərqli olaraq, bütün və hər cür ictimai prosesləri idarəetmə başa düşülür. Dar mənada isə sosial idarəetmə cəmiyyət həyatının sosial sferasına xas olan hadisə və proseslərin idarəolunmasını nəzərdə tutur, sosial siyasətin reallaşdırılması vasitəsi kimi çıxış edir.

İdarəetmə həmişə hakimiyyətin və səlahiyyətlərin prezumpsiyasına, aşağıların yuxarılara tabeliyinə, iqtisadi, sosial vəmədəni nemətlərə yiyələnməkdə bərabərsizliyə əsaslanır. Rolların və statusların üfüqi və şaquli differensiasiyası müxtəlif cür təsbit olunur. İdarəetmə fərdlərin, qrupların, kollektivlərin fəaliyyətinin müəyyən rejimidir, nizamıdır, nəzərdə tutulan norma və qaydaların hüdudlarında həmin fəaliyyətin məhdudlaşdırılmasıdır.

Hər hansı bir idarəetmə zamanı ən doğru yol əvvəlcə idarə edilən obyekti, idarəetmə baxımından xarakterizə edilən sistemi müəyyənləşdirməkdir. Cəmiyyət özü bütöv bir sistem olmaqla yanaşı, eyni zamanda bir çox alt sistemlərə ayrılır. Sistem ayrı-ayrı elementlərdən və onların qarşılıqlı qanunauyğun əlaqəsindən ibarət olan bir məfhumdur. Beynəlxalq münasibətlərdə sistemli yanaşmanın banisi olan Lyudovik fon Bertalanfi sistem anlayışını “bir-birilə qarşılıqlı fəaliyyətdə olan elementlər məcmusu” kimi izah etmişdir.

İdarəetmə sistemi dedikdə, bir proses kimi idarəetmə fəaliyyətinin əhatə etdiyi bütün ictimai menasibətlərin, hadisə və proseslərin məcmusu başa düşülür. Aydin məsəslədir ki, hər hansi bir obyekti idarə etmək üçün ilk növbədə onu bir sistem kimi araşdırmaq, hərtərəfli öyrənmək lazımdır.