Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına
Yüklə 1,18 Mb.
|
| II mətn. Afşarların bir xəsiyyəti var. Uşax ki, gəldi dunyaya, onu yeddi qapıya gəzdirməlidilər, bir günnüh cağanı gejə də olsa, qucağında dayna” (4, 160).
Belorusiya tatarlarından toplanmış folklor və etnoqrafiya materiallarından belə aydın olur ki, bu xalq yeni uşağın doğuşunu (nifəs) çox təntənə ilə qeyd edir. Uşağın atası doğuşdan sonra duz və çörək götürərək, qonşulara baş çəkir və onları zahını ziyarət etməyə dəvət edir. Onun dəvətini qəbul edən qonşular ziyarətə gəlir və onlar da özləri ilə duz-çörək gətirirlər (5, 11). Azərbaycanda da hamilələrin, eynən digər türk xalqlarında, eləcə də dünyanın bir çox tayfa və millətlərində olduğu kimi, bədnəzərli və nəfsli adamlardan, sonsuz qadınlardan, yas yerlərindən, qəbiristanlıqdan uzaq saxlandığı məlumdur. “Hamiləlik faktını mümkün qədər gizlədirlər. Bu tabuasiyaların yaranması hamiləlik və zahılıq dövründə qadının bəd ruhlara və şər qüvvələrə qarşı həssas olmasından, onların təsirinə daha çox məruz qalmasından irəli gəlir. Bu hal isə qadınların bu dövrlərdə (eləcə də aybaşı zamanı) sakral cəhətdən natəmiz olmaları – bu üzdən də xeyir qüvvələrin onlardan uzaq düşməsi ilə, digər tərəfdən fiziki zəifliyə düşməsi ilə izah edilə bilər” (2, 71). Tatarlarda uşağın doğuşu və sonrakı mərhələ ilə bağlı bir çox inanclar qeydə alınmışdır. Məsələn, uşağı ilk dəfə yalnız cümə axşamı təmiz havaya çıxartmaq olar. Uşağın ili tamam olmamış onun dırnaqlarını tutmaq olmaz. Uşağın üzərindən hər hansı bir əşyanı ötürmək, eləcə də ona özünü güzgüdə göstərmək yasaqdır. Boş nənnini yelləmək də olmaz (6, 1). Gəlin uşağa qaldıqdan sonra onda bir qism fızioloji dəyişikliklərin baş verdiyini söyləyən D. Hüseynova qeyd edir ki, “əsrlər boyu hamilələr üzərində aparılan müşahidələr doğulacaq uşağın cinsini öncədən müəyyən etmək üçün maraqlı sınamaların yaranmasına səbəb olmuşdur. – hamilə qadın kökəlməyə başlasa qız, arıqlamağa başlasa oğlan; – hamilə qadın qaralmağa başlasa qız, ağarmağa başlasa oğlan; – göbəyi yuxarı qalxarsa oğlan, aşağı düşərsə qız, – kürəyində ağrı hiss etsə oğlan, böyründə ağrı hiss etsə qız olacağına inanırlar”. Tədqiqatçılar bildirirlər ki, “sadəcə müşahidələr kifayət etməzsə, qadınlar müəyyən hərəkətlərlə hədsiz maraqlarını öldürmək istəmişlər: – Hamilə qadının xəbəri olmadan başına un səpəndə əlini saçına çəksə qız, üzünə uzatsa oğlan olacağına inanırlar.
Tatarların adətinə görə, doğuş zamanı ər bu prossesdə iştirak etməməli idi. A. Redko yazır ki, ər evdən getməli və arvad “natəmiz” qaldıqca evə dönməməli idi (7, 117). İ.Q.Qeorqi isə qeyd edir ki, “Qadın doğuşdan sonra “natəmiz” hesab edilirdi, təmizlənmə zahı tam sağaldıqdan sonra dua və yuyunmaqla (qüsl almaqla) gerçəkləşirdi (8, 18). Zahı “natəmiz” olduğu üçün çörək bişirmək, yemək hazırlamaq, su dalınca getmək və inəyi sağmaq kimi ev işlərindən uzaqlaşdırılırdı. Əgər o, bu və ya digər səbəbdən adı çəkilən işləri görməyə məcbur olardısa, bundan öncə mütləq yuyunmalı və üzərində bıçaq və ya hər hansı bir metal əşya (sancaq, iynə və s.) gəzdirməli idi. Bu zaman mamaça da müəyyən qaydalara əməl etməli idi. O da “natəmiz” hesab edildiyindən 10 gün müddətində yeni doğuş qəbul edə bilməzdi (9, 109). Maraqlıdır ki, müxtəlif türk xalqlarında, o cümlədən azərbaycanlılarda qeydə alınmış bu adətlərə və onların əsasında duran inanclar sisteminə slavyandilli və qafqazdilli xalqlar arasında rast gəlinməkdədir (Еремина, 1991, 40-50). Bütün bu xalqlarda “doğum mərasimində müxtəlif magik aktlar icra edilir. Bunlardan bir qismi qoruyuculuq səciyyəsi daşıyır, digər qismi isə sövqedici, təhrikedici mahiyyətdədir”. Azərbaycanda “qadının sancıları tutar-tutmaz evdəki un kisəsinin ağzını açaraq gəlinin əlini una basırlar. Doğuş başa çatdıqdan sonra həmin unu ya mamaçaya, ya da ehtiyacı olan kimsəyə verirlər” (2, 72). D. Hüseynova bildirir ki, “yetkinlik yaşına çatmış qızlarda ilk aybaşı zamanı unu yerə ələyərək qızı üstündən tullandırırlar, sonra mamaça əlini una batıraraq qızın belinə vurur. Bütün bu mərasimlər təqlidi sehrin təzahürüdür. Azərbaycan doğum mərasimində rast gəlinən digər akt – universal səciyyə daşıyan bütün düyünlərin, qıfılların, bağlı qapıların açılması aktıdır”.
Elat-tərəkəmə ağbirçək müdriklərinin inamına görə, əgər körpə uşaq gözəgəlimli olarsa, onun üstünə xam iynə, xam sap ilə xam mavi rəngli ipək parça və göy muncuq tikmək lazımdır ki, gözdəymədən uzaq olsun. Elat-tərəkəmə ağbirçək müdriklərinin inamına görə, əkiz doğulmuş uşaqları anadan olan kimi bir-birinə göstərsələr, uşaqlardan biri ölər. Elat-tərəkəmə ağbirçək müdriklərinin inamına görə, uşağı doğulan kimi yuyub, bədəninə duz səpərlər ki, uşaq duzsuz olmasın. Elat-tərəkəmə ağbirçək müdriklərinin inamına görə, ailədə oğul doğularsa, uşağın atası ağac əkib basdırar ki, uşağın ömrü uzun olsun, camaat onun mer-meyvəsindən yesin, kölgəsində dincəlib sərinləsin. Elat-tərəkəmə ağbirçək müdriklərinin inamına görə, uşaq diş çıxaranda, evdə diş hədiyi bişirilib, yeddi qapıya pay verilir ki, uşağın dişi möhkəm olsun. Elat-tərəkəmə ağbirçək müdriklərinin inamına görə, uşaq altıaylıq olana kimi dırnağı tutulmaz. Uşağın dırnağı tutulanda yetim-yesirə pul, nəzir verilər. Elat-tərəkəmə ağbirçək müdriklərinin inamına görə, anadan olmuş körpə uşağı görməyə gələn qohum-əqrəba onun yüyrüyünə və ya bələyinə pul qoyub deyirlər: "Atalı-analı böyüsün". Elat-tərəkəmə ağbirçək müdriklərinin inamına görə, yeni doğulmuş uşağı anaya göstərməzlər ki, ağlı az, gözü çaş olar (10, 85). Elat-tərəkəmə ağbirçək müdriklərinin inamına görə, uşaq anadan olandan sonra, onun bələyinin, yüyrüyünün, yorğanının üzünə sarı parça örtərlər ki, sarılıq xəstəliyinə tutulmasın. Elat-tərəkəmə ağbirçək müdriklərinin inamına görə, körpə uşağın əlini un-buğda çuvalına salırlar ki, bolluq olsun, taxıl, çorək bərəkətli olsun. Tərəkəmələrin inamına görə, körpə uşağın əlini un-buğda cuvalına salırlar ki, bolluq olsun, taxıl, çörək bərəkətli olsun (10, 86). Tərəkəmələrin inamına görə, boş beşiyi tərpətmək pisdir. Uşaq ölər və ya ömürluk xəstə olar. Tərəkəmələrin inamına görə, ana uşağını əmizdirərkən döşünü görən olsa, südü quruyar (10, 87). Azərbaycanda zahının ağzına saçının verilməsi aktının da icra edildiyini xatırladan D. Hüseynova yazır ki, “Bu, doğum mərasiminin ən çətin və məsuliyyətli anlarının birində – uşaq yoldaşının düşməsi üçün həyata keçirilir. Uşaq dünyaya gəldikdən sonra 20 dəqiqə ərzində uşaq yoldaşı – cift də düşməlidir. Əks halda o, bətndə yuxarı qalxaraq ürəyə yapışacaq və bu, qadının ölümünə səbəb olacaq, deyirlər”. Doğuş sonrası ilə bağlı maraqlı ənənələrdən biri də xakas türklərində qeydə alınmışdır. Bu türk xalqı arasında mövcud olan ənənəyə görə, uşaqlar tez-tez xəstələndikdə, Umay ananın şəkli çəkilərdi. Həmin şəklə “Çeek İmay”, yəni “Umayın (İmayın) şəkli” deyilərdi. Bu, sırf Umayla bağlı mərasimin məqsədi acgözlüyü ilə seçilən, doymaq bilməyən Umayı doyuzduraraq məmnun etmək idi. Mərasim körpənin 2-3 aylığından 2-3 yaşına qədər, hər ayın yeddisində keçirilirdi. Xakasların inancına görə, Umay məmnun edilməzdisə, özünün qoruculuq missiyasından imtina edər, hətta qisas almaq fikrinə düşə bilər, nəticədə isə uşaq bəd ruhların həmlələrinə qarşı müdafiəsiz qala bilər. Xəstə uşaq, Umay doyuzdurulduqdan sonra belə sağalmazdısa, onun sinəsini kiçik oxlarla yüngülcə döyəcləyər, belə etməklə bəd ruhların qorxub qaçacağına inanardılar (11, 137). Uşağın ilk addımlarının atılması da müəyyən mərasimin icrasına səbəb olduğu, uşağın gec gəzməsindən ehtiyat edən valideynlərin vaxt itirmədən magik ayinlərə müraciət edərək körpənin addımlarını stimullaşdırmağa çalışdıqları məlumdur. “Azərbaycanın mərasim folkloru” adlı çox dəyərli kitabında bu məsələyə toxunan A. Xürrəmqızı Şirvan folkloruna müraciət edərək, həmin zonada belə uşağı "xəlbirə qoyub qapı-qapı gəzdirərək aşağıdakı sözləri dediklərini diqqətə çatdırmaqdadır: “Şil gəlib ayaq istəyir Tanrıdan dayaq istəyir " (2, 70). Eyni regionda xüsusi ovsunla müşayiət edilən bu ayindən başqa maraqlı bir mərasimin də qeydə alındığını yazan alim sözügedən materialı da təqdim etməyi unutmur. 1926-cı il təvəllüdlü Bakı sakini Mövlamova Sitarə Qulaməli qızından toplanmış materialda deyilir: "Uşaq ilk addımlarını atmağa çalışan da bir aftafanın üstünə qırmızı parça ataraq ağzına boyanmış yumurta yerləşdirirlər. Sonra uşağı otağa daxil edərək yerə buraxırlar. Uşaq bu cəlbedici mənzərəni görəndə yumurtaya tez çatmaq üçün ayağa durub yeriyəcək" (2, 70-71). Göyçədən də eyni məsələ ilə bağlı maraqlı material əldə edilmişdir. Həmin bölgədə “uşağın gəzməsinə nail olmaq üçün çox əlverişli nəsnələrdən istifadə edərək maraqlı bir ayin icra edirlər. Bu regionda inanırlar ki, "Yeriməyən uşağı zivilli yerə qoyuf dalınca yeri süpürəndə, uşax ayax açıf yeriyir." Yaxud, "gec yeriyən uşağı evi süpürdükdən sonra zivili atır və uşağın əlinnən tutuf onun dalıncan yeridə-yeridə deyirlər: Zivil yeridi Sən də yeri" (12, 100). Bu ayindən də göründüyü kimi, Azərbaycan xalqı arasında süpürgə sakral nəsnələrdən hesab olunur və onun iştirakı süpürgəni magik aktlara bağlayır. “Bildiyimiz kimi, – Süpürgəni başı yuxarı qoymax olmaz. Belə eləsən, evə ölü düşər; – Ər evində ilk dəfə süpürgəynən işə başdıyan gəlini bədbəxtlik gözdüyür; – Əvi süpürəndə üsdüvə süpürgə dəysə, gərəh süpürgədən bir çöp çıxarıp atasan, yoxsa şərə düşərsən; Üstüvə süpürgə dəyərsə, gərək süpürgəyə tüpürəsən — inamlarının mövcudluğu dediyimizi bir daha təsdiqləyir. Əslində, təmizləmək, süpürmək kimi mahiyyəti etibarilə müsbət funksiyaları icra edən bu nəsnədən ehtiyata, bəd əməllərə, şər qüvvələrə qarşı icra edilən aktların (tüpürmək) süpürgəyə münasibətdə həyata keçirilməsinə bir izah tapmaq mümkündür. Belə ki, xalq arasında "zir-zibilin" "ruhlar yığnağı" olması inamının mövcudluğu məlum faktlardandır. Süpürgə isə zir-zibillə birbaşa təmasda olduğundan insanlar ondan da ehtiyat etmiş, ruhları hirsləndirməmək üçün bir qism aktlar icra etmişlər. Çünki insanlar inanmışlar ki, narahat edilmiş ruhlar hirslənərək onlara xətər, sədəmə toxundura bilərlər. Azərbaycan qadınları, xüsusilə, şər qüvvələrin fəal olduğu axşam vaxtı ev süpürərkən: – “Toy evi süpürürəm”, – Yaxud,
– “Zibil çöldə, Bərəkət öydə” — ovsunlarını söyləməklə, fikrimizcə, narahat etdiyi ruhların hirslənməyinin qarşısını almağa çalışırlar. Bundan başqa, "süpürgə şər qüvvələrə qarşı qoruyucu həmayil" kimi istifadə edilir. "Lələ haqqında rəvayət"də beşiyin altının süpürülməsi tilsimin sınmasına – mayası daşdan yoğrulmuş uşağın yenidən daşa dönməsinə səbəb olur (2, 77-78). A. Xürrəmqızının fikrincə, uşağın gec gəzməsinə bəd ruhların, şər qüvvələrin əməli kimi yanaşan insanlar zir-zibili süpürərkən onları (şər qüvvələri) neytrallaşdırdıqlarına inanır və uşağın ayaq açacağına ümid bəsləyirlər (2, 78). Biz də eyni fikirdəyik. Türk xalqlarında uşağa adqoyma da çox təntənəli və özünəməxsus şəkildə keçirilərdi. Mövzu ilə bağlı Belorusiya tatarlarından toplanmış folklor materialları ibrətamiz və çox diqqətəlayiqdir. Maraqlıdır ki, Belorusiyada yaşayan tatarlar müsəlman olsalar da, uşağa advermə mərasimi imamın (mollanın) iştirakı və azan oxunması ilə müşayiət olunsa da, bu xalq həmin mərasimi belorus dilində, xristian qonşularından, yəni beloruslardan əxz etdikləri yanlış bir adla, daha dəqiq ifadə etsək, xristianlara məxsus bir terminlə adlandırırlar. Söhbət “krestina” (xaç suyuna salma) kəlməsindən gedir (13, 403-404). Sözügedən mərasim artıq qeyd etdiyimiz kimi, imamın (mollanın), şahidlərin və dəvət olunmuş qonaqların iştirakı ilə həyata keçirilir. Zahının qadın qohumlarından və ya da rəfiqələrindən biri əvvəlcədən çimizdirilmiş körpəni yastığın üzərində ortalığa gətirərək, üzərində iki yanar şam, Qurani-Kərim, duz, çörək, su, bal və pendir olan masanın üzərinə, yanar şamların arasına qoyur. İmam uşağın sağlamlığına yönəlik dualar oxuyur, sonra ona qoyulacaq adı söyləyir. Bundan da sonra körpənin sağ əlinin şəhadət barmağından tutaraq, eyni duanı yeddi dəfə təkrar edir. O, daha sonra ehmalca körpənin sağ qulağından tutaraq azanın sözlərini oxuyur və uşağın ona verilən adı ömrünün sonuna, daha doğrusu, qiyamətə qədər saxlamalı və daşımalı olduğu mövzusunda tövsiyyə xarakterli sözlər söyləyir. Ən sonda molla uşağın sol qulağından yapışır və iqamənin sözlərini oxuyur. Bununla da mərasim sona yetir. Mərasimin sonunda mollaya hədiyyə verilir, qonaqlar isə böyük ruh yüksəkliyi ilə bayram süfrəsinin arxasına keçirlər (6, 2). Doğum mərasiminin mühüm komponentlərindən biri də məxsusi yemək növləridir. Bu xörəklərə qeyri-adi əlamətlər – məhsuldarlıq, şəfaverici keyfiyyətlər aşılanır. Qadının azad olması xəbəri çıxan kimi onun üçün quymaq bişirirlər. Quymaqla yanaşı Abşeron və Şirvan zonasında balla yumurta qayğanağının bişirilmə halları da geniş yayılmışdır. Hər iki xörəyə uyğun olan ədviyyatlar da vurulur. Bu xörəklər yüksək kalorili, isti təbiətli, qızdırıcı xüsusiyyətlərə malikdirlər. Doğum mərasimində xüsusi xörəklə qeyd edilən bir adət də var. Uşağın dişi çıxmağa başlayanda ona hədik bişirirlər. Hədiyyə yeddi növ paxlalı və dənli bitki tökürlər: buğda, mərci, lərgə, lobya, qaragöz lobya, qarğıdalı, noxud. Hədiyin bişirilməsi imitativ magiyanın – təqlidi sehrin təzahürüdür. Bişirilməzdən bir gün əvvəl bütün bu ərzaqlar suda isladılır. İslanmış dənlər çırtlamağa başlayır və insanlar inanırlar ki, bu dənlər çırtladığı kimi, uşağın dişinin yeri də çırtlayacaq və diş uşağa əziyyət vermədən çıxacaq. Bu hədikdən birinci pay quşlara atılır. Bu adətin mifoloji kökləri vardır. Ehtimal ki, azərbaycanlılar arasında Umay ilahəsinin zoomorfik (quş şəklində) təsviri hədiyin quşlara atılmasına – yəni Umay ilahəsinə qurban, yaxud pay verilməsinə səbəb olur. Azərbaycanda ilk düşən dişi birinci hansı quş görünsə ona müraciətlə: Quş, quş, Köhnə dişi götür, Təzəsini gətir – deyə atırlar. Abşeronda düşən dişi dama ataraq “qarğa, gəl bu dişi apar, təzəsini gətir” – sözlərini söyləndiyini diqqətə çardıran A. Xürrəmqızı yazır ki, “Azərbaycanın bir çox regionlarında, o sıradan Şirvan zonasında isə düşmüş dişi siçan deşiyinə ataraq: – Siçan, siçan, mənim balta dişim sənin, sənin inci dişin mənim – ovsununu oxuyurlar” (2, 81). Yüklə 1,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|