Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

Bibi. İstanbul İtfaiyesi (1714-1959), İst., 1559; İSTA, IV, 2264-2273.

AFİFE BATUR

BEYHAN SULTAN

(15 Aralık 1765, İstanbul - 7 Kasım 1824, İstanbul) III. Mustafa'nın kızı, III. Selim'in kız kardeşidir. 18. yy sonunda Osmanlı saray yaşamının çağdaşlaşmasında etkili olmuş, İstanbul'da saraylar, Rumelihisarı'nda muvakkithane, Atika-li'de çeşme yaptırmış, vakıflar kurmuştur.

Annesi Âdilşah Kadın Efendi'dir (ö. 1804). III. Mustafa'nın Laleli'deki türbesinde gömülü olan Âdilşah Kadın'ın ba-şucunda "Beyhan ve Hadice sultanların valideleri Âdilşah Kadınefendi" yazılı bir levha bulunduğu gibi, arşiv belgelerinde de bunu doğrulayan açıklamalar vardır. Örneğin, Beyhan Sultan, annesinin ölümü üzerine Yeşillioğlu Sarayı civarında ve kız kardeşine ait Hatice Sultan Sarayı karşısına bir mektep yaptırmıştır. Buna ilişkin belgede "...Âdilşah Kadın valide-i Beyhan Sultan" adı geçmektedir. Buna karşın, Beyhan Sultan'ın annesi kimi kaynaklarda Mihrişah Valide Sultan olarak gösterilir. Bu yanılgı, olasılıkla ölümünde Beyhan Sultan'ın, Eyüp' teki Mihrişah Valide Sultan Türbesi'ne gömülmesindendir. Bunun gibi, kocasını Çelik Mustafa Paşa olarak veren kaynaklar da bulunmaktadır.

Beyhan Sultan'ın doğuşu münasebetiyle geleneksel şehir donanması 13 Ocak 1766'da (doğumundan 29 gün sonra) düzenlendi. Babası III. Mustafa öldüğü zaman (1774) henüz 9 yaşındaydı. Amcası I. Abdülhamid döneminde (1774-1789) sarayda kapalı kaldı. Buluğ çağında bunalımlar geçirdiği, I. Abdülhamid' in sadrazama gönderdiği bir hatt-ı hümayundan öğrenilmektedir. Buna göre sık sık bayılan Beyhan Sultan'ın bu durumunu annesi Âdilşah Kadın padişaha ağlayarak anlatmış ve bir an önce evlendirilmesini istemişti. I. Abdülhamid, isteği olumlu karşılayarak o sırada Halep valisi olan Silahdar Mustafa Paşa'yı damat adayı belirledi. 6 Mayıs 1784'te başlayan Beyhan Sultan düğünü gele-

neksel sur-ı hümayun programlarına göre yapıldı ve yeni evlilere Çiftesaray-lar'daki bir saray tahsis edildi.

Ağabeyi III. Selim padişah olunca (1789) Beyhan Sultan'ın yaşamı önceye oranla renklendi. Eşi Mustafa Paşa da İstanbul kaymakamı (sadrazam vekili) oldu. III. Selim, yüksek gelirli bazı muka-taaları Beyhan Sultan'a tahsis etti. Üvey olmalarına karşın bu iki kardeşin, Osmanlı hanedanı bireyleri arasında ender rastlanan sıcak bir yakınlıkları söz konusuydu. Beyhan Sultan, sahibi olduğu servet ve gelirle dönemin çağdaşlaşma açılımına uydu ve modern sarayların yapımını başlattı. Bu saraylar, dönemin lüks eşyasıyla donatıldı. Beyhan Sultan' m bunlardan başka Eyüp'te bir sahilsa-rayı ile Tersane Bahçesi'nde kendisine tahsis edilen bir başka sarayı daha vardı. Bunlar arasında en görkemlisi Akıntı-burnu'ndaki sahilsaraydı. Bu saraylarla ilgili defterler ve hesaplar, Topkapı Sarayı Arşivi'nde bulunmaktadır. Beyhan Sultan'ın düğünü, gelirleri, masrafları, evkafı ve ölümünde bıraktığı miras için de aynı arşivde birçok belge mevcuttur.

III. Selim'in saltanatı boyunca göz kamaştırıcı bir yaşam sürdüren Beyhan Sultan, sürekli taşra görevlerinde bulunan eşi Mustafa Paşa'nın 1799'da ölümünden sonra bir oranda eğlencelerden uzaklaştı. 1804'te annesinin ölümü, 1807'deki Kabakçı Mustafa Ayaklanması ve III. Selim'in tahttan indirilmesi, ertesi yıl da öldürülmesinin ardından, yaşamının son yıllarını Akmtıburnu'ndaki sa-hilsarayında geçirdi. Çeşmeler yaptırdı, eski çeşmeleri onarttı, vakıflar kurdu. Kızı Hatice Hanım Sultan'ın düğünü 1814' te, II. Mahmud'un döneminde yapıldı. Akmtıburnu'ndaki sahilsarayını onarttığı 1824'te, henüz 59 yaşında olmasına karşın Osmanlı hanedanının en yaşlısı olarak öldü ve Eyüp'te Mihrişah Valide Sultan Türbesi'ne gömüldü.

III. Selim, olasılıkla sanat ve müzik anlayışı bakımından kendisine çok yakın bulduğu Beyhan Sultanla, öteki kız kardeşleri Şah Sultan ve Hatice Sultan' dan daha fazla görüşmekteydi. 1791-1802 arasını kapsayan Ruzname'de, III. Selim'in sık sık Beyhan Sultan'ın sarayına gittiği görülmektedir. Bazen biniş düzenlenerek bazen tebdil ile gerçekleştirilen bu ziyaretlerde birlikte oyunlar, eğlenceler izledikleri, iftar ettikleri öğrenilmektedir. Padişahın arada, Boğaziçi binişlerinde Beyhan Sultan'ın yaptırdığı saraylarla da ilgilendiği öğrenilmektedir.

Bibi. Mür'i't-Tevarih, II/A, 79; Sicül-i Osma-nî, I, 27; Uluçay, Padişahların Kadınları, 98-104; G. Oransay, Osmanlı Devletinde Kim Kimdi, 1-Osmanoğullan, Ankara, 1969, s. 90-91, 149; Şehsuvaroğlu, İstanbul, 168; V. S. Arıkan (haz.), ///. Selim'in Sırkâtibi Ahmed Efendi Tarafından Tutulan Ruznâme, Ankara, 1993, s. 26-382 birçok yerde; Topkapı Sarayı Arjiv Kılavuzu, 1. Fas., İst, 1938, s. 74-75; Topkapı Sarayı Arşivi, I. Abdülhamid'in Hatları, E-no. 7029, Ruznâmesi, E-no. 12360; BOA, Cevdet-Maarif Tasnifi, no. 5373, 5260, Cevdet-Saray Tasnifi, no. 1240.

NECDET SAKAOĞLU