Bəxtiyar Tuncay DİJİtal kommuniZM, yeni DÜnya düZƏNİ VƏ BÖYÜk turan ideali
Yüklə 14,92 Mb.
|
J. Sabitovun təsbitinə görə, Çingiz xanın birbaşa kötükcəsi adlanmağa qazaxların kiçik jüzündən olan bir nəfər qazax və hazırda Tacikistanda yaşayan iki nəfər özbək ən yaxşı namizədlərdir. Özbəklərdən birinin genləri Çingiz xanın genləri ilə 17 STR markerinin hər biri üzrə tam üst-üstə düşür. İskit-sakların dövründə farslar onların yaşadığı Çin səddindən Karpat dağlarına qədər uzanan bütün etno-mədəni arealı «Turan» (Turyana, türklər ölkəsi) adlandırmağa başlamışlar ki, bu da artıq ən azı 3000 il əvvəl vahid Türk ölkəsinin və dövlətinin varlığından xəbər verir. Məlum olduğu kimi, fars mənbələri «Əfrasiyab» adlandırdıqları Alp Ər Tonqanı Turanın ilk qüdrətli hökmdarı kimi vəsf etmişlər. Maraqlıdır ki, XVII-XVIII əsr xristian missionerləri də onların dövründə öz əzəmət və qüdrətini hələ də qoruyaraq, dünyanın ən böyük dövləti olan və onlar tərəfindən “Tartariya” (Tatarıstan) adlandırılan Uluq Ulusu (Uluq Ordanı) keçmişdə “Skifiya” (iskitlər ölkəsi) kimi var olmuş ölkə və dövlətin davamı kimi gözdən keçirmiş və müsəlmanların bu ölkəni “Turan” və ya “Türküstan” adlandırdıqlarını qeyd etməyi də unutmamışlar. Məsələn, bu ölkəni qarış-qarış gəzərək Çinə qədər gedib (1685-1709) çıxan yepiskop Klod Visdelu yazır ki, “Tartariya” deyəndə Çindən şimalda və qərbdə yerləşən geniş ölkəni – müsəlmanların “Türküstan” və “Turan” adlandırdıqları keçmiş Skifiyanı nəzərdə tutmaq lazımdır. Bu ölkə dörd dəniz - Cənub (Hind okeanı), Şərq (Atlantik oken), Buzlu (Şimal Buzlu okean) və Aralıq dənizləri arasında yerləşir, yalnız Moskoviya (Moskva çarlığı) və Cənubi Hindistan onun ərazisindən kənarda qalır. Tartariya və ümumilikdə Asiyanın tarixini müsəlman səyyah və tədqiqatçıların əsərləri əsasında yazan (1697) Bartelemi d’Erbelo da Tartariyanı “Turan” adlandırır, “Turan” və “Türküstan” adlarının sinonim olduğunu qeyd edir. Pazırıkdan, eləcə də Taqar mədəniyyətinə aid kurqanlardan əldə edilmiş sümük qalıqlarının genetik analizlərinin nəticələrinə görə, həm saklar, həm də sak-dinlinlərə aid olduğu bildirilən Taqar mədəniyyətinin daşıyıcıları eyni haploqrupa – R1a haploqrupuna sahib olmuşlar. Eyni zamanda məlum olmuşdur ki, Çin mənbələrində «xunnu» kimi qeyd edilən, Şərq hunları hesab edilən Tarım mədəniyyətinin daşıyıcıları da eyni haploqrupdan idilər. Lakin təssüflər olsun ki, nə «Pazırıklı»ların, nə «Taqarlı»ların, nə də «Tarımlı»ların genetik yapısnın incəlikləri, haplotipləri və snipləri haqqında ətraflı məlumata sahib deyilik, bu üzdən də onların bilavasitə hansı türk nəslinə aid olduqlarını tam dəqiqliklə söyləyə bilmirik. Lakin əlimizdə Anderhill və digər alimlərin birlikdə gerçəkləşdirdikləri, 2014-cü ildə nüfuzlu «Europian Journal Human Genetics» dərgisində dərc etdirdikləri geniş tədqiqatların nəticələri var və bu nəticələr Ural, Sibir və Orta Asiya əhalisinin Y-xromosomlarının qədim DNT nümunələri ilə müqayisəli şəkildə öyrənilməsini əhatə edir. Maraqkıdır ki, 2012- 2014-cü illərdə həyata keçirilən və müxtəlif türk xalqları arsında mövcud olan qıpçaq boylarının etnogenezini öyrənməyə həsr edilmiş «Suyun» etnoqenomika tarixi tədqiqatları layihəsi çərçivəsində gerçəkləşdirilmiş DNT testləri başqırdların kıpsak (qıpçaq) və teleu boylarının R1a–Z2123 subkladının daşıyıcıları olduğunu müəyyənləşdirmiş və onlar FTDNA-da sak-dinlinlərin şərqi aors klasterinə aid edilmişlər. Bundan başqa, qaraçaylıların Botaşevlər, Akbayevlər, tatarların Sabitovlar, Mirasovlar kimi soyları, eləcə də başqırdların elan (alan) boyundun olan soylarının bir qismi də eyni qrupda yer almaqdadır. Antik müəlliflərin ikit, bəzənsə sarmat boyu kimi qələmə verdikləri aorsların sak-dinlinlərin bir qolu olduğunu və onların genetik varislərinə bu gün də tatar, başqırd və qaraçay türkləri içərisində həyatlarını sürdüklərini görürük. Sak-dinlinlərin soyundan olan bu aorslar kimdir və onlar haqqında daha nə bilirik? Çin mənbələrində «yantsay» // « antsay» adlandırılan aorsların şərqi sarmatların bir qolu olduğu, Aral sahillərində, Cənubi Uralda və Aşağı Volqa sahillərində yaşadıqları, iki böyük nəslin – avarların və sakların // sayların birləşməsindən törədikləri hesab edilir. Mütəxəssislərin fikrincə, aorsların bir qismi sonrakı dövrlərdə alanların tərkibinə daxil olmuş, digər qismi isə Almaniya və Prussiyaya mühacirət edərək, öz toxumlarını orada səpmişlər. Elə bu səbəbdən də almanlar içərisində çox sayda R1aZ2123 geninin daşıyıcısı var. Eyni zamanda, tarixi mənbələrdən Prussiya zadəganlarının kumıs içdikləri və onu çox sevdikləri məlumdur. Yenə tarixi mənbələrdən məlum olduğu kimi, aorsların üçüncü hissəsi e.ə. I minillikdə Cunqariyaya köçmüş, burada «kun» adı altında teles soybirləşməsinə daxil olmuşlar. Belə hesab edilir ki, başqırdların kıpsak (qıpçaq) və teleu boyları bilavasitə onların nəslindəndirlər və R1a-Z2123 Y-xromosomunu onlardan miras almışlar. Aorsların bu hissəsi Çin mənbələrində «aba» (abar // avar) adlanır. Aorsların Aral sahillərində qalan və avar-sak ittifaqına daxil olan dördüncü hissəsi VI əsrə qədər həmin ərazidə yaşamış, sonradan Aşina soyundan olan türklərin təzyiqi ilə Dunay sahillərinə köç etmiş və orada Avar Xaqanlığını qurmuşdular. A.Klyosovun yazdığına görə, sak və hunların daşıyıcıları olduqları R1a-Z2123 geninin uzaq əcdadı olan R1a-Z93 subkladının daşıyıcıları Rusiyanın cənubunda təqribən 5000 il öncə peyda olmuşlar. Burada onlardan Z94, Z2124 və L657 nəsilləri, Z2124- dən isə Z2123 nəsli budaqlanmışdır. Bu nəsilin (saklar və hunlar) bir qismi sonradan L657 nəslinin nümayəndələri ilə birlikdə Hindistana, Z2124 nəsli isə Bəlxə (Baktriya) köçmüşdülər. Z2123 nəslinin köçməyən, Rusiyanın cənubunda qalan hissəsinin (iskitlər) davamçılarına bu gün də qaraçaylı, balkar, tatar və başqırdlar arasında sıx-sıx rast gəlinir. Testlər xəzərlərin də R1a–Z93 haploqrupunun daşıyıcısı olan qədim türk soylarından biri olduğunu göstərmişdir. Bu genin bugünkü daşıyıcıları, artıq qeyd edildiyi kimi, Cənubi Sibirdən Qara dəniz sahillərinə qədər yayılan və türk ləhcə və şivələrində danışan bir çox xalqlar, o cümlədən qaraçaylılar, balkarlar, tatarlar, başqırdlardır. Maraqlıdır ki, genetik tədqiqatlar xəzərlərin etnogenetik nəsil zəncirində iskitlərlə müasir türk xalqları, xüsusən də qaraçaylılar və balkarlar, eləcə də tatarlar və başqırdlar arasında birləşdirici halqa olduğunu göstərir. Rusiya Elmlər Akademiyasının Sibir şöbəsinin Genetik Sitologiya İnstitutunun və Samara Dövlət Sosial-Pedaqoqika Universitetinin aparıcı alimlərinin Almaniya, ABŞ, Fransa və başqa ölkələrdən olan həmkarları ilə birlikdə Avrasiyanın müxtəlif bölgələrinə səpələnmiş müxtəlif iskit kurqanlarından aşkar edilmiş skeletlər və onlardan götürülmüş DNT nümunələri üzərində apardıqları antropoloji və hərtərəfli genetik analizlər nəticəsində skiflərin etnik mənşəyinə aydınlıq gətirilmişdir. Tədqiqata Qara dəniz sahillərindən Altaya qədər uzanan geniş ərazidəki fərqli kurqanlardan tapılmış 96 skeletdən götürülmüş nümunələr cəlb edilmiş və nəticədə məlum olmuşdur ki, hansı bölgədə yaşamasından asılı olmayaraq, iskitləri təkcə mədəniyyət birliyi deyil, həm də qan bağları birləşdirmişdir. Eyni zamanda məlum olmuşdur ki, iskitlərlə hazırda skif kurqanlarının yayıldığı geniş ərazilərdə yaşayan türk xalqlarının genləri eynidir, yəni bugünkü türk xalqları, ilk növbədə də tatar, başqırd, qaraçaylı və balkarlar iskitlərin birbaşa variesləridirlər. Üstəlik də iskitlərin özləri Avrasiya ərazisində mövcud olmuş daha qədm mədəniyyətlərin birbaşa genetik davamçılarıdır. Alimlərin gəldikləri son nəticəyə görə, iskitlər Avropanın ən qədim mədəniyyətlərindən biri olan çuxur mədəniyyətinin birbaşa genetik varisləridirlər. Bu isə o deməkdir ki, iskitlər və onların nəvə-nəticələri olan türklər Altay deyil, Avropa mənşəlidirlər. Çox da böyük olmayan ərazilərdə yerləşən və bir çox hallarda zəngin material verməyən orta əsr türk kurqanlarının bilavasitə hansı boy və ya soya məxsus olduğunu çox vaxt müəyyən etmək çətin olur. Əldə olan yazılı mənbələrin bu barədə yalnız ötəri məlumat verməsi işi daha da çətinləşdirir. Bununla belə, arxeoloqlar IX-XII əsrlərə aid oğuz kurqanlarını, eləcə də bilavasitə oğuz beçeneklərə aid kurqanları ayırmağı bacardıqları kimi, XII-XIII əsrlərə aid qıpçaq dəfn abidələrinin də xarakterik xüsusiyyətlərini müəyyən etməyi, onları oğuz və oğuz-beçenek kurqanlarından fərqləndirməyi bacarmışlar. Lakin qıpçaq kurqanlarını XIII-XIV əsrlərə aid tatar kurqanlarından seçmək bir o qədər də asan deyil. Çünki onlar arasında fərq, demək olar ki, yoxdur.
Volqa-Ural bölgəsinin orta əsrlər tarixinə dair ən əski qaynaq 922-ci ildə Bulqar xanı Almuşun xahişi ilə İslam xəlifəsi Müqtədirin İslam inancını izah və təbliğ etmək üçün Volqa Bulqar dövlətinə göndərdiyi heyətin başçısı İbn Fədlanın verdiyi məlumatlar hesab edilir. Burada üzləşdiyi xalqların məişəti, adət ənənələri barədə geniş məlumat verən İbn Fədlan oğuzların dəfn adətini də təsvir etmişdir. Bölgədəki oğuz kurqanlarının müəyyənləşdirilməsində həmin məlumatlar arxeoloqlara çox kömək edir. Oğuz çöllərini gəzə-cəzə İbn Fədlan Şalkar gölü sahillərinə, əsasn beçeneklərin məskun olduğu Cənubi Urala gəlmiş, lakin burada uzun müddət qala bilmədiyi üçün beçeneklər barədə ötəri məlumat verməklə, daha dəqiq desək, onların tünd saçlı olduqlarını və üzlərini tər-təmiz qırxdıqlarını, digər oğuzlardan fərqli olaraq kasıb yaşadıqlarını bildirməklə yetinmişdir. Bununla belə, alimlərin əlində Bizans imperatoru Konstantin Baqryanoqodnı və ərəb coğrafiyaşünası Əl-Məsudinin verdiyi məlumatlar da var və bu məlumatlar sayəsində arxeoloqlar beçenek şəhər və kurqanlarını müəyyən və digər oğuz şəhər və kurqanlarından çətinlik çəkmədən ayırd edə bilirlər. Qeyd edək ki, qıpçaq ərazilərinin və kurqanlarının müəyyən edilməsində də yazılı mənbələrin rolu az olmayıb. Rus mənbələrində «poloves» adlandırılan qıpçaqlar barədə məlumat verən «Ötən illərin salnaməsi»ndə qıpçaqların (poloveslərin) Kiyev Rus dövlətinə 1055-ci ildə düzənlədikləri hərbi yürüşlər barədə məlumat verməkdədir. Başqa bir əski rus salnamələrinin birində isə deyilir ki, «6569-cu (1061-ci) ilin yayında poloveslər Rus torpaqlaına» hücuma keçdilər. Cənubi Uralda orta əsrlərə aid Türk kurqanlarının, o cümlədən qıpçaq abidələrinin öyrənilməsinə XIX əsrin 80-ci illərindən başlanmışdır. Lakin ilk tədqiqatlar təsadüfi tapıntılar və plansız qazıntılar şəklində aparılıb. Bu işin əsası F. Nefedorovun 1887-1888-ci illərdə Başqırdıstan və Orenburqda apardığı araşdırmalarla qoyulub və həmin illərdə Ural və İlek çayları arasında, daha dəqiq desək, Ölü Duzlar (Mertvıe Soli), Xan məzarı, Mertevetsovo və s. yerlərdə bir neçə kurqan aşkar edilərək qazılmışdır. F. Nefedorovun başladığı bu işi davam etdirən B. Qrakov 1926-cı ildə Ural çayının sol sahilində, Xuday-Bergen aulu yaxınlığında XIII-XIV əsrlərə aid daha iki kurqanı qazımışdır. 1927-ci ildə sarmat kurqanlarının tədqiqi ilə məşğul olan B. Qrakov həmin il daha 5 orta əsr kurqanı aşkar etmişdir. Mövzumuz baxımından Çingiz xan və Uluq Orda dövrünə aid kurqanlar daha böyük maraq doğurur. Həmin dövrə aid çox sayda kurqan aşkar və tədqiq edilmişdir. Hazırda onlara Avrasiyanın, demək olar ki, hər tərəfində rast gəlinir. Lakin bu abidələrin içərisində, bircə dənə də olsun, «monqol məzarı» adlandıra biləcəyimiz məzara rast gəlinməyib. Tapılan dəfn abidələrinin hamısı əvvəki dövrlərə aid oğuz və qıpçaq kurqanlarından heç nə ilə fərqlənməyən Türk kurqanlarıdır. Bu mövzuya həsr edilmiş çox sayda elmi-tədqiqat əsəri yazılıb. Bu baxımdan R. Kuzeyev, N. Məcitov, R. Faxrutdinov, A. Xalikov, V. İvanov, İ. İzmaylov, E. Kulpin və V. Pantin kimi alimlərin əsərlərini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Onları digər tədqiqatçılardan fərqləndirən əsas cəhət bölgədəki etnik proseslərin öyrənilməsinə sırf arxeoloji faktların işığında yanaşmaları və məsələni bu aspektdən dəyərləndirməyə çalışmalarıdır. Bu sırada Uluq Orda dövrü abidələrinin sistemləşdirilməsi və müəyyənləşdirilməsi istiqamətində ilk cığırı atanlardan biri olmuş Q. Fyodorov-Davıdovun adını ilk yerdə çəkmək lazımdır. Məhz bu alimlərin səyi nəticəsində Uluq Orda dövrünün kurqan abidələri arxeoloji baxımdan çox yüksək səviyyədə sənədləşdirilmişdir. Məlum olmuşdur ki, orta əsrlərə aid kurqan abidələrinin təqribən 80 faizi məhz həmin dövrə aiddir. V. İvanov və A. Yaminovun hesablamalarına görə, təkcə Volqa-Ural bölgəsində Uluq Orda dövrə aid edilən 227 kurqan və onlardakı 246 məzar aşkar edilərək qazılmışdır. Bununla belə, hələ də Uluq Orda əhalisinin etnik tərkibi haqqında mübahisələr səngimək bilmir. Bunun da əsas səbəbi tədqiq edilmiş məzarlar içərisində «monqol məzarları»nın olmamasıdır. Avrasiya ərazisində «monqollar»ın arxeoloji izinə rast gəlinməməsi ərazidə, nəyin bahasına olsursa-olsun, «monqol izi» axtaran alimləri çıxılmaz vəziyyətə salmış və nəticədə müxtəlif fərziyyələr ortaya atılmışdır. Bu tip fərziyyələrdən biri K. Salnikova məxsusdur. O 1952-ci ildə Cənubi Uralda apardığı geniş tədqiqatlardan sonra yazmışdır: “…Köçəri tatar-monqollar çox qısa bir zamanda qıpçaqlarla qarışaraq öz dillərini qeyb etmişlər. Qıpçaqların danışmaqda olduqları Türk dili Qızıl Orda əhalisinin böyük əksəriyyətinin dilinə çevrildi. Qızıl Orda dövrünün sıravi vətəndaşları Cənubi Uralda özlərindən sonra daşdan qurulmuş 2.5 m uzunluğunda və 1.5 m enində məzar-meydança formalı tarixi abidələr qoyub getmişlər. Bu tip abidələr Orta Uralda, Orsk və Maqnitoqorsk arasındakı bir neçə məntəqədə tədqiq edilmişdir… Qızıl Orda dövrünə aid sıravi qəbirlərdən tapılmış əşyalar qıpçaq dövrü məzarlarından tapılmış əşyalarla, demək olar ki, tam eynidir. Deməli, arxeoloji materialların da təsdiq etdiyi kimi, Qızıl Orda dövründə Cənubi Ural çöllərinin əhalisi bu bölgəyə tatar-monqol işğalçıları gəlməmişdən öncə orada köçəri həyat tərzi sürmüş eyni tayfalardan ibarət olub”. V. Moqilnikov da “Qızıl Orda dövrü”ndə tədqiq edilən ərazilərin əhalisinin etnik tərkibində və onların dəfn adətlərində heç bir əhəmiyyətli dəyişikliyin baş vermədiyini etiraf edərək yazır ki, həmin dövrün abidələri əvvəlki dövrün abidələrindən heç nə ilə fərqlənmir. O da həmkarı kimi bu halı guya «monqollar»ın çox qısa bir zamanda «türkləşməsi» ilə əlaqələndirir. XX əsrin 80-ci illərində Qızıl Orda dövrü dəfn abidələrinin etnik mənsubiyyəti məsələsi N. Məcitov, R. Kuzeyev, V. İvanov və V. Kriqer arsında ciddi diskussiyalar mövzusuna çevrilmişdi. Həmin illərdə tədqiqatçılara həmin dövrə aid sadəcə 56 kurqan məlum idi. Onlardan 44-nün qıpçaq abidəsi olduğu barədə alimlər arasında qətiyyən fikir ayrılığı yox idi. Mübahisələr yerdə qalan 12 abidə ətrafında aparılırdı. N. Məcitov bu abidələri Türk soylarından başqırd-berkutlara aid edirdi. V. İvanov və V. Kriqer isə bu abidələrdən daha 9-nun sırf qıpçaq abidəsi olduğu fikrində idilər. Tərəflərdən heç biri bu abidələri «monqollar»a aid etmirdi. Söhbət onların sadəcə hansı Türk boy və ya soyuna aidliyi barədə aparılırdı. Əgər K. Salnikov və V. Moqinikov haqlıdırlarsa və gerçəkdədn də «monqollar» çox qısa bir zamanda «türkləşmiş» və ölülərini türklər kimi kurqanlarda və ya kurqan tipli abidələrdə dəfn etməyə başlamışdılarsa, o zaman eləmə məlum 227 kurqanın 246 məzarından əldə edilmiş skeletlərin, heç olmasa, birində «monqol» geni tapılmalıdı idi. Həmin abidələrdən əldə edilmiş skeletlərdən heç olmasa bircəciyi monqoloid irqə mənsub olmalı idi. Lakin genetik analizlərin və antropoloji tədqiqatların nəticəsi tədqiq edilmiş sümüklərin hamısının birmənalı və istisnasız şəkildə türklərə, daha dəqiq desək, tatarlara aid olduğunu sübut edir. IX FƏSİL Yüklə 14,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|