Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

CEMALEDDİN UŞŞAKÎ

(?, Edirne - 1751, İstanbul) Halvetîliğe bağlı Uşşakîliğin Cemalî şubesini kuran mutasavvıf. Uşşakîler tarafından "pir-i sa-ni" olarak kabul edilir.

Asıl adı Mehmed Cemaleddin'dir. Eğitimini Edirne'de tamamladı. Osman Sıd-kî Efendi'nin (ö. 1702) halifelerinden Mehmed Hamdi Efendi'ye (ö. 1733) intisap ederek Uşşakî tarikatına girdi. Bir süre Hamdi Efendi'nin hizmetinde bulunduktan sonra onun vefatıyla Gülşenî Şeyhi Hasan Sezaî Efendi'ye (ö. 1737) bağlandı. 1742'de İstanbul'a gelerek Vezir Hı-ramî Ahmed Paşa (ö. 1599), tarafından Eğrikapı dışında yaptırılan tekkeye post-nişin oldu ve meşihat görevini vefatına kadar burada sürdürdü. Türbesi, kendi adıyla anılan Cemaleddin Uşşakî Tek-kesi'nin(->) yanındadır.

Cemaleddin Uşşakî, 18. yy Rumeli Halvetîliğinin İstanbul'daki başlıca temsilcilerinden sayılır. Mensubu bulunduğu Uşşakîlik, özellikle Balkanlar ve Batı Anadolu'da Gülşenîlik ile beraber Mev-levî ve Melamî zümrelerle kurduğu yakın ilişki sonucu rint meşrep bir tasavvuf anlayışı geliştirmiştir. 17. yy başlarından itibaren Edirneli Halvetî şeyhleri tarafından İstanbul hayatına sokulan bu mistik hareket, 18. yy başlarına kadar etkili olmuş, Lale Devri'nden itibaren Cer-rahîliğin hızla yaygınlaşıp güçlü bir tekke organizasyonu kurmasıyla eski ağırlığını kaybetmeye başlamıştır. Cemaleddin Uşşakî'nin 1742'de İstanbul'a gelmesi, tarikatın bu gerileme dönemine rastlar.

Uşşakîliğe bağlı Cemalî şubesini kuran Cemaleddin Uşşakî'nin İstanbul'daki faaliyetleri, ünlü Halvetî şeyhi Mehmed Nazmî Efendi'nin ikinci kuşak halifelerinden Mehmed Efendi'nin (ö. 1742) vefatıyla boşalan Hıramî Ahmed Paşa ya da Savaklar adıyla anılan tekkenin 'meşihatını üstlenmesiyle başlar.

1751'e kadar yaklaşık dokuz yıl bu tekkede postnişinlik yapan Cemaleddin Uşşakî'nin yerine oğlu Mehmed Niza-meddin Efendi (ö. 1784) geçmiş ve 1778' den itibaren Uşşakîliğin İstanbul'daki merkez tekkesi olan Hüsameddin Uşşa-

kî Âsitanesi meşihatını da üstlenmiştir. Mehmed Nizameddin Efendi'den sonra oğlu Mehmed Cemalî Efendi (ö. 1830) ve torunu Alaeddin Efendi (ö. 1835), tarafından her iki tekkedeki ortak meşihat sürdürülmüş, böylece 19. yy ortalarına kadar İstanbul'daki Uşşakîlik, tarikatın Cemalî şubesi tarafından temsil edilmiştir.

Cemaleddin Uşşakî ailesine mensup şeyhlerin yanısıra, kendi yetiştirdiği halifeler de Cemalîliğin İstanbul şehir hayatında yaygınlaşmasını sağlamışlardır. Bunlardan "Yazıcı" lakabıyla tanınan Mehmed Safvetî Efendi (ö. 1778), Kasımpaşa' daki Hüsameddin Uşşakî Âsitanesi'nde Hüsamîzade Ahmed Efendi'nin yerine postnişin olmuş ve böylece merkez tekke ile Cemaleddin Uşşakî,Tekkesi arasındaki ilişkiyi kurmuştur. Diğer bir halifesi ise Abdullah Selaheddin Efendi'dir (ö. 1783). Fatih'te Nakşibendîliğe bağlı bulunan Tahir Ağa Tekkesi meşihatını Nakşı Şeyhi Mehmed Sabir Efendi'den (ö. 1764) sonra üstlenmiş ve Cemalîlik-ten kendi adına ayırdığı Selâhî şubesi, oğlu Mehmed Ziyaeddin Efendi (ö. 1819) ve torunu Mehmed Tevfik Efendi tarafından 1843'e kadar bu tekkede temsil edilmiştir. Üçüncü halifesi Mahmud Bed-reddin Efendi (ö. 1783) olup Fatih Ye-nibahçe'de kendi adına bir Uşşakî tekkesi kurarak faaliyet göstermiştir.

Halvetî zikrinin esasını oluşturan "es-ma-i seb'a"ya yaptığı ilavelerle Cemalî şubesindeki "esma" sayısını 7'den 12'ye çıkartan Cemaleddin Uşşakî, tasavvufi şiirlerini de Divarimdz toplamıştır.

Bibi, Haririzade, Tibvân, I, vr 225a; Vicdanî, Tomar-Halvetiye, 107-108; Vassaf, Sefine, IV, 243-250; Zâkir, Mecmua-i Tekâyâ, 52; R. Serin, İslam Tasavvufunda Halvetîlik ve Halvetîler, İst., 1984, s. 99-100; M. E. Kılıç, "Cemaleddin Uşşâkî", DiA, VII, 314-315.

EKREM IŞIN

Cemaleddin Uşşakî Tekkesi planı. M. Baha Tanman