Азярбайъан шифащи халг ядябиййатына даир тядгигляр ●

Kövəratmalar. Azərbaycanda qədim yaşayış məskənləri oba, şenlik, binə, qışlaq və yaylaq tipli olmuşdur. Kənd tipli yaşayış məntəqələrinin meydana çıxması inşaatın inkişafına təkan vermiş, kərpic evlərin əhəmiyyəti artmışdır. Etnoqrafik mənbələrdə çoxsaylı ev növlərindən və təsərrüfat tikililərindən söhbət açılır. Belə evlərin daxal, möhrə, kərtmə, cımqa, aradoldurma, kəllayı və s. kimi müxtəlif növləri vardır. Çiy kərpicdən tikilmiş evlərin hörgüsü gillə aparılır, divarın hər iki üzü saman qatılmış palçıqla suvanır, bundan sonra xüsusi növ gillə şirələnirdi. Bu proses bəzən kövəratma adlanan nəğmələrlə müşayiət olunurdu. Kövərat­ma inşaatçı nəğməsidir, əsasən bənnalar tərəfindən oxunur və demək olar ki, bənnalar arasında geniş yayılmışdır. Kövəratma haqqında Ə. Qarabağ­lının belə bir qeydi vardır: "Kərpicdən divar hörən bənna ilə kərpic verən arasında müəyyən bir əmək ahəngi vardır. Kərpic atan və ya bənna azca geciksə, işdəki ahəng dərhal pozulacaqdır" (12, 149). Məhz həmin ahəngin tarazlanmasında nəğmə böyük rol oynayır. Ə. Qarabağlı mərhum folklorşünas M.H.Təhmasibin "Xalq şerinin şəkil və növləri" adlı məqa­ləsinin əlyazmasından götürdüyü bir nəğməni misal gətirir:

- Ver babam, kərpic!

- Al babam, kərpic!

- Durma, ver kərpic!

- Verdim, al kərpic!

- Durma, ver kərpic!

- Verdim, al kərpic! (12, 149-150).

Kövər "kəbər" sözünün təhrif olunmuş formasıdır. Mənası "dikdir", "dik torpaq qalığı", "hündür yer" deməkdir. Kövəratma ifadəsi torpaq dam tikilişi ilə əlaqədar yaranmışdır. Burada kövər kərpic sözünün sinonimidir. Nəğmənin "kövəratma" adlanması onun kərpic divar hörmə prosesində oxunması ilə bağlıdır. Kövəratmada şerin və nəğmənin ritmi iş prosesində yaranan ahəngə tabe edilir. Bu tabeçilik o qədər güclüdür ki, kövəratma nə müstəqil şeir, nə də ki, müstəqil nəğmə təsiri bağışlayır. Kövəratma yalnız əmək prosesində şeirdir, nəğmədir (9).

Kövəratmanın başqa bir mənası da var. Bunu təkcə kərpic atmaq, tullamaq kimi başa düşmək azdır. Buradakı "atmaq" feli maraq doğurur. Belə ki, el arasında mahnı oxumağa "qəzəl atmaq" da deyilir. Buradakı "atmaq" oxumaq mənasındadır. Hər iki "atmaq" semantik baxımdan eyni mahiyyət daşıyır və onların arasında məna yaxınlığı vardır. Burada xalq ifadələrinin çoxmənalılığı özünü göstərmişdir.

Dulusçu nəğmələri. Azərbaycanda dulusçuluğun qədim tarixi var­dır. Məişət əşyalarının xeyli hissəsi dulusçu əməyinin məhsuludur. Təbriz ya­xın­lığında bir kəndin əhalisi isə kuzəkunan, yəni kuzə düzəldənlər adla­nırdı. Arxeoloji qazıntılar zamanı müxtəlif növ (dairəvi və düzbucaqlı) dulus kürələri aşkar edilmişdir. Azərbaycanda dulus gili üçün yararlı olan sarı torpaq sahələri çoxdur. Dulusçuların Gəncə, Şəki, Quba və Ərkivan yaşayış məntəqələrində bişmə kameraları və ocaqlıqları mövcuddur. Gil qabların ixtirasını qadınların adıyla bağlayırlar. “Qadınlar gildən yoğrul­muş sadə qabları ilk zamanlar Günəş istisində qurutmaqla, bir qədər son­ra­lar isə onları odda bişirməklə möhkəm və davamlı hala salmışlar” (4, 367). S. M. Ağamalıyeva Azərbaycanda qadın dulusçuluğu haqqında araş­dır­ma aparmış, qadınlar tərəfindən gil məmulatının hazırlanmasından, əllə işlədilən dulus çarxlarından, saxsı qablardan və onların bişirilməsi texni­ka­sından söhbət açmışdır (14, 116-131). Sonralar bu işlə kişilər məşğul olmuşdur. Dulusçuluq xüsusi qabiliyyət və məharət tələb edən bir sənət səviyyəsinə qalxmış, ustad-şagird ənənəsi ilə nəsillərdən-nəsillərə ötürül­müşdür.

Əsasən məişət əşyaları, əkinçilik, maldarlıq və şərabçılıq məhsulla­rının saxlanılması üçün xüsusi qablar hazırlayan dulusçular bu sənətlə bağlı nəğmələr də yaratmışlar. Bir çox xalq mahnılarında, həmçinin digər folklor nümunələrində dulusçu əməyinin məhsulu olan səhəng, kuzə, səkçə, küp, qurqur, dolça, tayqulp, lüləyin, bardaq və sair saxsı qablar xatırlanır (2). Dulusçular piyə, yaxud bad üsulu ilə, yəni hissə-hissə (buna qeyri-çarx üsulu da deyirlər) təndir, quyubaşı, kürə, bulaq sərinci və kira­nə hazırlayırdılar. Saxsı nehrə dulusçu əməyinin məhsuludur. Dulusçu nəğmə­ləri evlərin bəzəyi olan məişət, daha doğrusu, mətbəx əşyaları haqqın­dadır. Bu nəğmələr həm də Azərbaycan mətbəx avadanlığının zənginliyinin göstəricisidir (2).

Dulusçu hazırladığı saxsı qabın məişətdəki yerini və funksiyasını qarşı tərəfə poetik şəkildə başa salmağa çalışır. Həlimdan plov bişirilərkən işlədi­lən iri qabdır. Güvəc isə mətbəx qabıdır. Dulusçunun istehsal aləti əl və ayaq çarxından ibarətdir. Gil qabları bişirmək üçün dairəvi və düz­bu­caqlı kürə­lər­dən istifadə olunurdu (4, 371-377). Çarxın səsi əllə əzilib mə­mulat hazırlanan gilin səsi ilə həmahəng olur, iş prosesi ritmikləşir. Buna görə də, dulusçu nəğmələri olduqca ritmikdir. Bu ritm daim hərəkətdə olan istehsal alətinin ahəngi ilə uzlaşdığından digər əmək nəğmələrindən fərqlənir. Dulusçu nəğmənin ritmikliyini bir qədər də artırmaq üçün fonopoetik elementlərdən, xüsusən alliterasıya və assonansdan, həmçinin təkrirdən faydalanır:

Aşsüzəndən goduşa

Gah süzülə, gah düşə (2).

Nəğmədəki “ş”, “s” və “z” samitlərinin yaratdığı ahəng mətbəx qab­ları olan aşsüzən və goduşun hazırlanması zamanı istehsal alətinin çıxar­dığı xışıltılı səslə üst-üstə düşür və bu zaman xüsusi bir musiqi alınır.

Dulusçu nəğmələri Azərbaycan mədəniyyəti tarixinin maraqlı səhifə­lərini poetik şəkildə varaqlayır.

Ərəkeşlərin nəğməsi. Azərbaycanda ağacişləmə sənətinin zəngin tari­xi vardır. Meşə zolaqlarının mövcudluğu və buradakı ağac məmulat­larının təsərrüfat və məişətin ayrı-ayrı sahələrində, həmçinin memarlıqda geniş tətbiqi onu göstərir. Qazıntılar zamanı ağac məmulatları az qisimdə əldə edilsə də, bu sənət sahəsində işlədilən çoxlu sayda əmək alətləri aşkar olunmuşdur. Tapılmış balta, kərki, mişar, burğu, iskənə ağacişləmə ilə bağlı alətlərdəndir. Şəhərlərdə və kəndlərdə çoxlu dülgərlər və xarratlar çalışırdı. Ağacişləmə sənətinin başlıca mərkəzlərindəki emalatxanalarda nəinki inşaat materialları və məişət əşyaları, hətta zərif sazlardan tutmuş bəzəkli sandığadək müxtəlif məmulatlar hazırlanırdı. Ayrı-ayrı bölgələr ağacişləmə sənətinin müxtəlif sahələri üzrə ixtisaslaşmışdılar (4, 385).

Ağacişləmə sənəti mərhələli şəkildə formalaşırdı. Baltaçılar ağacları doğrayır, mişarçılar isə xüsusi formaya salırdılar. İlin bütün fəsillərində ağacın kəsilməsinə yol verilmirdi, yalnız payız fəslində, ağacın suyu çəki­ləndə bu işə başlayırdılar (4, 386). Dülgərlər, şəbəkəçilər, sazbəndlər, təkərçilər, arabadüzəldənlər baltaçı və mişarçılardan asılı idilər. Çünki onlar bu sənət sahiblərinə hansı ölçüdə və hansı davamlıqda taxta lazım olduğunu yaxşı bilirdilər. Mişar çəkənlərə ərəkeşlər deyirdilər. Ərə iri, iki dəstəyi olan mişardır. Ərəni iki adam işlədir. Taxta ərəxana deyilən xüsusi yerdə çəkilirdi. Ərəxana iki cür olurdu. Onlardan biri adamboyu qazılmış yerin üzərində qurulur və ərəkeşlərdən biri aşağıda, digəri yuxa­rıda, taxtanın üstündə dayanırdı. Digər ərəxana isə torpağın üst qatında, düz və hamar yerdə yenə adamboyu dirəklər üzərində qurulurdu. Ərəkeş­lərin işi çətin olduğundan onlar qüvvəli xörəklərdən doyunca yeməliydi­lər. Bu məqama ərəkeşlərin nəğməsində xüsusi diqqət yetirilir:

Biz ərə çəkənlərik,

Bizə plov gətirin,

İsti çilov gətirin (3).

Ərəkeşlər uzun taxtalar üzərində işləyərkən onları boyanmış iplə ni­şan­layırdılar ki, düz kəssinlər. Ərəkeşlərin nəğməsində xüsusi xarrat dəzgahı olan girədən də söhbət açılır. Bu da ona işarədir ki, ərəkeş taxtanı hansı məqsədlə kəsdiyini qabaqcadan bilir.

Ərəkeşlər təkcə ərə çəkməklə məşğul olmurdular. Onlar balta ilə də işləyirdilər. Əvvəlcə ağacın üzünü, yəni qabığını balta və kərki ilə alır, sonra onda bəzək, hamarlama, oyma və deşmə işləri aparılırdı. Bu məq­səd­lə yonqardan istifadə edilirdi. Ərəkeşlər taxtanı ağacişləmə sənəti ilə məşğul olan digər peşə sahiblərinə, onlara lazım olan şəkildə təhvil verirdilər.

Ərəkeş heç vaxt tək işləməzdi. Ərəkeşin cüt olması nəğmənin mət­nin­dən də bəlli olur:

Canımızı verərik,

Ağır işlər görərik,

Biz ərə çəkənlərik (3).

Ərəkeşlərin nəğməsi digər əmək nəğmələrindən şəkli xüsusiyyət­lərinə görə fərqlənməsə də, məzmununa görə maraq doğurur.

Kirkirəfırlatmalar və təndirbaşılar. Kirkirəfırlatmalar və təndir­ba­şılar məişətlə bağlı əmək proseslərində oxunan nəğmələrdir. “Əl daşı” nəğ­məsi kirkirə haqqındadır. Əl daşında buğda, arpa, düyü, noxud və digər dənləri çəkirlər. Əl daşının çıxardığı səsin ahənginə uyğun olaraq oxunan nəğmə­də ritm olduqca güclüdür:

Ha gumbuldar,

Hu gumbuldar,

Daş düşdü daş üstünə,

Sən də gəl aş üstünə (5, 100).

Dən çəkilməsi ilə bağlı digər kirkirəfırlatmalar tamaşa ünsürlüdür. “Xanımla dəyirmançı” adlı nəğmələrdən ibarət səhnəcik öz struktural keyfiyyətlərinə görə fərqlənir. Qadınlar dən üyütməyə gələn xanım və dəyirmançı rolunu oynayırlar. Xanım ona “əmi”, “dayı” deyə müraciət edib oxuyur, dəyirmançı yenə əvvəlki cavabı verir. Nəhayət, xanım bic tərpənir, aldatmaq məqsədilə ona nəvaziş göstərərək oxuyur.

Azərbaycanın bir çox bölgələrində, xüsusən Naxçıvanda tez-tez “Çö­rək bayramı” keçirilir və burada bayram iştirakçılarına göstərilən tamaşa­larda çörəyin əldə edilməsi, bişirilməsi nümayiş etdirilirdi. Belə bayram­lardan biri haqqında söhbət açan Ə. Qasımov orada çörək haqqında nəğmələr oxund­uğunu bildirir (13). Belə nəğmələr “təndirbaşılar” adlanır. Təndirbaşı təndir qalanarkən, təndirə çörək yapılarkən oxunan nəğmələrə deyilir. Bəzən xəmir yoğrularkən və kündələr salınarkən qadınlar təndir­başı zümzümə edirlər:

Xəmirim, hallı xəmirim,

Çörəyi ballı xəmirim.

Gedərəm yallı, xəmirim,

Kündəni yağa tutaram,

Şəkərə, bala qataram (8).

Bəzi bölgələrdə təndirbaşı mərasim, şənlik şəklində olur. Qərb rayonlarında yaşlı qadınların keçirdikləri axşam məclisi təndirbaşı, yaxud təndirbaşında adlanır (6, 298). Belə oturaq məclislərdə oxunan nəğmələrin hamısı təndir qalamaq, çörək bişirməklə bağlı deyil. Öz əl qabiliyyətini nümayiş etdirən qadınlar müxtəlif şirniyyat məmulatı hazırlayır və müxtəlf məzmunlu nəğmələr oxuyurdular. Onlar bu sənəti gəlinlərə və ərə getməyə hazırlaşan nişanlı qızlara öyrədirdilər. Bir çox hallarda təndirbaşı mərasimi xəmir yoğurmağı, kündə salmağı və çörək bişirməyi gəlinlərə öyrətmək məqsədilə keçirilirdi.

Təndir haqqında nəğmənin mətni sabit poetik quruluşa malik olmasa da, burada misralar ardıcıl olaraq qafiyələnir və müvafiq ritm yaradır (5, 100).

Hənir isti mənasındadır. Külfə təndirin tiyəsində (divarında) və hör­güsündə külək çəkmək üçün açılmış oyuqdur. Çörəyin üzündəki “saqqal” kün­dəyə ayran, zəfəranlı, küncütlü su vurularkən əmələ gələn naxışlardır. Təndirin tiyəsindən üzülüb odun, yaxud külün üstünə düşən kündə küt sayı­lır. Bu hal adətən xəmir yaxşı acımadıqda, təndir “iti”, yaxud “kil” olduqda baş verir. Təndirbaşıların bir qismi sacasma adlanır. Sacasma sac üzərində lavaş (fətir) bişirilərkən oxunur. "Sac asmaq" (yaxud "qazan asmaq") feli birləşməsi sacın ocağın üzərindəki dirəklərdən asılması ilə bağlıdır. Kənd yerlərində qazanın iki haça ağacın üstündəki tirdən asılaraq qızdırılması adi hal olmuşdur. Ola bilsin ki, sacasma ifadəsi də belə yaranmışdır. Bir nəğmə kimi sacasmada melodiya üstünlük təşkil edir (5, 100). Sacasma hətta bədii qiraət zamanı xüsusi avaz tələb edir və nəğmə təsiri bağışlayır.

Əmək nəğmələrinin az öyrənilmiş sahələri poetik və melopoetik quruluşuna görə digər əmək nəğmələrindən fərqlənmir. Belə nümunələri yalnız məzmununa görə müəyyən etmək və təsnifləndirmək mümkündür. Tədqiq olunan bir neçə nümunə bu tipli nəğmələrin insanların əmək və məişət həyatında mühüm yer tutduğunu göstərir.

MİSGƏR NƏĞMƏSİ VƏ QƏLEYLİLƏR
1. Körükçünün nəğməsi:

A yel baba, yel baba,

Əynində məxmər əba.

Ağzın açıb yumanda,

Od püskürür obada.

2. Dəmirçi:

Ustaların ustasıdır dəmirçi,

Paxır qabı qalaylayır qalayçı.

3. Qəleyli:

Qab qəleylətdirən,

Qab qəleylətdirən,

Kəndə qəleyçi gəlib,

Qəleyçinin köçü gəlib.

Mis samavar, mis qazan,

Gətir evdə nəyin var,

Axşam ver, səhər apar.

4. Qəleyçidir, qəleyçidir, qəleyçi:

Yar qoyar bağda məni,

Qəleyçidir, qəleyçidir, qəleyçi.

Nə ağır çağda məni,

Qəleyçidir, qəleyçidir, qəleyçi.

Ölsəm Leylitək ölüm,

Qəleyçidir, qəleyçidir, qəleyçi.

Gəzsinlər dağda məni,

Qəleyçidir, qəleyçidir, qəleyçi.
Eldən aralar məni,

Qəleyçidir, qəleyçidir, qəleyçi.

Vurar yaralar məni,

Qəleyçidir, qəleyçidir, qəleyçi.

Gözlərim yolda qaldı,

Qəleyçidir, qəleyçidir, qəleyçi.

Basır qaralar məni,

Qəleyçidir, qəleyçidir, qəleyçi.

5. Gəl, ey Leyli:

Çəməni, ay çəməni,

Maral otlar çəməni.

Oturmuşdum naqafil,

Bir ovçu vurdu məni

Mahnıbaşı:

Gəl, ay Leyli, Leylican, Leyli, Leyli,

İnsafa gəl, tək sənə saldım meyli.

Əzizim Fatma mənə,

Qaşları çatma mənə.

İstəyi istəyə ver,

Günaha batma, mənə.

6. Qalayçı oğlan, kasanı qalayla:

Pəncərəmiz beş para,

Oğlan göyçək, qaş qara.

Bayaqdan xəlvət idin

İndi çıxdın aşkara.

Mahnıbaşı:

Qalayçı oğlan, kasanı qalayla,

Qızları çağır, məclisə harayla.

Oğlan, yarın deyiləm,

Bağda barın deyiləm.

Salma məni dillərə,

Barabarın deyiləm.

7. Qəleylidir qənd ilə:

Göydə ulduz, mah gedər,

Qəleylidir qənd ilə.

Gah dayanar, gah gedər,

Qəleylidir qənd ilə.

Qorxma ciyərim, oğlan,

Qəleylidir qənd ilə.

Üstündən bir ah gedər,

Qəleylidir qənd ilə.

Mahnıbaşı:

Qəleylidir qənd ilə

Yarı gördüm fənd ilə.

İlana bax, ilana,

Qəleylidir qənd ilə.

İlan göydə dolana,

Qəleylidir qənd ilə.

Bir belə zülüm olar,

Qəleylidir qənd ilə.

Yardan ayrı qalana

Qəleylidir qənd ilə.

8. Qəleyli

Biz gedirik ikimiz,

Dəmir-misdir yükümüz.

Girdmanla gedə-gedə

Yorğun düşüb atımız.
KÖVƏRATMA

1

- Ver babam, kərpic!

-Al babam, kərpic!

-Durma, ver kərpic!

-Verdim, al kərpic!

-Durma, ver kərpic!

-Verdim, al kərpic!
2

-Palçıq,

Gəl çıx!

-Al, gəldi.

-Ver gəlsin

- Kərpic!

Gecikdin ha!

- Al, usta, kərpic!

- Əlimi soyutma,

Tez elə, tez.

Divarın

Üstünə düz.

- Bu bir,

Bu iki,

Bu üç.

Bəs oldu?

- Nəs oldu!

- Al, bu da biri!

DULUSÇU NƏĞMƏSİ

1

Qatğısı şahdan gəlib,

Hökmü Allahdan gəlib.

Adəm yapılan torpaq

Bizə uzaqdan gəlib.

Ləh gələ ximçə dola,

Yük altda nimçə dola.

Bəqqəsi xeyrə dönə,

Qaldıra çömçə dola.
2

A dizə, dizə çölmədi,

Çölmələdim gəlmədi.

Həlimdandı, ya güvəc?

Bilmədi ha, bilmədi.

Döz, çanağım, döz bir az,

Kirəmidi üz bir az,

Tez başa gəl, tez bir az,

Döz, çanağım, döz bir az.
3

Aşsüzəndən goduşa

Gah süzülə, gah düşə.

Durmuşam mat qalmışam

Bu dövrana, gedişə.

A fırlan ha, fırlan ha,

A fırlan ha, fırlan ha.

ƏRƏKEŞLƏRİN NƏĞMƏSİ

1

Biz ərə çəkənlərik

Bizə plov gətirin,

İsti çilov gətirin.

Yastı evlər tikənlərik,

Bizə plov gətirin,

İsti çilov gətirin.
Ərəxana hündürdü,

Bizə plov gətirin,

İsti çilov gətirin.

Gün bişirib təndirdi,

Bizə plov gətirin,

İsti çilov gətirin.

2

Ərə dişi tökər nil,

Ərəkeşi bükər nil.

Kəsdiyimiz palıddı,

Palıddı, şabalıddı.

Dəmir ağacı budu,

Meşənin tacı budu.
Ərə görər işini,

Tökər iti dişini.

Xarrat əlindən çıxar,

Girə belindən çıxar.

Dəmir ağacı budu,

Meşənin tacı budu.

KİRKİRƏFIRLATMALAR
1. Əl daşı:

Ha gumbuldar,

Hu gumbuldar,

Daş düşdü daş üstünə,

Sən də gəl aş üstünə.
2. Xanımla dəyirmançı:

Xanım:

Canım dəyirmançı qoca,

Gözüm dəyirmançı qoca.

Pullanıb gedəsən haca,

Çək bu dəni, başdan olsun,

Kiprikləri qaşdan olsun.

Dəyirmançı:

Olmaz, xanım, olmaz,

Su gəlib nova dolmaz.

Hamıya nobat olsa,

Sən xanıma nobat olmaz.


Xanım:

Canım dəyirmançı ağa,

Gözüm dəyirmançı ağa.

Gəl mənimlə gedək bağa,

Ləb-ləbə, dodaq-dodağa.

Çək bu dəni, başdan olsun,

Kiprikləri qaşdan olsun.
Dəyirmançı:

Oldu, xanım, oldu,

Su gəlib nova doldu.

Hamıya nobat olmasa,

Sən xanıma nobat oldu
(Nəğmə-deyişmə)

- Aman, dəyirmançı, aman,

Ürəyimi eyləmə qan.

Növbə çatıb burax məni,

Üyüt dəni, üyüt dəni.
Xanım:

- Olmaz, ay qız, olmaz, ay qız,

Sular nova dolmaz, ay qız.

Hamıya növbə olsa da,

Sənə növbə olmaz, ay qız.

TƏNDİRBAŞILAR
1. Təndirbaşı:

Xəmirim, hallı xəmirim,

Çörəyi ballı xəmirim.

Gedərəm yallı, xəmirim,

Kündəni yağa tutaram,

Şəkərə, bala qataram.

2. Təndirbaşı:

Təndir üstü od olar,

Kündəsində dad olar.

Xəmirim tata gedər,

Tiyə salar, yad olar.

Çəhrayı şallı gəlin,

Yanağı xallı gəlin.

Çörəyi can dərmanı,

Kündəsi ballı gəlin.

3. Təndirqalama:

Əllərim xəmirlidi,

Təndirim hənirlidi.

Külfələri havalı,

Tüstüsü də davalı...

Kündələrim hallıdı,

Çörəyim saqqallıdı.

Yaparam kündə-kündə,

Kütə getməsin kündəm.

4. Sacasma:

A bacım, bacım,

Yağlıdı sacım.

Kündəsin yayım,

Ətəyin açım.

İşin elmi yeniliyi. Azərbaycan folklorşünaslığında əmək nəğmələri­nin az öyrənilmiş sahələri olan qəleylilər, kövəratmalar, dulusçu nəğmə­ləri, ərəkeşlərin nəğməsi, kirkirəfırlatmalar və təndirbaşılar müəllif tərə­fin­dən toplanmış, düzgün təsnifləndirilmiş, geniş şəkildə araşdırılmış və Azərbaycan folklorunda yeri müəyyən edilmişdir. İşin əsas elmi yeniliyi ondan ibarətdir ki, həmin folklor nümunələri bilavasitə müəllifin özü tərəfindən toplanmış və tədqiqata cəlb edilmişdir.

İşin elmi nəticəsi. Tədqiq olunan nümunələr folklorşünaslığın çağ­daş elmi səviyyəsinə uyğun olaraq araşdırılmış, digər elmlərlə, xüsusən etnoqrafiya və müsiqişünaslıqla əlaqəli şəkildə öyrənilmiş, poetik və melopoetik özəlliklərinə xüsusi diqqət yetirilmişdir.

İşin tətbiqi əhəmiyyəti. Azərbaycan folklorşünaslığında əmək nəğ­mə­lə­rinin az öyrənilmiş sahələri təkcə folklorşünaslıq elmi üçün deyil, həm də ədəbiyyatın nəzəri məsələləri ilə məşğul olan mütəxəssislər üçün tədqiqat obyektidir. Bunu nəzərə alan müəllif araşdırdığı folklor nümunə­lərinin poetikasına diqqət çəkmişdir. Bundan başqa, həmin əmək nəğmə­lə­ri etnoqraflar və musiqişünaslar üçün elmi əhəmiyyət kəsb edir. Məqa­lə­nin sonunda təqdim edilən nəğmə mətnləri folklor ansambllarının reper­tua­rına daxil edilə və müxtəlif tədbirlərdə ifa oluna bilər.
QAYNAQLAR
Azərbaycan dilində

1. Alarlı B. Alar folklorundan nümunələr. “Elitar press” qəz., Bakı, 2005, 22 iyun

2. Alarlı B. Dulusçu nəğmələri. “Münasibət” qəz., Cəlilabad, 2011, 4 mart

3. Alarlı B. Ərəkeşlərin nəğməsi. “Münasibət” qəz., Cəlilabad, 2011, 16 aprel

4. Azərbaycan etnoqrafiyası: 3 cildə, I c., Bakı: Şərq-Qərb, 2007, 544 s.

5. Azərbaycan folkloru antologiyası, XVII kitab: Muğan folkloru (Alar­ların arasından toplanmış folklor nümunələri) / Toplayanı B. Hüseynov. Bakı: Nurlan, 2008, 448 s.

6. Azərbaycan tarixi: 7 cilddə, II c. / III-XIII əsrin I rübü. Bakı: Elm, 2007, 608 s.+24 s. İllüstrasiyalı.

7. Əfəndiyev R. Azərbaycanın bədii sənətkarlığı: Metal məmulatı və zər­gərlik. Bakı: Azərnəşr, 1966, 62 s. İllüstrasiyalı.

8. Hüseynov B. Əmək nəğmələri. “Yeni gün” qəz., Cəlilabad, 1983, 15 dekabr

9. Hüseynov B. Kövəratma. “Yeni gün” qəz., Cəlilabad, 1989, 16 fevral

10. Hüseynov B. Qəleyli: El gözü, el sözü. “Yeni gün” qəz., Cəlilabad, 1988, 5 iyul

11. Hüseynov B. Qəleyli: El yaddaşı. “Sovet kəndi” qəz., Cəlilabad, 1988, 10 sentyabr

12. Qarabağlı Ə. Azərbaycan ədəbiyyatının tədrisi metodikası: Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı: Maarif, 1968, 352 s.

13. Qasımov Ə. Dəstərxan – halal süfrə. “Sovet kəndi” qəz., Bakı, 1986, 15 aprel

Rus dilində

14.Агамалиева С.М. О женском гончарстве в Азербайджане / Азер­байджанский етнографический сборник, Вып. В. Бакы: Элм, 1985, 180 с.

Söyləyicilər:

Misgər nəğməsi və qəleylilər

Alışanov Pənah Arif oğlu, Biləsuvar rayonu, İsmətli kəndi, 1967-ci ildə anadan olub, orta təhsilli, 2010-cu ildə toplanıb.

İbrahimova Təranə Şamxəlil qızı, Ağdaş rayonundakı Yenicə kənd “Qə­ley­li” folklor ansamblının bədii rəhbəri, orta təhsilli, 1988-1990-cı illərdə toplanıb.
Kövəratma

Mirzəyev Qüdrət Hümbət oğlu, Cəlilabad rayonu, Alar kəndi, 1925-ci ildə anadan olub, orta təhsilli, 1988-ci ildə yazıya alınıb.

Dulusçu nəğmələri

Abbasov Ayış Fəyyaz oğlu, Cəlilabad rayonunun Böyük Bəcirəvan kəndi, 1922-ci ildə anadan olub, orta təhsilli, 1985-ci ildə toplanıb.

Adışova Xurma İman qızı, Cəlilabad rayonunun Alar kəndi, 1932-ci ildə anadan olub, yeddiilliknatamam orta təhsilli, 2011-ci ildə toplanıb.

Quliyeva Tubi Cığalı qızı, Cəlilabad rayonunun Alar kəndi (1918-2003), təhsilsiz, 2002-ci ildə toplanıb.

Ərəkeşlərin nəğməsi

Abdullayev İman Mirzəli oğlu, 1961-ci ildə anadan olub, Cəlilabad rayo­nunun Seyidbazar kənd sakini, orta ixtisas təhsilli, Cəlilabad rayon mədəniyyət evində işləyir, 2009-cu ildə toplanıb.

Abdullayev Mirzəli Məmmədəli oğlu (1943-2010), Cəlilabad rayonunun Seyidbazar kənd sakini, orta ixtisas təhsilli iqtisadçı, 2009-cu ildə toplanıb.
Kirkirəfırlatmalar və təndirbaşılar

Ağayev Vəliş Fətulla oğlu, Cəlilabad rayonunun Alar kəndi (1910-1994), orta ixtisas təhsilli, 1993-cü ildə toplanıb.

Əmirova Xanımgül Hacıbaba qızı, Cəlilabad rayonunun Alar kəndi, 1939-cu ildə anadan olub, orta təhsilli, 2011-ci ildə toplanıb.

Mirzəyeva Sabbah Həşim qızı. Cəlilabad rayonunun Alar kəndi (1928-1997), orta təhsilli, 1996-cı ildə toplanıb.

Seyfullayeva Nigar Allahverdi qızı, Cəlilabad rayonunun Alar kəndi (1932-2004), natamam orta təhsilli, 2003-cü ildə toplanıb.

Səfərova Səriyyə Əli qızı, Cəlilabad rayonunun Uzuntəpə kəndi, orta təh­silli, folklor nümunələrini qonşusu Arəstə nənədən öyrəndiyini bildirir, 1983-cü ildə toplanıb.

МАЛОИЗУЧЕННЫЕ СТОРОНЫ ТРУДОВЫХ ПЕСЕН

ЗАКЛЮЧЕНИЕ

Трудовые песни с точки зрения изучении трудового и бытового усло­вия, этнографии и музыкальной культуры как текстологический источник имеет особый важность. Трудовые песни так же незаменимый источник для научного изучения первоначальных пример поэтики, мелопоэтики и силлабической поэзии. Но есть некоторые стороны трудовых песен, кото­рые полностью не изучены. В статье первый раз изучается в Азербай­джанской фольлористике, как малоизученные стороны трудовых песен галейлилер (песни чеканшиков и медников), кьеваратмалар (песни строи­телей), дулусчу негмелери (песни керамиков), эрекешлерин негмелери (песни пилшиков), киркирефырлатмалар (песни молотилшиков) и тендирбашыляр (песни пекарей).

Ключевые слова: Азербайджанский фольклор; Малоизученные сто­роны трудовых песен; галейлилер (песни чеканшиков и медников), кьева­рат­малар (песни строителей), дулусчу негмелери (песни керамиков), эрекешлерин негмелери (песни пилшиков), киркирефырлатмалар (песни молотилшиков) и тендирбашыляр (песни пекарей).
THE PARTS OF THE LABOUR SONGS LEARNT LESS

SUMMARY

Labour songs of the Azeperbaijani people have a special importance as a textual source in learning labour conditions, ethnography and musical culture of the Azerbaijani people. They are also the valuable sources which are learning poetry, melopoetry and syllabic one. But there are such parts of the labour songs which are not known perfectly. In the article there are some parts such as Qaleylies, Koveratmas, Arakesh’s songs, Makings round of Kirkira, the potter’s songs and Tandirbashis which are researched scientifically first as a part of labour songs learnt less in the Azerbaijani Folk.

Key words: Azerbaijan FolkLore, The parts of the labour songs learnt less, Qaleylies, Koveratmas, Potter’s songs, the songs of the Arakesh’s, Kirkirafirlatmalars (Makings round of Kirkira) , and Tandirbashis.
Fidan QASIMOVA

AMEA Folklor İnstitutu

Filologiya fəlsəfə doktoru
FOLKLORUN MİFOLOGİYADAN YAZILI ƏDƏBİYYATA

QƏDƏRKİ İNKIŞAF YOLLARI
Məsələnin qoyuluşu. Şifahi xalq yaradıcılığının yazılı ədəbiyyata qədər keçdiyi inkişaf yolu tam və ətraflı şəkildə öyrənilməmişdir. Məqalə­də bu prosesin ədəbiyyatın başlanğıcı rolunu oynayan mifologiyadan baş­la­ya­raq nağıl və eposlara, ordan isə yazılı ədəbiyyata qədər gəlib çatması transformasiyalar şəklində götürülmüşdür.

İşin məqsədi. Ədəbiyyatın köklü şəkildə araşdırılması vacib məsə­lə­lərdən biridir. Ümumilikdə ədəbiyyatın yaranmasını mərhələli şəkildə izah etmək lazımlı məsələdir. Bu, tədqiqatçıya mühüm nəticələr əldə et­mə­yə imkan verir.
İnsan hər zaman canlı və cansız varlıqların, əşyaların, hadisələrin yaranma səbəbləri haqqında düşünmüşdür. Bu düşüncələr içərisində o, öz-özünə belə suallar verir: “Lap əvvəllər nə mövcud olmuşdur?”, “Ətrafı­mız­da cərəyan edən hadisələr nəyin təsiri ilə baş verir?”, “Onları hansı qüvvələr hərəkətə gətirir?” və s.

Bütün yaranmışların mənşəyini öyrənməyə çalışan insan şifahi söz sənətinin də necə və nə vaxt yaranması haqqında suallarla qarşılaşır.

Təsviri incəsənətin tarixi üçün çoxlu məlumatlar verən arxeoloji materiallar şifahi söz sənətinin qaynaqlarını öyrənməyə çox az kömək edir. Bunun üçün mövcud etnoqrafiyaya müraciət etmək lazımdır. Belə ki, bir xalqın şifahi söz sənətinin tarixdən əvvəlki dövrü haqqında digər xalqların arxaik folkloru əsasında mühakimə yürütmək lazım gəlir (4, 58).

Görünür ki, şifahi söz sənəti incəsənətin digər növlərindən sonra yaranmışdır. Belə ki, onun materialı, ilkin elementi söz, mövzudur. Şüb­hə­siz, təsviri incəsənət insanın aydın nitqə yiyələnməsindən əvvəl də yara­na bilər, lakin şifahi incəsənətin yaranması üçün dilin yüksək səviyyədə inkişafı tələb olunurdu. Aydın olur ki, öncə təsviri incəsənət meydana gəlmişdir (12, 149-189).

Ümumiyyətlə, elm söz sənətinin ən erkən formalarını araşdırarkən demək olar ki, məişəti təxminən daş dövrünədək dəyişməyən Avstraliya, Okeaniya, Afrika, Amerika, Sibirin yerli əhalisinin şifahi yaradıcılığının öyrənilməsinə müraciət etmişdir. Alimlər bu xalqların inanclarını qədim mədəniyyətin mifologiyası və Avropa mədəniyyətinin qədim qalıqları ilə müqayisə edərək, qismən də olsa, söz sənətinin necə yaranmasını təsəvvür etməyə çalışmışlar. Aşkar olunmuşdur ki, daş dövrünün təsəvvürlərini və məişətini qoruyan xalqlarda şifahilik sıx surətdə adətlərlə bağlıdır və onun əsasını da miflər təşkil edir.

Bəzi düzəliş və dəqiqləşdirmələrlə ədəbiyyatın mənşəyi haqqında indi də qəbul edilən nəzəriyyəni rus alimi Aleksandır Nikolayeviç Vese­lovs­ki (1836-1906) təklif etmişdir. O, ibtidai ənənələrdə ümumiyyətlə incəsənətin qəbilə ağuşunu görmüşdü. Onun nəzəriyyəsinə əsasən bütün incəsənət (təkcə söz sənəti yox) özündə rəqs və nəğməni, nəğmə də öz növbəsində, tərkibində söz və musiqini birləşdirən qədim mərasim adətlə­rin­dən inkişaf etmişdir. Mərasim iştirakçıları maska geyinir, dərilərini mürəkkəb naxışlarla bəzəyirdilər, yəni mərasimə təsviri incəsənətin də elementləri daxil edilirdi. Heykəlciklər və ya qaya üzərindəki naxışlar da, ola bilər ki, bu mərasimin hissəsi idi. Bu dövrdə hələ ayrı-ayrı incəsənət növləri mövcud deyildi – onların qarşısında sadəcə bundan əvvəlki sinkre­tizmi ayırmaq dururdu (5, 155-245).

Mərasim tamaşalarından bilavasitə teatr tamaşaları inkişaf etmişdir: həm qədim yunan, həm hind, həm də qədim Şərq dramları əvvəlcə ibadətə oxşar idi. Xor şəklində olan dini nəğmələri mərasimdən ayıraraq lirik poeziyanın əvvəlinə aid etdilər.

Mif və mərasim bir-birlərini tamamlayaraq və izah edərək mürəkkəb vəhdət təşkil etmişlər. Bu, sanki eyni şey haqqında iki üsulla danışmaqdır. Lakin mif hekayədən daha çox təfəkkür üsuludur. Mifin də başlanğıcı söz sənətidir, lakin o özü ona aid deyildir. Özünün bədii formaları yox­dur. Miflərin hələ də yaşadığı cəmiyyətlərdə onlar yalnız rəvayət etmə (söy­ləmə) yolu ilə deyil, həmçinin mərasim, maska, ornamentlərlə də ötü­rü­lür. Belə demək olar ki, miflərdə ibtidai insanın bütün həyatı öz əksini tapır.

Mif mədəniyyət tarixində mərkəzi fenomenlərdən biridir və bəşəriy­yət, həyat haqqında ümumi təsəvvür yaratmağın qədim üsuludur. Mif istənilən ideologiyanın ilkin modelidir. O, ədəbiyyatın, incəsənətin, dinin, hətta fəlsəfənin və elmin də sinkretik beşiyidir (8, 26).

E.V.Dobrova qeyd etmişdir ki, məişətin qlobal prob­lem­ləri haqqında kifayət qədər mühakiməyə malik olmasından asılı olmayaraq, mifolo­giya fəlsəfə ilə eyni deyildir. Təkrarolunmaz poetik obrazların yaradılma­sının mifologiyaya məxsus olmasına baxmayaraq onun ədəbiyyatın janr­la­rına aidiyyatı yoxdur. Mifologiyanın tanrıya həsr olunmuş müxtəlif kult və adətləri özündə birləşdirməsinə baxmayaraq dinlə eyni deyildir. Bir çox miflərin tarixi hadisələrdən bəhs etməsinə baxmayaraq, onu tarixi heka­yə adlandırmaq olmaz. Tam əminliklə təsdiq etmək olar ki, mifolo­giya ən müxtəlif suallara cavab verərək, özündə çoxlu müxtəlif kompo­nentləri birləşdirən hansısa universal, ilkin dünyagörüş sistemidir (6, 14).

İndi bir çoxları üçün “mif” sözü “nağıl” sözünün sinonimidir. Lakin mif və nağıl bir çox cəhətdən ziddir. Mif əyləncə deyildir (nağıl kimi), dünyanı dərk etmə, aydınlaşdırma üsulu kimi ciddi sahədir (buna görə də o, yalnız incəsənətin deyil, həm də elm və fəlsəfənin başlanğıcıdır). Nağıldan fərqli olaraq o, həqiqət kimi qəbul edilirdi. Mif özünün meydana çıxmasına görə ilkin mənbə kimi təzahür etmə xüsusiyyətinə borcludur. Qədim düşüncə üçün “Bu necə yaranmışdır?” və “Bu nədir?” kimi suallar eyni mənanı bildirirdi. Miflərin əksəriyyəti dünyanın yaxud onun ayrı-ayrı hissələrinin – dağların, dənizlərin, bitkilərin, heyvanların, adətlərin, alətlərin və s. yaranmasından bəhs edir.

Mifin fəaliyyəti əcdadların dövrü sayılan xüsusi zamanda baş verir. O vaxt dünya hələ “hazır deyildi”. Bu əsrdə baş verənləri nümunə və obrazlarla görmək olar. Bu obrazlar dünyanın qaydaya salınmasının bü­növ­rəsinə təsir edir. Bax buna görə də mif sadəcə keçmiş haqqında rəva­yət deyil, həm də gələcəyin izahıdır. Avstraliya aborigenləri mifoloji dövrü “yuxugörmə zamanı” adlandırır: insanlar inanırdılar ki, o indiki zamanla paralel şəkildə mövcuddur; xüsusi hallarda qarabasmalarla fal açdıqda və yaxud mərasimlərdə insan ona toxuna bilər.

Müxtəlif mifologiyalarda müxtəlif personajlar eyni (yaxud çox ox­şar) fəaliyyəti yerinə yetirir: onların oxşar rolları, yaxud alimlərin dedik­ləri kimi funksiyaları vardır. Bu funksiyaların sayı personajlardan azdır (3, 14-15).

Bir çox folklorşünaslar nağılın mənşəyini mifdə görürlər. Tədqiqat­çılar bu iddianın təsdiqini, süjetlərini ilkin miflər, rituallar və tayfa adət­ləri ilə bağlı olan arxaik nağıllarda tapdılar. Totemik miflər üçün xarak­terik olan motivlər heyvanlar haqqındakı nağıllarda da mövcuddur. Həm­çinin öz dərisini atıb insan sifəti almaq xüsusiyyətinə malik olan heyvanla persona­jın evlənməsindən danışan sehrli nağılların da mifoloji mənşəyə malik olması şübhəsizdir. Bunlar öz sevgilisinə uğur gətirən və onu hər hansı bir qadağanı pozduğuna görə tərk edən gözəl qadın haqqında nağıllardır (6, 11).

Arxaik folklorda mifi nağıldan fərqləndirmək çox çətindir. Nağılın mifdən törəməsi fikri əksər tədqiqatçılarda şübhə doğurmur. Arxaik nağıl­lar­da aydın şəkildə ibtidai miflərlə, rituallarla, tayfa adətləri ilə bağlı süjet­lər diqqəti cəlb edir. Totemik miflərə xarakterik olan motivlər, xüsu­sən də triksterlər haqqındakı mifoloji lətifələr çox geniş şəkildə heyvanlar haqqındakı nağıllarda da əks olunmuşdur.

V.Y.Propp da nağılın mifdən doğulduğunu hesab etmişdir. O bildir­mişdir ki, ölmüş mifin tərkibi nağıla çevrilir (10, 27-30; 11, 90-96).

Ümumiyyətlə, nağılın mifdən yaranması şübhə yaratmır. Onun mifo­loji genezisi zaman keçdikcə heyvani sifətlərini atan sehrli “totemik” var­lıq­la evlilik haqqında sehrli nağılların universal şəkildə yayılan süjet­lərində gözə dəyir: sehrli qadın (əvvəlki variantlarda kişi) öz sevgilisinə ov uğuru və s. hədiyyə edir, ancaq onu evlilik qadağalarını pozduğuna görə tərk edir, bundan sonra qəhrəman həyat yoldaşını onun ölkəsində axtarıb tapır və məcbur olur ki, ənənəvi evlilik təcrübələrindən keçsin. Bu kimi süjetlər qəbilə və tayfaların mənşəyi haqqındakı bəzi köhnə totemik miflər üçün də xarakterikdir (4, 64-65).

Qəribə şeylərin, iksirlərin, sehrli əşyaların müxtəlif üsullarla əldə edilməsi ilə bağlı süjetlər sözsüz ki, mədəni qəhrəmanlar haqqındakı mif­lər­dən gəlir. Əsir qadını xilas etmək üçün “başqa dünyalara” baş çəkmək haqqındakı nağıllar şaman və cadugərlərin xəstənin və yaxud ölənin canının dalınca səyahətləri haqqındakı mif və əfsanələri xatırladır. Xəstə ata üçün dərman axtarışı haqqındakı məlum nağıllarda bu qədim mifoloji ənənələrin hamısı birləşdirilmişdir.

Mifoloji təfəkkürün spesifik xüsusiyyətləri, həmçinin ibtidai fetişist, totemik, animistik, magik təsəvvürlər, mifoloji mediasiyalar bir çox cəhət­dən nağıl fantastikasını, nağılın öz janr formasının orijinallığını müəyyən­ləşdirir.

Bir çox xalqlar belə hesab edirdi ki, dünya haqqında həqiqi məlumatı hamı üçün anlaşılan etmək olmaz: onlar buna hazır olmayan insana zərər yetirər, yadlar isə bunlardan qəbiləyə ziyan vurmaq üçün istifadə edə bilərlər. Buna görə də mifləri yalnız böyüklərə danışırdılar. Gənc böyük olmaq üçün inisiasiyanın xüsusi mərasimlərindən keçməli idi. Ayin zama­nı o, sübut etməli idi ki, qəbilənin tamhüquqlu üzvü – döyüşçüsü, ovçusu olmağa layiqdir. İnisiasiya ölüm və yenidən doğulma kimi təqdim edilirdi: oğlan uşağı sözdə ölür və sonra qəbilənin böyük üzvlərindən biri kimi yenidən dirilir. Buna görə də o, tez-tez xəstəlik sınaqlarından keçirilir. Gənc ağrı (bəzən həqiqi işgəncə) və aclıqla qarşılaşmalı olur, onun bədə­nində tatuirovka, kəsiklər edirdilər. Bütün bunlardan sonra o, “yenidən doğulmuş” hesab edilir, ona yeni – “böyük” adama məxsus ad verirdilər. İndi o, evlənə, gizli mərasimlərdə və ayinlərdə iştirak edə bilər, həmçinin öz qəbiləsinin gizli biliklərini öyrənə bilərdi (1, 27-28).

İnisiasiya mərasimlərindən keçməyən qadınlar bu bilikləri bilmir­di­lər. Lakin mif fraqmentləri bayramlarda bütün qəbilənin iştirakı ilə “oyna­nılsa da”, bunlarla tanış olmayanlar üçün başa düşülməyən mərasimləri izah edən xüsusi miflər düşünüb tapırdılar. Belə miflər nağıllara doğru atılan ilk ad­dım­lar idi: başa düşməyənlər üçün isə bunlar elə nağıl idi. Mifdən fərqli olaraq nağıl “həqiqi olmayan”, “uydurma” kimi qəbul edilir və yaradılır, hətta məzmunu nəsihətamiz olsa belə, dinləyicilərin əylən­məsi üçün söylənilirdi.

Triksterlər haqqındakı miflər əvvəlcə o qədər də ciddi qəbul edil­mirdi və lətifələrə yaxınlaşırdı. Onları heyvanlar haqqındakı nağılların əvvəlinə qoyurdular: bizim nağıllardakı tülkü obrazı mifoloji fiqur olan triksterlə birbaşa qohumluq təşkil edir. Heyvanlar haqqındakı nağıllar çox qədimdir və onlar yaddaşlarda özünün mifoloji kökünün mənşəyi haqqın­da “Niyə dovşanın quyruğu qısadır” kimi “aydınlaşdırıcı” sonluqla qalır.

Qeyd olunduğu kimi, miflərin bir çox cizgilərini nağıllar da saxlayır. Mifoloji qəhrəmanlardan fərqli olaraq, nağıl personajları magik gücə malik deyildir. Qəhrəmanın uğuru onun magik gücündən, hər hansı bir magik təlimatdan asılı deyildir. Sehrli qüvvələr sanki ondan qoparılıb alınmışdır. Ancaq bəzi qədim nağıllarda bu qüvvələr qəhrəmana məqsədə çatmaq, onun yerinə hərəkət etmək, yaxud ona zərər yetirmək iqtidarında olurlar (6, 12).

Mif və sehrli nağıllar bəzi kosmik və yaxud ictimai dəyərlərin itiril­məsi və ya onların yenidən əldə edilməsi silsiləsini təqdim edən eyni mor­foloji quruluşa malikdirlər. Lakin mif hər zaman xoşbəxt sonluqla bitmir, nağıllarda isə məlum olduğu kimi, xeyir mütləq şərə qalib gəlir (6, 12).

Sehirli nağıllarda inisiasiya mərasimləri haqqında xeyli xatirələr saxlanılmışdır. Bu nağılların qəhrəmanları sehirli məkana düşür, burada bir sıra sınaqlardan keçir, çox vaxt isə son nəticədə evlənirlər.

Baxmayaraq ki, bir çox nağıl süjetlərində miflərlə xeyli oxşarlıqlar tapmaq olar, ancaq mif və nağıl arasında ciddi fərqlər də mövcuddur. Mif təxminən həmişə müəyyən ərazilərlə bağlı olur, nağıllardakı hadisələr isə çox vaxt “bəzi şahlıqlarda, bəzi dövlətlərdə” baş verir. Mifdəki hadisə­lər ümumiyyətlə dünyanın yaradılması barədə təsəvvür yaradır – nağıl hadisələri isə sadəcə onun personajlarının taleyini dəyişir. Nəhayət, nağıla hər zaman uydurma kimi baxılır, mifə isə həqiqi bilik kimi yanaşılırdı.

Nağıl məlum uydurmadır. Nağıl söyləyənlər həmişə bilirlər ki, onlar həqiqətdə mövcud olmayan bir şey danışırlar. Ancaq yenə də bəzi söylə­yici və dinləyicilər bu uydurmaya müəyyən dərəcədə inanırlar. Lakin biz nağıla nə qədər maraqla qulaq assaq da, yenə də real aləmin harada qurta­rıb, uydurma aləmin harada başlandığını başa düşürük. Mif isə ona ina­nan­lar üçün hər zaman düzgündür, lakin bu düzgünlük real şəkildə deyil, eyhamla bildirilir. Mif bizi əhatə edən aləmə, həyata tam şəkildə əvvəl­cədən müəyyən edilmiş şəkildə baxmaqdır, təbiət hadisələrini, insanın yer üzərindəki mövcudiyyətinin məqsədini, cəmiyyətdə qəbul edilən və qiymətləndirilən əxlaq normalarını izah etmək təşəbbüsüdür (9, 13-14).

Bədii sözün taleyində nağıl mühüm rol oynamışdır. Mif və ya ritual­larda mifik aləm göstərilir ya da sərbəst şəkildə söylənilirdi: onun mahiy­yəti söyləyicinin ustalığından asılı deyildi. Nağılın isə yaxşı söylənməsin­dən çox şey asılı idi. Bundan başqa, nağıl bədii fantaziyaya malik, ancaq mif dövründə onları gizlədən insanlara şərait yaradırdı.

Qəhrəmanlıq eposları da mifologiyanın təsiri ilə inkişaf etmişdir. Karel-fin runlarının, Qafqaz xalqlarının nart eposlarında, Amirana haqqın­dakı gürcü rəvayətlərində, yakut, buryat, altay, qırğız və şumer-akkad epos­larında çoxlu mifoloji elemenilər vardır. Arxaik epos mifə və mif dilinə yaxındır. Mifoloji elemenlər “Ramyana”, “Mahabharata”, “İlliada” kimi daha sonrakı epik əsərlərdə, alman-skandinav eposunda, rus bılina­larında və s. saxlanılır (6, 13).

Qeyd etdik ki, qəhrəmanlıq eposlarının yaranmasındakı əsas mənbə miflər, xüsusən də ilkin əcdadlar, mədəni qəhrəmanlar haqqındakı mifo­loji rəvayətlərdir. Qəbilə-tayfa münasibətlərinin pozulması dövründə əmə­lə gələn erkən epik əsərlərdə qəhrəman hələ mifoloji örtükdə çıxış edir və ibtidai miflərin dilləri və konsepsiyasından istifadə edir. Tarixi rəvayətlər arxaik eposun inkişafında ikinci dərəcəli mənbədir və demək olar ki, onunla eyni zamanda mövcud olmuşdur. Yalnız xalqların dövlətdə birləş­məsi şəraitində inkişaf edən eposun sonrakı klassik forması tarixi rəvayətə əsaslanır. Onlarda mifologiyanın da tendensiyaları var idi. Birinci yerdə tayfa və real şəkildə mövcud olmuş arxaik dövlətçilik münasibətləri çıxış edir. Arxaik eposlarda tayfaların keçmişi insan nəslindən olan “həqiqi insanların” tarixi kimi təsvir edilir. Çünki bəşəriyyət və tayfa sərhədləri, yaxud qohum tayfa qrupları subyektiv şəkildə bir-birinə uyğun gəlirlər; onlarda insanın mənşəyi, mədəni elementlərin əldə edilməsi, onların qorxulu məxluqlardan qorunması haqqında danışılır. Bu abidələrdəki epik dövr sanki ilkin yaradılışın mifik dövrünün sonrakı davamıdır (7, 10-11).

Qəhrəmanlıq eposu – qəhrəman bahadırlar haqqında rəvayətdir (çox vaxt mənzum şəkildə olur): Homerin poemaları, hindlilərin “Mahabha­rata” və “Ramayana”sı, fin “Kalevala”sı, Qafqaz xalqlarında nartalar haqqında rəvayətlər, rus bılinaları və s. kimi folklor əsərlərində epos mifo­logiya ilə sıx bağlıdır. Eposun əsas mənbəyi mədəni qəhrəmanlar, ilkin əcdadlar haqqındakı miflərdir. Qədim eposların əhvalatları da, adətən tarixlə əlaqəsi olmayan xüsusi bir dövrə aid olur. Epik qəhrəmanlar da (Gil­qamışdan tutmuş İlya Muromıça kimi) mədəni qəhrəmanlar kimi nəhənglərlə müba­rizə aparırlar. Yalnız sonralar rus bılinalarında və ya fransızların “Roland haqqında nəğmə”sində olduğu kimi, qəhrəmanlıq hərəkətləri tarixə daxil edilir, nəhənglər isə özgə tayfadan olan düşmən­lərə çevrilirlər (2, 254).

Qədim izlərin daha çox saxlandığı rəvayətlərdə (məsələn, yakut və ya irland eposunda) qəhrəman düşmənləri sadəcə güc və cəsarəti ilə deyil, həm də özünün magik, şaman üsulları ilə məğlub edir. Bu da onu mifoloji personajlara yaxınlaşdırır. Epos da mif kimi uydurma olaraq qəbul edilmir: dinləyicilər üçün o, həqiqi hadisələr haqqında hekayədir. Nəha­yət, burada da qəhrəmanlara sözün həqiqi mənasında əcdad kimi baxılır: yunanlar özlərini axeylərin, osetinlər nartların nəsli hesab edirdilər.

Lakin ən qədim eposlar belə yenə də mifdən fərqlidir. Orada dün­yanın başlanğıcı deyil, xalqın başlanğıcı haqqında danışılır və qəhrəman­lıq hərəkətləri dünyanın aqibəti üçün deyil, öz igidliyini büruzə vermək üçündür. Qəhrəmanın şamanlığı və magik qabiliyyəti tədricən onun rəqi­binə keçir (məsələn, rus bılinalarında quldur Solovyaya yaxud İlan Tuqa­rina). Klassik eposda (məsələn, yunan, yaxud alman eposunda) qəhrə­man şaman yox, döyüşçüdür və onu əsgər şərəfi hərəkətə gətirir.

Nağıl və qəhrəmanlıq eposları vasitəsilə mifologiya ədəbiyyatla əla­qə­lənir. Dram və lirika da öz inkişafının ilk mərhələsində bilavasitə ritual­larla, xalq bayramları və dini misteriyalarla bağlı bəzi mifik ele­mentləri qəbul etmişdir (6, 13).

Göründüyü kimi, yazılı ədəbiyyatın yaranmasına qədər şifahi ədəbiy­yat uzun və mürəkkəb yol keçmişdir. O xüsusi süjet, motiv və ifadələrlə seçilən müxtəlif məzmun dövrləri arxada qoymuşdur. İnsan yalnız nə söyləndiyini deyil, həm də onun necə söyləndiyini öyrənirdi və beləliklə də, incəsənətin müxtəlif xüsusiyyətləri aşkar olunurdu: belə hallarda heç nə tamamilə yoxa çıxmırdı. Mif özünün bir çox xüsusiyyətlərini epos və nağıllara ötürürdü. Nağıl da get-gedə özünün sehirlilik elementlərini itirə­rək novellaya çevrilirdi, eposdan romanlar törəyirdi və s. Qədim şifahi ədəbiy­yatın cizgiləri bu şə­kildə janrdan-janra keçərək bizim dövrü­müzə­dək gəlib çatmışdır.
İşin elmi nəticəsi. Məqalə söz sənətinin inkişafının müxtəlif mərhə­lələri, yəni mifologiyadan başlayaraq yazılı ədəbiyyata doğru keçdiyi təkamül prosesləri barədə aydın təsəvvür yaradır.

İşin elmi yeniliyi. Məqalədə mif, nağıl, epos və s. folklor material­larının qarşılıqlı müqayisəsi və tədqiqi nəticəsində söz sənətinin yazılı ədəbiyyatın yaranmasına qədər keçdiyi inkişaf yolu izlənmişdir. Aydın olmuşdur ki, yazılı ədəbiyyatın yaranmasına qədər şifahi ədəbiyyat uzun və mürəkkəb bir yol keçmişdir.

İşin tətbiqi əhəmiyyəti. Məqalənin ciddi elmi əhəmiyyəti vardır və burada irəli sürülən müddəaların tətbiq olunma imkanları genişdir. Belə ki, burada deyilən müddəalardan həmin problemdən bəhs edən müxtəlif elmi yazılarda və dərsliklərdə istifadə oluna bilər.

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT

1. 
   Hüseynoğlu K. Mifin mənşəyi, mahiyyəti və tipologiyası. B.: Elm və təhsil, 2010.
   
2. 
   Артаманов Д.С. Литература древнего мира. М.: Прос­ве­щение, 1988.
   
3. 
   Бирлайн Дж.Ф. Параллельная мифология. М.: Крон-Пресс, 1977.
   
4. 
   Борев Ю.Б. Проблема происхождения литературы и искусства // Контекст 1984. Литературно-теоретические исследова­ния. М.: Наука, 1986.
   
5. 
   Веселовский А.Н. Историческая поэтика. М.: Высшая школа, 1989.
   
6. 
   Доброва Е.В. Популярная история мифологии. М.: Вече, 2003.
   
7. 
   История зарубежной литературы: Учебник для филол.вузов / М.П.Алексеев и др. М.: Высшая школа, 1987.
   
8. 
   Мелетинский Е.М. Возникновение и ранние формы словесного искусства // В кн.: История всемирной литературы. Т.1. М., 1983
   
9. 
   Мифы и легенды народов мира. Древний Египет / И. В. Рак; Месопотамия / А. И. Немировский, Л. С. Ильинская. М.: Литература, 2004.
   
10. 
    Пропп В.Я. Исторические корни волшебной сказки. М.: Лаби­ринт, 2000.
    
11. 
    Пропп В.Я. Морфология сказки. Л.: АЪАДЕМЫА, 1928.
    
12. 
    Ранние формы искусства / Сборник. Составитель: С.Ю. Неклю­дов. Ответственный редактор: Е.М. Мелетинский. М.: Искус­ство, 1972.
    

Фидан Касумова

Институт Фольклора Национальной Академии Наук Азербайджана

ПУТИ РАЗВИТИЯ ФОЛЬКЛОРА ОТ МИФОЛОГИИ

ДО ВОЗНИКНОВЕНИЯ ПИСЬМЕННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ

РЕЗЮМЕ

Пути развития устного народного творчества от мифологии до воз­ник­новения письменной литературы обстоятельно не исследованы. Вопрос этот очень сложный, ибо до литературы устное народное творчество прошло довольно долгий путь, оставив позади себя различные периоды, отличающиеся специфическими мотивами и сюжетами. Человек изучал не только те вопросы, о которых нужно было говорить, но и как о них высказаться. Таким образом, возникали различные виды искусства, среди которых важное место занимало словесное.

Все начиналось от мифа, которые в дальнейшем многие свои особен­ности передавал героическим эпосам и волшебным сказкам. На основе эпосов создавались поэмы и романы, а сказки постепенно теряя свои волшеб­ные свойства, превращались в новеллы.

Таким способом перехода из жанра в жанр, отпечатки древнего народного творчества дошли до наших дней. В статье данный процесс изучается в виде трансформации мифологии в фольклор, который, в свою очередь, дал толчок возникновению письменной литературы.

Fidan Gasimova

ANAS Folklore Institute

THE DEVELOPMENT WAYS OF FOLKLORE

FROM MYTHOLOGY TO THE WRITTEN LITERATURE

SUMMARY

The development way of folklore from mythology to the written literature was not studied in details. So till the creation of the written literature the oral literature had passed the long and the difficult way. It had remained the special plot, motives and combinations with the different subject periods. The man not only studied what he said but also he studied how to tell it and so the different characters of the art were cleared up: in such cases nothing were almost disappeared. The myth passed some its characters to the eposes and tales. The tale losing its magic elements became novel and from the epos the poems, romans and etc. were made. The contour of the ancient oral literature passing from the genre to genre has come to our days. In the article this process beginning from the mythology playing the main role of the literature to the tale and eposes, but from there to the written literature were taken as transformation form.
Açar sözlər: mifologiya; şifahi xalq yaradıcılığı; nağıl; epos; yazılı ədəbiyyat.

Klöçevıe slova: mifoloqiə; ustnoe narodnoe tvorçestvo; skazka; gpos; pisğmennaə literatura.

Key words: mythology, folklore, tale, epos, the written literature.

Nemət QASIMOV

AMEA Folklor İnstitutu

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Əməkdar mədəniyyət işçisi