Bəxtiyar Tuncay azərbaycan imperatorluğU

İkinci səbəb o idi ki, təbiətən sahib olduğumuz biliyi pislik söndürdü, kamil insanı yarımçıq etdi və nifrət sevgi və mərhəmətin yolunu kəsdi.

Üçüncü. Zamanəmizdə insanların tənbəllik üzündən əski və yeni törələri (Əhdi - Ətiq və Əhdi - Cədidi-B.T.) mənimsəmək, nə peyğəmbərlərdən, nə də İncildən bir şey öyrənmək istəməməsidir ki, onların köməyi ilə gerçək qanunları anlasınlar. Odur ki, biz, yatmışları oyatdığımz kimi, bu “Törə bitiki” ilə onları oyatmaq istədik.”

Mxitar Qoşun dövrümüzədək ana dilində yetişən əsərlərindən biri də “Alğış tum zamanna” (Bütün zamanlar üçün şükr duası) əsəridir. Bir çox əlyazmalarda sadəcə “Alğış tum zamanna” adı ilə keçən bu duanın məhz Mxitar Qoş tərəfindən tərtib edildiyini Saltıkov Şedrin adına Sankt – Peterburq Dövlət Kitabxanasında qorunub saxlanmaqda olan, alban dilindən erməni dilinə tərcümə olan, fəqət başlıqları alban dilində verilən bir dua kitabındakı qeydlər sübut edir. Söhbət sözügedən kitabxananın əlyazmalar şöbəsində “Dorn 636” şifrəsi altnda saxlanılan əlyazmadan gedir. Həmin əlyazmada haqqında söz açdığımız dua “Aytkani Mxitar vardabetninq. Alğış tum zamanna” (Vardapet Mxitar qoşun dilindən. Bütün zamanlar üçün şükr duası) adı altında verilmişdir.

Sevimli oxucularımıza tərcüməsiz təqdim etdiyimiz həmin əsərin qısa variantı Polşadakı Milli Muzeyin kitabxanasının Krakov şöbəsində qorunan 2412 № - li əlyazmadan dərlənmişdir. Eyni mətn “Alğış tum zamanna” başlığı altında 1618 – ci ildə Lvovda çap olunan və hazırda yeganə nüsxəsi Leydendə (Niderlanda) qorunan “Alğış bitiki” kitabına da daxil edilmişdir:

“Ari Canı Krisdosnunq, arıt meni.

Teni Krisdosnunq, saxla meni.

Xanı Krisdosnunq, içir meni.

Köksündən çıxkan suvu, tümüzlə meni.

Xıyınları Krisdosnunq, xuvatlat meni.

Yaxşı ütüci Krisdos, işit men yazıxlı da kerəksiz xulunqnu, da keri bolma mendən, da yaman işkildən saxla meni. Da xolarmen sendən, Biy yarlığovucı da şağavatlı, keri bolma mendən, da ölüm künümdə keri bolma mendən, da arzani et meni, işanmağan fərəhlikkə, zera sensen, Biy, işançm da fərəhlikim da seni maxtarmen menqi menqilik, amen”.

Hülakülər dövründə türk dilində yazıb yaratmaq ənənəsi tədricən ərəb və fars dilində yazıb yaratmaq ənənəsini kölgədə qoymağa başladı, türk dili dövlət dili səviyyəsinə qaldırıldı.

Azərbaycanı öz böyük imperatorluqlarının mərkəzinə çevirən və faktiki olaraq, Azərbaycan – Türk Renesansının əsasını qoyan və Azərbaycan Səltənətinin (İmperatorluğunun) əsaslarını daha da möhkəmləndirən (Azərbaycan səltənəti, yəni imperatorluğu 1925-ci ilə qədər davam etmişdir) Hülakülərin tarix səhnəsinə çıxması ilə təkcə Azərbaycan - Türk ədəbiyyatı deyil, Azərbaycan - Türk elmi və mədəniyyəti də renesans mərhələsinə daxil olmuşdu. Təsadüfi deyil ki, məhz onların dövründə Marağada dövrün ən böyük rəsədxana, kitabxana, universitet və akademiyası, Təbrizdə Tibb Akademiyası və Universitet qurulmuş, İbn Mühənnənın “Tərcümani Farsi və Türki və Moğuli” əsəri kimi cahanşümul lüğət, Fəzlullah Rəşidəddinin “Cəmi ət-təvarix” kimi misilsiz tarix əsəri, dövrün təkmil astronomik cədvəli, göyün qlobusu və yerin ilk coğrafi qlobusu tərtib edilmişdir. Kərim Kərimovun yazdığına görə, dünyaca məşhur Azərbaycan miniatür sənətinin yaranması da həmin dövrə təsadüf edir. Əruzun Azərbaycan-türk şerinə və ərəb ladlarının milli musiqimizə yol tapması və nəticədə muğam sənətimizin hazırki təkmil şəklini alması da məhz Hülakülər dövründə baş vermişdir. Bu gün adlarını böyük qürur hissi ilə çəkdiyimiz Səfiəddin Urmiyalı və Əbdülqadir Marağalı kimi böyük bəstəkar və musiqişünaslar da məhz Hülakülər dövründə yaşayıb yaratmışlar.