Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına

Ümumtürk folklorundan örnəklər
Altay diyarı Qərbi Sibirin cənub-şərqində yerləşir. Altaylılarda belə bir tə­səv­vür mövcud olmuşdur ki, dünya iki allahın hökm etdiyi xeyir və şər qüvvələr tə­rə­fin­dən idarə olunur. Altaylılar elliklə dua etməyə çox böyük əhəmiyyət verir, səmaya, su­ya, dağlara, müqəddəs qayınağacına sitayiş edirdilər.

Altay folklorunda ən mühüm və geniş yayılmış janr qəhrəmanlıq dastan­larıdır. Das­­tan nağıl, bahadırlıq nağılları, qəhrəmanlıq nağılları, qəhrəmanlıq poemaları və s. kimi də adlandırılır. Hazırda xalq arasında bu ad “kay çörçök”, yəni “boğaz mahnıları ilə ifa olunan nağıl” termini ilə yaşadılır. İlkin dövrlərdə qəhrəmanlıq dastanları “ov das­tanları” kimi yayılmışdır.

Altay ovçuları arasında belə bir adət vardı: onlar ovqabağı və ov zamanı nağıl da­nışırdılar. Bunun üçün onlar özləri ilə xüsusi nağılçı götürürdülər. Hə­min nağılçı-söyləyici üçün ümumi qənimətdən pay ayrılırdı. Nağıl danışmaqda fövqəladə ba­ca­rı­ğa, eləcə də nağıl mətnlərindən ibarət ayrıca repertuara malik olan bu nağılçı-söy­lə­yi­cilər vəhşi heyvanlara, quşlara və onların hamisi olan ruh sahiblərinə müəyyən mə­na­da təsir edə bilirdilər. Ovçuluqla bağlı rəvayətlərdə, bir tərəfdən ruhların nağıl və das­tanlar dinləməyi sevdikləri və bunun müqabilində ovçuların uğurlu ova “icazə” al­dıq­ları, digər tərəfdən isə onların bu ifanı necə qəbul etdikləri və buna əsasən özlərini necə apar­dıq­ları söylənilir. Bununla belə, ruhları yalnız bəsirəti açıq olan nağılçılar görə bilirdilər. Belə söyləyiciyə “eelə kayçı”, yəni ruhlarla əlaqə qura bilən nağılçı de­yirdilər.

Altay qəhrəmanlıq dastanları “Altay Buçıy”, “Ain-Şain-Şiqşirqe”, “Altın Mize” və b. dastanlarla təmsil olunur. Burada N.Y.Nikiforovun toplayıcılığı Q.N. Potaninin şərhləri ilə 1915-ci ildə rus dilində nəşr olunmuş “Anos toplusu”ndan “Maaday Kara” dastanının tərcüməsini təqdim edirik.