Bəxtiyar Tuncay AĞa məHƏMMƏD Şah qacar və ya taleyin qara ulduzu

ağa bilməmiş olmaz.Axşam ondan soruşaram.

Şahnisə:

-Mənə bu barədə Molla Vəli Vidadi deyib...

***

Isfahan şəhəri.Qırx sütun sarayının həyəti.Həyətin perimetri üzrə Ağa Mə-

həmməd şah Qacarın əli nizə-qalxanlı piyada əsgərləri düzülmüşlər.Şah və Xanba-ba at üstündə sarayın xarici görkəmi ilə tanış olur.Ekranda birbirinin ardınca sara-yın sütunları,divarları bəzəyən daş-oyma naxışlar,rəngbərəng kaşılar,böyük hovuz, hovuzda üzən qu quşları,ördəklər,flaminqo,qaz və qutan quşları,eləcə də digər su quşları canlanır.

Ağa Məhəmməd şah Qacar:

-Bu saray türk memarlarının dünyanın dörd-bir yanında yaratdıqları ən gö-

zəl və möhtəşəm əsərlərdən biridir.Ata-babalarımızdan minlərlə belə memarlıq abi-dəsi yadigar qalmışdır.Ən gözəl və möhtəşəm türk abidəsi isə,şübhəsiz ki,Hindista-

nın Aqra şəhərindəki Tac-Mahal sarayıdır. Dünyanın heç bir yerində ona bırabər ti- kili yoxdur.

Xanbaba:

-Deyilənlərə görə,bu şəhərdə təbrizli ustaların tikdikləri möcüzəli bir ha-mam da var ki, bir şam ilə qızır.

Şah:

-Bu axşam mütləq ora baş çəkərik...

***

Isfahandakı möcüzəli hamamın içi.Ağa Məhəmməd şah Qacarla Xanbaba

fitəyə bürünmüş halda sinə daşına uzanmışlar.Buxardan göz-gözü görmür. Kisəçi-lər hər ikisini kisələyirlər.

Şah:

-Təqribən iki yüz il öncəyə qədər biz türklər və ümumiyyətlə,müsəlmanlar hər sahədə olduğu kimi, elmlərdə də hər kəsdən üstün idik.Bu bir şamla qızdırılan

hamam da məhz həmin üstünlüyümüzün sübutudur.Fəqət sonrakı illərdə mövhu-mat və xürəfat elmləri kölgədə qoymağa başladı və ən sonda bugünkü acınacaqlı

vəziyyətə düşdük.Bu gün mədrəsələrdə uşaqlara hikmət,cəbr,həndəsə,nücum əvə-

zinə Həzrət Abbasın hər zərbədə yüz adam boyu uzanan qılıncı barədə xürafat öy-

rədilir.

Biz türklər dünya elm xəzinəsinə İbn Sina,Əl Fərabi,Əl Xorəzmi,Nəsirəd-din Tusi,Uluq bəy,Əli Quşçu,Hezarfənn Əhməd Çələbi,Kaşğarlı Mahmud,Təbriz-

li Xətib,Urmiyalı Səfiəddin,Marağalı Əbdülqdir,Sadiqi bəy Əfşar,Memar Sinan ki-

mi elm və sənət dahiləri bəxş etmişik.Amma bu gün onların yerini cahil və nadan

mollalar,axundlar,seyyidlər tutub.Millət göz görə-görə zülmətə,məzhəbçilik,təri-qətçilik bataqlığına sürüklənir.Biz isə bu cür məsələləri yoluna qoymaq əvəzinə qı-lınc çalmaq məcburiyyətindəyik.Çünki ilk növbədə səltənəti parçalayan dərəbəyli-yə son qoymalıyıq...

Kisəçilər kisələməyə ara verərək şahla qardaşı oğlunun üstünə bir vedrə su

tökürlər.Qacar və Xanbaba uzanmış vəziyyətdən oturmuş vəziyyətə keçirlər.Bu də-fə onların başına böyük iki topu xatırladan sabun köpüyü qoyulur və bədənləri sa-bunlanılır.Ardınca isə hər ikisinin başına bir vedrə su tökürlər.

***

Erməni üslubunda bərpa edilmiş alban kilsəsi.Ohan keşiş kilsədə təkdir.Bir

əlində şərab qabı,digərində isə bardaq var.Üz-gözündən və hərəkətlərindən sərxoş

olduğu anlaşılır.O,Həzrət İsanın ikonasına yaxınlaşaraq onun qarşısında durur və

deyir:

-Mən sənin nə qüdrətinə, nə də özünə heç vaxt inanmamışam və bu gün də inanmıram.Amma hər kəsin,o cümlədən hər iki balamın məndən üz döndərdiyi bir

vaxtda səndən başqa üz tutacağım bir kimsə yoxdur.Ona görə də ürəyimi istər-istə-məz,sənə açmağa məcburam.Tək qalmağım bəs deyil,oğlum məni öldürməyə qalx-

dı,amma özünün başı kəsildi,nizəyə taxıldı və küçə-küçə gəzdirildi.Qızımsa düş-mənə ərə gedərək,onun dinini qəbul etdi.Gözümün içinə baxa-baxa məndən imtina etdi,sanki atası mən deyilmişəm,bir məlun türkmüş.Ömrümü onlara həsr edib,iki küp qızıl yığdım,bunun üçün neçə-neçə evlər yıxdım,indisə məlum olur ki,hamısı əbəsmiş.Nə isə dünya köpəkoğlu dünyadır.Odur ki,mənə içib dərdimi unutmağa çalışmaqdan başqa bir yol qalmayıb.Birlikdə içməyə isə səndən başqa adam yox-

dur...

Bu dəm içəri Mirzə Əliməmməd girir.Onun gəlişindən xəbəri olmayan ke-

şiş əlindəki qabdan bardağa bir qədər şərab süzüb, onu Həzrət İsanın təsvirinin alın hissəsinə toxunduraraq,sözünə davam edir:

-...Sənin sağlığına!

Keşiş bu sözlərdən sonra bardağı başına çəkir.Xəfiyyəbaşı özünü saxlaya bilməyib ucadan gülür və üzünü ona tərəf çevirən Ohana deyir:

-Mən həyatım boyu çox lotuya rast gəlmişəm,amma sənin kimi öz Tanrısı ilə şərab içən lotunu birinci dəfədir ki,görürəm. Qulaq as,xan səni artıq bağışlayıb,

sabah günorta çox mühüm bir iş üçün səni nahara dəvət edir.

Keşişi,sanki,ildırım vurur,gözlərinə işıq gəlir,sərxoşluğundan da əsər-əla-mət qalmır:

-Xeyirdir,ay Mirzə?

Mirzə Əliməmməd “Gələrsən,görərsən!”-deyib cıxıb gedir.Ohan bardağa

bir qədər də şərab süzüb başına çəkir.

***

İsfahan şəhəri.Qırx sütun sarayı.Ağa Məhəmməd şah Qacar Taxtda əylə-şib,tar və kamançanın müşayiəti ilə muğamat oxuyan və əlində dəf olan xanəndəni dinləyir.Tarzən tarı dizləri üstündə çalır.Şahın yanında Xanbaba oturub.O da xa-nəndənyə qulaq asır.

Xanəndə:

“Hasilim yox şeri-quyunda bəladan qeyri,

Qərəzim yox rəhi-eşqində fənadan qeyri.

Neyi-bəzmi-qəməm ey-ah nə bulsan,yelə ver,

Oda yanmış quru cismində havadan qeyri.

Pərdə çək çöhrəmə hicrangünü,ey qanlu sirişk,

Ki gözüm görməyə məxliqdən qeyri.

Yetdi bikəsliyim ol qayətə kimçevrəmdə

Kimsə yox cizginə girdabi-bəladan qeyri.”
Xanəndə çıxışını bitirər-bitirməz,içəri Abbas bəy daxil olaraq deyir:

-Şahım,Tehrandan,Allahverdioğlundan məktub gəlib.

Abbas bəy məktubu şaha uzadır.Şah isə gözünün işarəsi ilə onu Xanbaba-ya verməsini əmr edir.Xanbaba məktubu alıb xanəndə və musiqiçilərə:

-Siz azadsız,gedə bilərsiniz.

Xanəndə və musiqiçilər məkanı tərk edirlər.Xanbaba oxumağa başlayır:

-Bismillahirrəhmanirrəhim!

Şahlar şahı Ağa Məhəmməd şah Qacarın hüzurlarına Tehran valisi Allah-

verdi oğlu Məcnun Pazuki tərəfindən ərz edilir.

Əssəlamu əleyküm!Ali hüzurlarınıza ərz edirəm ki,Nadir şahın uzaq qo-

humlarından Xəmsə əmiri Əli xan Əfşar özünü şah elan edərək,qoşun toplamaqda,

Qəzvin və Tehranı işğal etmək üçün hazırlıq görməkdədir.Özünüzü təcili yetirmə-səniz,adı cəkilən şəhərlər əldən cıxa bilər.

Əssəlamu əleyküm və rəhmətullahi və bərəkətu!

Ağa Məhəmməd şah Qacar qəzəbindən titrəməyə başlayır:

-Buyur,Farsa yürüşə cıxıb,Zəndilərin kökünü tam kəsmək ərəfəsində ol-duğumuz bir vaxtda sapı özümüzdən olan baltalar yenə də başımıza oyun açırlar.O

biri yandan da Nadirin nəvəsi Şahrux xan Xorasanın şərqini əlində saxlamaqda və özünü şah kimi qələmə verməkdədir.Tutaq ki,bu adamları müəyyən qədər anlamaq

olar,Əfşar elinin Azərbaycan səltənətinə böyük xidmətləri olmuşdur və tərəfdarları

da az deyil.Amma kürd tayfa rəislərindən birinin özünü Kürdüstanın şahı, əlindəki

torpaqları isə müstəqil dövlət elan etməsi heç bir məntiqə və dərrakəyə sığmır. Onun nəyə və kimə arxalandığını heç cür anlaya bilmirəm.Ən dəhşətlisi budur ki, bütün tarixləri boyu onun-bunun qulu,nökəri olmuş ermənilər də uruslara arxalana-raq ayrıca bir erməni xanlığı qurmaq xülyasına düşmüşlər.İrakli xanın da Tiflisi və ətraf bölgələri gürcü dövləti elan etmək istədiyi haqqında məlumatlar var.

Belə bir şəraitdə Azərbaycandakı xanların cılız hisslərə qapılaraq Vətənin, səltənətin taleyini düşünməməsi,uruslara qrşı birləşmək əvəzinə,hakimiyyət davası aparması adamın ürəyini parçalayır.( Üzünü Abbas bəyə tutur).Hazırlaşın, sabah Tehrana doğru hərəkət edəcəyik.(Üzünü Xanbabaya tutur.)Sənin də artıq rəsmən

vəliəhd elan edilmək vaxtın çatdı.Tehrana dönər-dönməz,səni naübüssəltənəlikdən

vəliəhdliyə yüksəldəcəyəm.

***

Ibrahimxəlil xanın sarayının baxçası.Xanla Ohan keşiş bağçada gəzişirlər.

Keşiş:

-Qarşınızda o qədər günahkar və xəcalətliyəm ki,deməyə bir söz belə tapa bilmirəm.

Xan:

-Heç bir əlavə sözə ehtiyac yoxdur.Hər şey sözsüz də məlumdur.İnsan bə-zən fikirlərini hiss və duyğuları ilə daha yaxşı ifadə edir və bu halda sözə heç bir ehtiyac qalmır.Bir də,axı,mən səni çoxdan bağışlamışam.Bağışlamasa idim, indi dostunun,-Xanməmmədi deyirəm,- yanında olardın.Yusif Əmin və Məlik-Yeqano-vu məhv etməyə yardımçı olmaqla günahlarını çoxdan və artıqlaması ilə yumusan.

Odur ki,narahat olmaya bilərsən.

Keşişin gözləri dolur və o,titrək bir səslə deyir:

-Çox sağ olun,xan!Allah Sizdən razı olsun,kölgənizi başımızdan əskik etməsin!Bilsəydiniz,bir vaxt sərsəm erməni dövləti xülyasına qapandığım üçün necə peşimanam,utandığımdan girməyə siçan deşiyi axtarıram.Ermənilər üçün Si-

zin kimi bir xanın təəbəsi olmaq böyük xoşbəxtlik və sonsuz şərəfdir.

Müsahiblər gəzə-gəzə və söhbət edə-edə bağçadakı çardaqda qurulmuş iki nəfərlik süfrəyə yaxınlaşırlar.Süfrə başında yer tutan İbrahimxəlil xan əli ilə keşişə yer göstərir və keşiş onun göstərdiyi yerdə,yəni xanla üzbəüz əyləşir.Süfrə-də hər cür yemək,naz- nemət və meyvə vardır.Xan erməniyə “ Buyur!”-deyib, bir salxım üzüm götürür,salxımdan bir-iki gilə qoparıb ağzına qoyur.Keşiş də eyni şe-yi təkrar edir.Xan onun düz gözlərinin içinə baxaraq deyir:

-Ohan,səni nahara dəvət etməkdə məqsədim sənə çox vacib bir iş tapşır-maqdır.Uzun sözün qısası,istəyirəm səni vəzir və Ağası bəylə birlikdə Şahnəzər Məlikgilə elçi göndərim.Şahnəzər Məliyin ortancıl qızı Hürzada gözüm düşüb,is-təyirəm onu özümə arvad edim.

Keşiş:

-Bəh-bəh-bəh!Allah mübarək etsin!Mənim bu qara gözlərim üstə!

***

Çiləbörd kəndinin kənarları.Yaşıl meşəli bulaq başı.Yerdən qaynayan bulaq dərədən axan çaya tərəf yol alır.Çayın kənarında Çiləbördün qıraq evlərinin damları görünür.Çiləbörd məliyi Hətəmlə ona qonaq gəlmiş Gülüstan məliyi Usub

bulaq başımda süfrə arxasında əyləşmişlər.Süfrədə bütöv şəkildə qızardılmış do-nuz, tərəvəz,pendir və şərab var.Hətəm Məlik əlindəki badəni yuxarı qaldıraraq

sağlıq deyir:

-Bir vaxt var idi,Dərbənddən Araz çayına qədər olan torpaqlarda,o cümlə-dən gözəl Qarabağ torpaqlarında bizim öz Alban Xaqanlığımız var idi,xalqımız kil-sələrə gedər,Rəbbimiz İsa Məsihə ibadət edər,uşaqlarımız qıpçaq-qarqar dilində İn-

cil oxuyardı.İndi hanı o gözəl günlər,hanı Aruz xanın dövrü ki,rumlar üç dəfə yeni-

lib bu torpaqlardan qovulmuşdu.Hanı Avçı xanın dövrü ki,hər tərəfdə kilsələr və məktəblər tikilmişdi,alimlər qıpçaq-qarqar dilində cild-cild kitablar yazırdı.Hanı Cavanşirin dövrü ki, torpaqlarımızı və dinimizi kafir ərəb,fars və xəzərlərdən qoru-

ya bilmişdik.İndi bunların heç biri yoxdur.Kafir müsəlmanlar hər şeyi məhv etdi- lər.Tanrı onlara lənət etsin!Nə isə,Usub Məlik,sən bizim Çiləbördə xoş gəlmisən.

Bu badəni sənin və ailənin sağlığına qaldırıram.

Usub Məlik:

-Sağ ol,ay Hətəm Məlik,sənin və ailənin sağlığına!

Məliklər badələri başlarına çəkib,üstündən bir tikə çörək,pendir və gö-yərti yeyirlər.Hətəm Məlik donuzu parçalayaraq bir böyük tikə qonağının bir bö-

yük tikə də öz qabağına qoyur və deyir:

-Əgər oğuzlar ərəblərin murdar dinin qəbul edib Alban Xaqanlığına xəya-

nət etməsə idilər,bəlkə də vəziyyət başqa cür olardı.Onlar da bizim kimi türkdürlər,

amma minillərdir, bu torpaqlarda birgə yaşamağımıza baxmayaraq,bizə həmişə yu-

xarıdan aşağıya baxıblar,bizimlə düşmənçilik ediblər.Onların “Dədə Qorqud”kitab-larında bizdən düşmən kimi söz açılır.

Usub Məlik badələrə şərab süzə-süzə:

-Elə oğuzlar arasında islamı yayan,onları kafir edən də həmin bu Dədə Qorqud olub da.Şəxsən mən müsəlman oğuzlara qarşı vuruşmuş Qıpçaq Məliyin soyundan olduğum üçün fəxr edirəm.

Hətəm Məlik badəsini qaldıraraq:

-Gəl bu badəni də sənin ulu baban Qıpçaq Məliyin sağlığına vuraq.

Usub Məlik də badəsini qaldırıb həmsöhbətinin badəsi ilə toqquşdurur:

-Bütün qıpçaq-qarqar elinin,bütün İsa ümmətinin sağlığına

***

Ağa Məhəmməd şah Qacarın Tehrandakı sarayı.Şah,Xanbaba və Allah-verdioğlu pilləkənlərlə sarayın ikinci mərtəbəsinə qalxırlar.İki pilləkanın birləşdiyi

keçid sahəyə çatdıqda şah ayaq saxlayaraq, üzünü Xanbabaya tutub, sağ ayağını iki dəfə yerə vurur və deyir:

-Bax,qardaş oğlu,düşmənim Kərim xan Zəndin başsız bədənini buraya gömmüşəm.Hər dəfə onun iyrənc cəsədinin üstündən o yan-bu yana gedəndə ürə-yimdən,sanki, tikan çıxır.O murdar insan bizim soyumuzu tükətməyi özünə məq-səd seçmişdi.Bu üzdən də babanı və atanı öldürtdürdü,məni isə xacə etdi.Elə bu sə-bəbdən də sənə vəsiyyət etmişəm və yenə də dönə-dönə vəsiyyət edirəm ki,sənin ən azı yüz övladın omalıdır.Bunu etməsən,nə baban,nə də atan məzarda rahat yata bilməyəcəkdir.Sən soyumuzu artırmalı,Qacar elinin şöhrətini dünyaya yaymalısan.

Və heç vaxt unutma ki,Qacarlar uca türk millətinin ən şərəfli soylarındandır.

Ağa Məhəmməd şah sözünü bitirib pillələrlə yuxarı qalxmağa başlayır.O

birilər də onu təqib edirlər.

***

Sarayın kitabxanası.Hər tərəf kitab dolu rəflərdir.Şah,Xanbaba və Allah-verdioğlu kitabxanaya daxil olurlar.Burada onları kitabxananın rəisi Mirzə Səttar qarşılayır.O,alçaq boylu,qozbel,ağ saçlı və uzun saqqllı adamdır.Mirzə Səttar şaha təzim edir.Ağa Məhəmməd şah əlini onun çiyninə qoyur:

-Hə,Mirzə Səttar,mən Tehranda olmadığım bu neçə ayda nə kimi yenilik-lərə nail ola bilmisən?

Mirzə Səttar gülümsəyərək:

-Qibleyi-aləm,sağ olsun Tehran valisi,yeni kitablar almaq üçün nə qədər

pul-para istədimsə,artıqlaması ilə verdi və mən də siz olmayan müddətdə daha min üç yüz əlli kitab aldım.Bunlardan dörd yüz əlli altısının qiyməti yoxdur.Çingiz xa-nın sinədən demiş olduğu bir neçə şerin qeyd olunduğu cox qiymətli bir kitab da əldə etmişəm.Kitab özü ərəb dilindədir,şerlər isə Çingiz xanın ana dilində,yəni cı-ğatay türkcəsindədir.Bu türkcəni Kaşğarlı Mahmud xaqaniyyə türkcəsi adlandırırdı

və bu dil min illər ərzində Türk xaqanlarının saraylarında,o cümlədən Hülakülərin

dövründə Təbrizdə rəsmi saray və dövlət dili olmuşdur.Bizim türkcədən fərqlənir.

Şah:

-Bunları bilirəm.Sənə bir də Alp Ər Tonqa,yəni Turan xaqnı Əfrasiyab barədə bütün mövcud məlumatları bir araya gətirməyi tapşırmışdım...

Mirzə Səttar:

-Bu əmrinizi də bacardığım qədər yerinə yetirmişəm.Əla qədim kitablar

tapmışam...

Şah:

-Afərin sənə! Çingiz xanın şerlərini gətirərsən divana,orada birlikdə gözdən keçirərik.

Bu sözlərdən sonra şah kitabxananı tərk edir.Xanbaba və Allahverdioğ-lu da onun ardınca çıxırlar.

***

Hətəm Məliklə Usub Məlik bulaq başında yeyib içirlər.Hətəm Məlik badələrə şərab süzə-süzə deyir:

-Yavaş-yavaş dilimiz unudulur.Artıq cavanlarımız qıpçaq-qarqar dilini bilmir.Hamı erməni dilində danışır.Bir azdan kitablarımızı oxumağı bacaran adam tapa bilməyəcəyik.Ona görə də,dostum,qərara gəlmişəm onları erməni dilinə tərcü-mə etdirim ki,gələcək nəsillərimiz öz tarixlərini unutmasınlar.İki çox savadlı gənc tapmışam,Tuğdan bir nəfər də erməni dəvət etmişəm,Kağankatlı Musanın “Alban tarixi”kitabını onlara tərcümə etdirirəm.

Usub Məlik:

-Bəh-bəh-bəh!Bu çox qədim kitabdır və deyilənə görə, cəmi iki nüsxəsi

qalıb.Sən onu haradan tapdın?

Hətəm Məlik:

-Axtaran tapar.Buradan evə gedəndə səni o gənclərlə və erməni ilə tanış

edərəm.Kitabı da öz gözlərinlə görmüş olarsan.

***

Ağa Məhəmməd şah Qacarın Tehrandakı sarayı. Şah taxtda əyləşib. Ya-nında Xanbaba, qarşısında isə Allahverdioğlu, Abbas bəy, Səfərəli bəy və Mirzə Səttar oturmuşlar.Şah əlini Xanbabanın çiyninə qoyur və deyir:

-Bu gün gündəlikdə duran birinci məsələ naibüssəltənə Xanbaba Hü-seynqulu oğlu Qacarın səltənətin vəliəhdi elan edilməsi ilə bağlıdır.Bu barədə çox düşündüm və qərarımı verdim.(Üzünü Mirzə Səttara tutur) Sən,Mirzə, müşavirə-dən sonra fərman yazarsan,gətirərsən imzalayaram.Sonra da verərik carçıya,o da hər tərəfə və hər kəsə car çəkər.Məncə,məsələ ilə bağlı Tehranda təmtəraqlı bir

mərasim keçirməyə ehtiyac yoxdur.Vaxtımızı və pulumuzu mənasız və heç kəsə lazım olmayan mərasimlərə xərcləmyək.

Keçək ikinci məsələyə... Məlumunuz olduğu kimi, Xəmsə əmiri Əli xan

Əfşar şahlıq iddiasına düşüb,qoşun toplayıb üstümüzə gəlir.Artıq Zəncan istiqamə-tində hərəkətə keçdiyi məlumdur.Amma qüvvəsi çox azdır.Fikri bu qüvvə ilə Zən-canı ələ keçirmək,oradan da əsgər və pul toplayıb Qəzvinə hücum etməkdir.Onun

qarşısını necə itkisiz almağın yolunu bilirəm və bu məsələni sonra təklikdə Abbas və Səfərəli bəylərlə müzakirə edəcəyəm...

Üçüncü məsələ Tehrana yeni su arxının çəkilməsi ilə bağlıdır.İsfahana yola çıxarkən Allahverdioğluna Qumdan xəbər yollamışdım ki,mən gələnə qədər

layihə hazırlatsın,mühəndis və ustalar dəvət etsin.Gələsi olmasam mənsiz işə baş-

lasın.Artıq Təbrizdən gəlmiş ustalar layihə hazırlayıblar və bu barədə danışmaq üçün sözü Tehran valisinə verirəm.(Üzünü Allahverdioğluna tutur.)Buyur,lələ,söz

sənindir.

Allahverdioğlu ayağa qalxır:

-Şahım,haqqında bəhs edilən layihə ətrafdakı qarlı zirvələrin və bulaqla-rın suyunun kiçik arxlar və qənovlar vasitəsilə ümumi bir anbara yığılmasını və oradan gil borularla şəhərə istiqamətləndirilməsini nəzərdə tutur.Günü sabahdan işə başlasaq, işi üç-dörd aya tamamlamaq olar.Bunun üçün Təbrizdən və Şirvandan

mühəndis və ustalar dəvət etmişik.Min işçi ilə müqavilə bağlamışıq.Hesabdarlar

təqribi məsrəfləri hesablayıblar və xəzinədən lazım olan qədər vəsait ayrılıb.

Ağa Məhəmməd şah Qacar:

-Otur!Günü sabahdan işə başlayaq.Bütün əyan-əşrəfə və dövlət məmurla-rına da xəbər verin,hər kəs sabah əyninə köhnə pal-paltar geyib,əlinə bel-külüng götürüb inşaat meydanına çıxsın.Bəsdir,harınladılar.Mən özüm də səltənətin vəli-əhdi ilə birlikdə sabah tikinti meydanında olacağam.Təəbələrimlə birlikdə külüng

çalacaq,yer qazıyacağam.(Üzünü Mirzə Səttara tutaraq) Mirzə,dediyin kitabı gətir-dinmi,adı nə idi onun?

Mirzə Səttar ayağa qalxaraq əlindəki kitabı şaha uzadır və deyir:

-Şəcərət əl-Ətrak.

Ağa Məhəmməd şah Qacar kitabı alaraq:

-Şəcərət əl-Ətrak,yəni Türklərin şəcərəsi...

Şah kitabı vərəqləyir və soruşur:

-Bəs,bunun müəllifi kimdir?

Mirzə Səttar:

-Vallah,kitab çox qədimi olduğundan birinci və son səhifələri yoxdur,bu üzdən də müəllifinin adını öyrənə bilmədim.

Şah:

-Yaxşı sən gedə bilərsən.Get və dediyim fərmanı yaz və gətir.

Mirzə Səttar şaha təzim edib gedir,şahsa kitabı vərəqləməkdə davam edir və bir yerdə duraraq,ürəyində oxuyur,sonra isə deyir:

-Çingiz xan sərkərdə və hökmdar olduğu kimi,sən demə,həm də böyük şair imiş.

Tenqiz baştın bulqansa tondurur oğlum Cuçidur,

Terek tubtin çıqılsa turquzur oğlum Cuçidur.

Ağa Məhəmməd şah Qacar üzünü içəridəkilərə tutaraq soruşur:

-Hansınız bir şey anladınız?

Abbas bəy:

-“Bulqansa”,yəni bulansa, “tenqiz”,yəni dəniz, “turquzur”,yəni durquzur, qaldırır...Cuçi də Çingiz xanın ən sevimli oğlunun adıdır.Mən ancaq bu qədərini başa düşdüm.

Səfərəli bəy:

-Mən də elə bir o qədər başa düşdüm.

Şah üzünü Xanbabaya tutur,o isə deyir:

-Mənsə hamısını başa düşdüm.Özbəklərin içində bir müddət yaşadığım-dan bir çətinlik çəkmədim.Deyir ki,əgər dəniz bulansa,onu oğlum Cuçi duruldar,

qollu-budaqlı ağac kökündən çıxsa,onu oğlum Cuçi yerinə əkər.

Şah:

-Afərin!(Kitabı bir kənara qoyur.)İndisə keçək əsas məsaləyə,yəni Əli xan Əfşarın məsələsinə.Bu məsələni sadəcə Abbas və Səfərəli bəylərlə müzakirə etmək

istəyirəm.

Allahverdioğlu və Xanbaba ayağa qalxaraq şaha təzim edirlər və gedirlər.

***

Hər tərəfi qədim kitablarla dolu olan bir otaq.Otağın ortasına sərilmiş xal-

çanım üstündə iki gənc alban-Sonqur və Ərtoğrul,eləcədə Samvel adlı yaşlı erməni

əyləşmişlər.Sonqur dizləri üstə Musa Kağankatlının “Alban tarixi” kitabını açıq vəziyyətdə tutmuşdur.Kitab o qədər köhnədir ki,az qalır vərəqləri tökülsün.Ərtoğ-rul onun yanında əyləşib. Onlarla üzbəüz oturmuş Samvelin əlində kağız və qələm,

sol tərəfində bir topa yazılı,bir topa da ağ kağız,sağında isə mürəkkəbqabı var.

Ərtoğrul:

-Bəzi ifadələri bir daha dəqiqləşdirməyə ehtiyac var.elə etməliyik ki,səhfə

yol verməyək.Bax, birincisi Mesrop Maştosa kömək üçün Zəngəzurdan kömək

üçün gəlmiş türkmən Bünyamindən danışılan hissədə aydın olmayan iki məsələ

var. “Zəngəzur”adını olduğu kimi saxlamalıyıq,yoxsa “Sünik” yazmalıyıq.“Türk-

mən ifadəsini də olduğu kimi saxlayaq,yoxsa nə edək?

Samvel:

-Madam ki,kitabı erməni dilinə çeviririk,bütün adları da ermənicə yazma-

lıyıq.Məncə,Zəngəzur yox,Sünik yazmalıyıq.Erməni dilində oğuzlara və türkmən-lərə “tarkman”deyilir və hər kəs də söhbətin kimlərdən getdiyini bilir də...Onun üçün tarkman yazmaq lazımdır.

Ərtoğrul Sonqurdan soruşur:

-Sonqur, sən necə düşünürsən?

Sonqur:

-Əşşi,nə fərqi var e...İstəyirsiz Zəngəzur yazın,ya da Sünik yazın.Tarkman da elə türkməndir də.Ay Ərtoğrul,sən də lap qəribə adamsan e...

Ərtoğrul:

-Yaxşı da,siz deyən olsun.Necə məsləhətdirsə,elə də yazın.Yaz,Samvel da-

yı,yaz!

Samvel yazmağa başlayır.

Ərtoğrul:

-Amma “ Qarqarların boğaz səsləri ilə zəngin ağ xəzər dili”ifadəsini müt-

ləq Hətəm Məliklə məsləhətləşməliyik.

Sonqur:

-Qardaş,gəl sən işi uzatma,bizə lazımdır ki,işi tez qurtarıb,pulumuzu alaq və rədd olaq xarabamıza da!

Samvel:

-Vallah,doğru söyləyir.Kimə lazımdır bu kitab?!

Ərtoğrul:

-Mənim xalqıma lazımdır.Bu,bizim tariximizdir.

Bu dəm içəri Hətəm Məliklə Usub Məlik daxil olurlar.Hər kəs ayağa qalxır.

***

Hündür bir dağ yamacı.Bütün yamac boyu yuxarıdan aşağı düzülmüş yüz-lərlə insan əllərində külüng və bel kanal qazıyırlar.Kanalın qazıldığı yerdən bir qə-dər aralı,bütün kanal boyu,ona paralel şəkildə gil borular düzülmüşdür.Fəhlələr bo-ru düzülməmiş yerlərə yeni borular daşıyaraq,düzməklə məşğuldurlar.Əlində tikin-tinin ayrı-ayrı sahələrinin planlarını tutmuş mühəndislər fəhlələrə yaxınlaşaraq,on-lara göstərişlər verirlər.Fəhlələrə ruh vermək və bayram əhval ruhiyyəsi yaratmaq üçün bir qədər kənarda saz,zurna,balaban və nağarada çalan musiqiçilər qrupu oy-naq bir hava çalır.Musiqinin səsindən mühəndis və fəhlələrin səsləri ekrandan eşi-dilmir.

***

Ağa Məhəmməd şah Qacar və Xanbaba nimdaş paltarda eyni geyimli əyan

-əşrəflə birlikdə belə qədər qazılmış arxın içində külüng vururlar.Musiqi səsi bir qədər uzaqdan və bir qədər zəif eşidilir.Bu səbəbdən də şahla vəliəhdin danışığı eşidilir.Şah deyir:

-İnşallah,şəhərin su məsələsini bitirdikdən sonra bir vaxtlar Qazan xan Hü-lakü Təbrizdə darülfünün və darüşşəfa tikdirdiyi kimi, mən də eyni şeyi Tehranda edəcəyəm.Arzum səltənətin bütün şəhərlərində darülfünun, darüşşəfa, rəsədxana, çoxlu mədrəsə,körpü,hamam və karvansaray tikdirməkdir.Böyük-böyük kitabxana-lar qurduracağam.

Xanbaba:

-İnşallah.Amma öncə gərək dərəbəyliyə son qoyaq.Böyük-böyük karxana-lar,tərsanələr,limanlar da tikmək lazımdır.

***

“Alban tarixi”kitabının tərcümə edildiyi kitablarla dolu otaq.Otaqda Hə-təm Məlik,Usub Məlik,Sonqur,Ərtoğrul və Samvel dairə şəklində əyləşib qəhvə içirlər.Hətəm Məlik Ərtoğrula deyir:

-Olduğu kimi tərcümə etmək lazımdır.“ağ xəzər dili”yazılıbsa,siz də elə-

cə yazın.

Samvel:

-Amma erməni tarix kitablarında ağ xəzərlər “akxazur”adlandırılır.

Hətəm Məlik:

-Deməli,siz də “akxazur”yazın.Bizim dilimiz Dərbənddən şimalda yaşa-yan qıpçaq - xəzərlərlə eyni olduğundan keçmişdə bizi fərqləndirmək üçün bizə

“ağ xəzər”,onlara isə “qara xəzər”deyirdilər.

Usub Məlik üzünü Hətəm Məlikə tutaraq:

-Bütün bunları haradan bilirsən?

Hətəm Məlik:

-Bütün ömrümü kitab oxumaqla keçirmişəm.(Kitablara işarə edir.)Bun-

ların hamısı alban kitablarıdır,hamısı qıpçaq-qarqar dilindədir və hamısını da bir-

cə-bircə oxumuşam.

Samvel:

-Afərin sizə.İndi bunların hamısını tərcümə etdirmək istəyirsiniz?