Beynəlöalq əlaqələrin ən etibarlı
K.Yonsson (İsveç tədqiqatçısı)
Yüklə 1,53 Mb.
|
K.Yonsson (İsveç tədqiqatçısı) Danışıqların milli üslubları 1. Danışıqlarda üşlub probleminə yanaşma prinsip- ləri 2. Amerikanlar necə danışıq aparırlar? 3. Fransız və Alman üslubu 4. Çin və yapon üslubunun səciyyəvi elementləri 5. Ərəb danışıq üslubu 6. İnsanların tipləri və danışıqlar 7. Kommunikasiya nəzəriyyələri və danışıqlar Yaşadığımız Yer planetində mövcud olan dövlətlərdə müxtəlif xalqlar (millətlər) yaşayır. Milli müxtəliflik şəraitində danışıqların təbiətini az da olsa öyrənmək arzusunda olan tədqiqatçılar bu istiqamətdə hələ ki, tutarlı bir nəticə qazana bilməyiblər.Sadəcə olaraq hər hər kəs “milli danışıq üslubu” anlayışının milli mədəniyyət, milli xarakter, daha çox müşahidə olunan düşüncə özəlliklərindən, dərketmə və davranış formalarının toplusundan formalaşdığını inkar etmə-məklə kifayətlənib. Sadaladıqlarımızın danışıqlar prosesinə necə və hansı səviyyədə, nə dərəcədə təsir etməsi isə hələ də nisbi qanunauyğunluqlarla izahlanır. Danışıqların milli xüsusiyyətlərini öyrənmək istəyində olan tədqiqatçılar əsas üç fərqləndirici cəhət üzərində qərarlaşırlar.
Danışıqların milli xüsusilikləri hansısa bir mil-lətin yox, həqiqətdə onun təmsil etdiyi dövlətin üslubu kimi də baxıla bilər. Qeyd edək ki, problemə müasir araşdırmalarda iki baxış bucağı diqqəti çəkir.  1.Bütün hallarda milli xüsusiyyətlər (üslub) da-
nışıqların əhəmiyyətsiz tərəflərihdə özünü bi- biruzə verir (U.Zartman., U. Berman). 2.Milli xüsusiyyətlər danışıqlarda vacib rol oyna- masa da,prosesin tərkib elementi kimi danılmaz- dır.(R.Koen.,Q.Fişer). Bütün hallarda danışıqlarda milliliyin öyrənil-məsi müqayisəli metoda əsaslanır.Bu isə uzunmüd-dətli müşahidələrin aparilmasını tələb edir. Amerikan üslubu Qeyd olunmalıdır ki, danışıqlar prosesinin elmi –nəzəri əsasda öyrənilməsində amerikalı tədqiqatçıla-rın böyük zəhmət payı. var. Ayrı-ayrı bölmələrdə isti-nad etdiyimiz müəlliflərin əksəriyyətinin amerikalı olduğu da bu fikri təsdiqləyir.Amerikan danışıq üslubu-nu şərh etməzdən əvvəl isə britaniyalı tədqiqatçı P.Şarpın qənaətlərinə diqqət yetirək. O yazır ki, ameri-kalılarla danışıqlara qatılan hər kəsin qarşısında üc əsas problem dayanır: maddi, təbliğat və linqvistik. 1)Birinci çətinlik onunla izahlanır ki, amerikanlar özlərini varlı və zəngin dövlətin insanları kimi təkəb-bürlü (yekəxana) aparırlar. 2)İkinci problemə əslində birincinin davamı kimi baxıla bılər. Bütün hallarda amerikanlar özlərinin haqlı olduğunu nümayiş etdirməyə səy edir və bundan həzz alırlar. 3)Üçüncü vacib sayılan odur ki, müasir dövrdə da-nışıqlar birmənalı şəkildə ingilis dilində aparılır və onlar hesab edirlər ki, özlərinin bir başqa ingilis dili var və bu dildə istədikləri qədər sadə, ancaq qarşı tərəf üçün xeyli anlaşıqsız ünsiyyətə qatılırlar. Əslində isə fikirlərini (məqsədlərini) gizlətmək cəhdində olurlar. Razılaşmalıyıq ki, amerikanların hazırlıq səviyyəsi çox yüksəkdir. Praqmatik düşüncə, sərbəst qərar qəbul etmək imkanları onların inamlı davranışına təminat yaradır. Danışıqlarda amerikanlar əsas mətləbdən uzaq-laşmağı xoşlamırlar.Əsas olanı həll etmək üçün xırda detalları nəzərdən keçirməyi isə zəruri sayırlar.Hər vasi-tə ilə öz istədiklərini qazanmaqı ar bilməyən amerikanlar bəzi məqamlarda hətta kobudluq (aqressivlik) də nümayiş etdirirlər. Təmtəraqlı müraciət formalarını bir o qədər də sev- mədiklərindən amerikanlarla danışıqlar qeyri-formal məcrada aparılır. Onlar məqsədə çatmağa çox tələsirlər. İnduktiv şərhi seçirlər. Бязян бюйцк бир халг щаггында тясяввцрлярин формалашмасында да тябяссцм истинад нюгтясиня чев-рилир.Бир вахтлар Америкайа эялян авропалылардан бири-синин (рус йазычысы В.Наэибин) бу юлкя щаггында йаз-дыгларына диггят йетиряк- «...Америкада щяр шей ъязбе-диъидир. Инсанлары вахта щюрмят едян, сон дяряъя дягиг, гялбиачыг адамлардыр. Дцшцнцрсян ки, онларла щяр иши эюрмяк асандыр. Нядянся уъадан гящгящя чякиб эцл-мяк, ян язиз адамыны баьрына бярк-бярк сыхыб кцряйиня тякрар-тякрар дюйяълямяк адятиндян чох-чох узаг-дырлар. Щятта эцлцмсямякдя дя чох гысганъдырлар. Цзляриндя тябяссцм йох кимидир. Билмирсян достдурлар, йохса ....». Alman üslubu Almanların danışıq üslubu özünəməxsus ele- mentlərlə seçilir. Onlar ciddi hazırlaşmadan danı- şıqlara başlamırlar. Almanlar sanki nəticəni elə da-nışıqlar başlayanda görürlər və öz mövqelərini gizlətmirlər.Gündəlikdən qırağa çıxmadan danışıq- larin suallarını ardıcıllıqla cavablandırmağı ancaq al-manlar bacarır. Onların yumor hissi yox dərəcəsin-dədir. Deduktiv şərhə meyllidirlər. Almanlar bütün mərhələlərdə dəqiqliyə yüksək qiymət verirlər və qarşı tərəfdən də bunu gözləyirlər. Müşahidələr təsdiqləyir ki, alman diplomatlarının hüquqi bilikləri çox yüksək olduğu üçün onlarla boş və mənasız danışmaq mümkün deyildir. İngilis üslubu İngilislər almanlardan fərqli olaraq danışıqlara dərindən hazırlaşmırlar. Ancaq bu o demək deyildir ki, ingilislər zəif tərəfdir. Onların əsl məharəti elə da-nışıqlar zamanı üzə çıxır.Hələlik problemə toxunma-dan, adi söhbətlərlə baş qatan ingilislər çox bacarıqla təşəbbüsü ələ keçirirlər. Əsl sövdələşmə(alver) psixo-logiyasına yaxın olduqlarından axıra qədər hövsələli olurlar. İngilislər üçün danışıqlar qanundan qırağa çıx-madan pozulmaz ardıcıllıqla müqəddəs ayinlərin yeri-nə yetirilməsi kimi bir prosesdir. Danışıqların pred-meti, professional müzakirə mədəniyyəti, qarşı tərəfin ölkəsi ilə bağlı zəngin məlumatlı olmaları xoştəbiətli ingilisləri güclü tərəfə çevirir. Üstəlik də faktlara, rə-qəmlərə və digər statistik məlumatlara istinad etmək-lə hadisələrin sonrakı inkişafı ilə bağlı proqnozları inandırıcı olduğundan yanlış qərar qəbul olunmaya- cağına inanmırlar. İngilislər “düşünürəm ki,...”, “mə- nə belə gəlir ki,...”,”güman etmək olar ki,...” ifadələri ilə qarşı tərəfə münasibətdə sərt və kobud olmadıq-larını nümayiş etdirməklə məqsədlərinə daha yaxın olurlar. Ancaq birmənalı şəkildə “hə” və ya “yox” demək ingilis təbiətindən kənardır.
Diplomatik ənənələrin formalaşmasına daha çox töfhə verən fransızlar çox dəqiq və hazırlıqlı olur-lar.Yüksək dərəcədə tərbiyə və təhsil gördüklərindəm danışıqlarda fransızlar qarşı tərəfə hədsiz nəvazişlə yanaşırlar. Bununla yanaşı bilərəkdən gecikməyi xoşlayırlar və digər dilləri bildikləri halda da yalnız fransız dilində danışırlar. Fransız danışıq üslubu al-man danışıq üslubuna çox yaxındır, yəni deduktiv şərhə üstünlük verirlər. Özlərinə təzyiq göstərilməsi ilə barışmayan fransızlar sərt danışıqlara tez meyl-lənirlər və qarşıdurmadan çəkinmirlər.Ümumiyyətlə, taktiki gedişləri müxtəlif olan tərəf kimi onlarla ehtiyatlı davranmaq məsləhətdir. Yapon üslubu Danışıq üslublarına görə yaponlar digər xalqlar-dan fərqlənırlər.Real həyatda zəhmətkeş, yüksək estetik zövqə malik olan,milli ənənələrə böyük hörmətlə yanaşan,öz məsuliyyətini dərk edən yapon-lar bütün bu xüsusiyyətləri danışıqlar prosesində nümayiş etdirirlər.Danışıqlar yaponlar üçün, sözün əsl mənasında, milli mədəniyyətın və tərbiyə sisteminin ayrılmaz tərkib elementidir. Onlar üz-üzə danışıca-qları insanın fərdi keyfiyyətlərini öyrənməyə çalışır və yaxın münasibətlər qurmağa çalışırlar. İndi avropalılar da bir çox hallarda yapon-sayağı davranışla qarşı tərəfə daha yaxın olmağa üstünlük vürirlər. Fərq ondadır ki, yaponlar danı-şıqların dəyərini vaxtla ölçürlər.Əgər danışıqlar uzun çəkirşə, yaponların nəzərində daha səmərəli hesab olunur.Maraqlı olan budur ki, uzün-uzadı danışıq-dan yaponlar yorulmur və qarşı tərəfi böyük maraqla və diqqətlə dinləməyi bacarırlar. Dinləyici biçimində onların istifadə etdiyi jestlərə diqqət yetirilməli-dir.Yaronların başı enib-qalxırsa, bu hələ razılıq işarəsi deyildir. Sadəcə deyilənlərin eşidildiyi və başa düşüldüyü bildirilir. Ümumiyyətlə, yaponlar “yox” kəlməsini dilə gətirmirlər. Danışıqlarda baş verən hər hansı təkid forma-larına məhəl qoymasalar da, zəif tərəfə münasibətdə hədə taktikasını seçirlər. Danışıqlarda güzəştə gedən tərəfə onların rəğbəti artır və bunu özlərinə böyük hörmət hesab edirlər. Belə hallarda yaponlar tez bir zamanda qaşılıqlı addım atmağı xoşlayırlar. Danışıqlarda dəqiqliklə müzakirə predmetinə münasibət bildirməklə “öz simalarını” axıra dədər qoruya bilirlər. Məhz yaponlara xas olan bu incəlik onların öz uzərlərinə götürdüyü öhdəlikləri şəksiz yerinə yetirəcəklərinə əminlik yaradır.
Çinlilər bir sira fərqli davranışa malikdirlər. Danışıqlara xas olan hər üç mərhələni eyni ardı-cıllıqla icra etməyə meyllidirlər.Nümayəndə heyətləri say çoxluğu ilə seçilir.Hələ üstəlik ən xırda an-laşılmazlıqları aradan götürmək üçün çoxsaylı eks-pertləri də danışıqlara cəlb edirlər. Çinlilər qərar qəbul etməkdə yaponlara yaxındırlar.Qarşı tərəfin zahiri görünüşü, davranış tərzi, əlaqə yaratmaq baca-rığı onlar üçün xüsusi dərəcədə əhəmiyyətlidir. Rütbə və səlahiyyətləri yüksək olan şəxslərlə daha yaxın olmağa can atırlar, dostluq əlaqələri qurmağa çalışır-lar. Özlərinə qarşı rəğbət duyduqda qarşılıqlı nəzakət göstərirlər. Danışıqlarda sövdələşmə taktikasına üstünlük versələr də, bəzən ötüşməyə də meyl göstərməyi xoş-layırlar.Cinlilərin üslubunda vacib odur ki, mətləbi öncə qarşı tərəf bəyan etməlidir. Danışıqların dalana səmtlənməsindən, yaxud pozulmasından həmişə ehti-yatlanırlar. Üzərilərinə götürdükləri öhdəlikləri yerinə yetirəndirlər.
Uzun -uzadı, böyük qətiyyətlə sövdələşmək ərəb milli danışıq üslubunün ən gözədəyən əlamətidir. Məhz buna görə də, ərəblərlə danışıqların planını əvvəlcədən qurmağın heç bir mənası yoxdur. Eləcə də vaxta etinasız yanaşmaları xoşagələn deyildir. Hətta danışıqlarin konkret vaxtı barədə ərəblərə əvvəlcədən informasiya çatdırılsa da, onlar öz bildikləri kimi hə-rəkət edirlər.Bu məzmunda ərəblərə nəyisə xatır-latmaq əsl təhqir kimi qəbul oluna bilər. İnsan amilinə önəm verməyi, səxsi əlaqələri inkişaf etdir-məyi xoşlayan ərəblərin etimadını qazanmaq o qədər də çətin deyildir.Bu insanların dinləmək mədəniyyəti yüksəkdir. Bununla belə ərəblər danışıqlarda emosional-lığı ilə seçilir.Onlar tənqidi xoşlamır, milli qürur his-sini hər şeydən uca tuturlar.Odur ki, ərəblərlə ehti-yatlı danışmaq, təmkinli və səbrli olmaq lazım gəlir. Son olaraq qeyd etməliyik ki, ərəblərdən qəti şəkildə razılıq cavabı eşitməyə ümid azdır. Ərəblərin ”Allah bilən məsləhətdir!” ifadəsi ən ümidverici cavabdır.
Danışıqlar prosesində цз-цзя отурduğumuz, да-нышыг апардыьымыз инсанын ingilis, yaxud yapon olma-sını bilməyimiz hələ onun кимлийини (елми дилдя- типи-ни) билмяk deyildir. Halbuki, bunu билмямяйимиз бцтювлцкдя мягсядин ялдя олунмасы, prosesin истя-йимизя уйьун мяърайа йюнялдилмясиня бирбаша тясир эюстярян фактордур. Биз коммуникатив стратеэийадан данышаркян эюстярмишдик ки, инсаны инандырмаг вя тясир эюстярмяк усталыьы олмадан щяр щансы проблемин щялли истигамятиндя апарылан данышыглар уьурсуслугла нятиъяляня биляр. Инандырмаг цчцн истифадя олунан тактики эедишляр гаршы тяряфин типи нязяря алынмазса лап еля старт нюгтясиндя уьурсузлуьа туш ола биляр вя сонракы конфликтлярин мянбяйиня чевриляр. Тябии ки, ictimai və sosial munasibətlərdə сосиал рол, сосиал статус, йаш вя ъинс фяргляри дя юз ролуну ойнайыр. Одур ки, сющбятдашымызын (мцсащибимизин) щягиги мянада «КИМ» олмасы чох ваъибдир. Эцндялик цнсиййятдя биз, бялкя дя, бу зяруряти бир гядяр ящя-миййятсиз сайа билярик. Лакин danışıqlar мягамında qarşı tərəfin щядсиз щазыръаваблыьы, bязян ися астадан, биръя сюзц демякдян ютрц узун-узады эютцр-гой еtməsi diqqətdən yayınmır. Yери эялдикъя сющбятдашы-мызла щесаблашмаьымыз onun tipinə bələdliyimizlə ta-mamlanmalıdır. Bu isə стратеэийамызын эерчякляшмяси наминя файдалыдыр. Инсанларын типляри барядя елми арашдырмаларда яняняви олараг сангвиник, холерик, меланхолик вя флегматик типляриндян истифадя олунур. Биз дя бу принсипдян узаглашмаг ъящдиндя дейилик. Бунунла беля щазырда инсанларын типинин мцяййянляшдирилмя-синдя даща чох онун енержини юз дахилиндян, йахуд ятраф эерчякликдян алмасына диггят йетирилир. Елми арашдырмаларда биринъи тип инсанлар екстраверт, икинъиляр ися интроверт адландырылыр. Катарина Бригтс вя гызы Изабелл Майертс1 бу ясасда тядгигатлар апармыш инсанларын 16 типини 4 групда ъямляшдирмяйя сяй эюстярмишляр. «Бригтс-Майертс типолоэийасы» адланан бу йанашмада онлар, демяк олар ки, яввялки эюстярдийимиз янянявиликдян бир о гядяр дя узаглаша билмямишляр. Зяннимизъя, инсанларын типи иля баьлы ашаьыдакы бюлэц даща уьурлудур:2
4.Пассив(интроверт-меланхолик)-Олдугъа чятин цнсий-йятя гатылан, реаксийа билдирмяйян тип олдуьундан беляляринин фикрини юйрянмяк цчцн ардыъыл ъящд эюс-тярмяк вя бу заман йцксяк нитг мядяниййяти нцмайиш етдирмяк лазым эялир. Тябии ки, цнсиййят актынын иштиракчылары даща чох проблем ятрафында дцшцндцкляриндян гаршы тяряфин кимлийи бир о гядяр дя ящямиййят кясб етмир. Бу ваъиб фактор мцяййян мярщялядя нязяря алынмазса, уьурлу нятиъянин ялдя олунаъаьына инанмаг чятиндир.
Kitabda kommunikasiya, ünsiyyət və danışıqla-rın fərqli anlayışlar olmadığı ətrafında müəyyən fikir formalaşdırmağa cəhd göstərilmlşdir. Danışıq -ların aparılmasında milli üslub problemi və insan tiplərinin bü prosesqə rolu birbaça psixoloyi əhəmiy- yətlidir. Ardınca baxılması vacib olan və daha əhə-miyyətli sayılacaq problem danışıqların iştirakçı-larının müxtəlif mədəniyyətlərin, dillərin və dinlərin daşıyıcıları olmasıqır.Biz aşağl kontekstli, yaxud yu-xarı koteksli danışıqlada danışdıqda məhz aşağl kon-tekstli, yaxud yuxarı konteksli mədəniyyətlərin özü- nəməxsus elementlərini ortaya qoymalıyıq. Çünki da-nışıqların özü də mədəniyyətdir. Artıq elmi dairələrdə mədəniyyətləarası kommu-nikasiyanın (ünsiyyətin və danışıqların) müxtəlif nəzə- riyyələri ətrafında fikirlərin geniç müzakirısi gedir. İlk nıvbədə biz Edvard Hollyn “Aşağl və yuxarı kon-teksli mədəyyitlər nəzəriyyəsi”nə üz tytmalıyıq. Müəl-lif yuxarı konteksli mədəniyyət daşıyıcılarına xas olan əlamətlər sırasınada aşağıdakıları göstərir:
Aşağı konteksli mədəniyyət daşıyıcılarına xas olan əlamətlər: 1 . Açıq və ifadəli danışmaq;
2. Qeyrı-verbal ünsiyyətə az yer vermək; 3. Müzakirə olunan məsələlərə dəqiq yanaşmaq; 4. Narazılığını dərhal bildirmək; İnsan zaman içində varlıqdır.Onun həyat tempi və fəaliyyət ritmi bibaşa vaxt fenomeninə bağlıdır. Danışıqlar da fəaliyyət forması olaraq müəyyən məqam daxılində, vaxt biçimində baş tüyür. Vaxta hörmət özünə və qarşışındakına hörmət deməkdir. Bu əsasda E.Holl insanları monoxron və polixron tiplərə ayırır. Birincilər müəyyən vaxt ərzində bir məsələ ətrafında danışmağı sevən insanlardır.Bu cür davranış amerikan və alman danışıq üslubunda diq-qəti çəkir. İkincilər isə sərhəd bilmədən, əslində vax-ta hörmətsizlik edərək, bir neçə problemi müzaki-rə etməyə çalışlrlar. Latın Amerikası, Yaxın Şərq və Rusiya təmsilçilərindən belə davranış gözləniləndir. Qarşılıqlı anlaşmaya təminat yaradan faktorlar sirasıinda qarşı tərəfin mədəniyyətinə bələdlik mü-hüm əhəmiyyətlidir. Kommünikasiya nəzəriyyələrində amerikalı kultu- roloq E.Xirş məhz bu incəliyi əsas şərt kimi təq-dim edir və öyrənməyi vacib bilir. Həqiqətən bey-nəlxalq danışıqlar müxtəlıf mədənyyətlərin təm-silşilərinin danışığıdır. Münaqişə kommunikasiyanın bir formasıdır. Q.Vorojeykin Beynəlxalq münaqişələr və danışıqlar Suallar: 1. Beynəlxalq münaqişə anlayışı. 2. Beynəlxalq münaqişələrin təsnifatı. 3. Beynəlxalq danışıqlar anlayışı. 4. Beynəlxalq danışıqların aparılması məqsədi. XX əsrin sonuna doğru dünya düzənində baş verən qlobal dəyişikliklər, “soyuq müharibə”nin sona çatması, danışıqların yeni tendensiyalarını üzə çıxardı. Ancaq tarix boyu olduğu kimi, yeni şəraitdə də hərbi qarşıdurmaları cilovlamaq danışıqların ali məqsədi kimi qalmaqdadır. Hərçənd ki, yaşadığımız yer planetinin ən müxtəlif nöqtələrində əsl müharibə ocaqları alov-lanmaqda davam edir və bunların boy artımı insanları əsl sınağa çəkir. Hərbi, ekoloji, so-sial-siyasi ziddiyyətlər və əməkdaşlıq zəminində danı-şıqların da intensivliyi artır. Bəsit anlamda, münaqişə tərəflər arasında mövcud ziddiyyətlərin kəskinləşməsi ilə müşayət olunan davranış məqamıdır. Hesablamalara görə, ”soyuq müharibə” başa çat-dıqdan üzü bu yana 300-dən artıq aktor münaqişə-lərin iştirakçısına çevrilib. Təəsüflə qeyd olunmalıdır ki, bu sırada 80 dövlətin də adı çəkilir. Xatırladaq ki, bu gün 200-ə yaxın dövlət mövcuddur və onlardan 193 BMT-nin üzvüdür. Rəqəmlərin dili ilə desək, az qala dünya dövlətlərinin yarısı münaqişə içindədir. Buna səbəb yalnız maraqların çarpazlaşmasıdır demək hələ azdır. Çünki müasir beynəlxalq müna-qişələr olduqca qəliz struktura malikdir. Məhz bu səbəbdən öncə münaqişələrin (kon-fliktlərin) mənzərəsinə nəzər tuşlamaq lazım gəlir. Bu zərurət birbaşa onunla bağlıdır ki, elmdə müvazi işlənən “beynəlxalq münaqişə” və “beynəlxalq müba-hisə“ anlayışlarının sərhədləri axıra qədər dəqiqləş-məyib. Beynəlxalq hüquq mütəxəssislərini aciz qoyan bu problem eyni dərəcədə “münaqişənin həll olun-ması” və” “münaqişənin nizamlanması” prosesinə ay-dınlıq gətirilməsini də əngəlləyir. Beynəlxalq danışıq-ların acı aqibəti bu dolanbaclardan kənar təsəvvür oluna bilməz. Konfliktlərin öyrənilməsindəki çətinliklər bir sıra obyektiv və subyektiv faktorlarla izahlana bilər. Hər bir konflikt çoxölçülü hadisə olduğundan hər hansı bir universal nizamlama nəzəriyyəsi də yoxdur. Təsnifat problemləri də bu sırada dayanır. Konflikt-lərin yalnız bir neçə oxşarlıq əlaməti (ərazi, siyasi, etnik və s.) ola bilər.Bu da yalnız onların təsnifatı üçün istinad elementi ola bilər. Yəni, konfliktlərin eynitipli həlli modelininin tətbiqi üçün az rola malik-dir. Beynəlxalq danışidların əsas mahiyyəti ondadır ki, birmənalı şəkildə dövlətin beynəlxalq hüquq sub-yektliyini təsbit edir. Qeyd olunmalıdır ki, konfliktlər müxtəlif elmlərin (politologiya, sosiologiya, diploma-tiya, psixologiya) tədqiqatlarında özünə yer alsa da, bu sahənin öyrənilməsi ilə nisbətən cavan elm sayılan konfliktoloğiya11 məşğul olur. Konfliktləri müxtəlif tərəflərdən öyrənməyə çalı-şan mütəxəssislərin son dayanacağı hər dəfə dölət-lərarası münaqışələr olur. Amerikalı tədqiqatçı K.Rayt “beynələlxalq münaqişə” və “dövlətlərarası münaqişə” anlayışları arasında əslində fərq olmadığını iddia edir. Bu sualı cavablandırmağın çətinliyini bildiyindən müəl-lif geniş mənada beynəlxalq münaqşəni “...dövlətlər arasında bütün səviyyələrdə və bütun formalarda baş verə biləcək ziddiyyətlərdən ibarət” oldüğuna işarə edir. Məqsəd konfliktlərin nizamlanması cəhdlərinin səmərəliliyini artırmaqdan ibarətdir. Konfliktlərin ni-zamlanması istiqamətində maraqlı nəticələr Amerika məktəbinin «Conflict Resolution» ənənələrinə, Avropa yanaşmalarının özəliklərində «Peace Research» söy-kənsə də, əsas şərt kimi üstünlük beynəlxalq danışıqlara verilir. Nizamlanma qarşıdurmadan əməkdaşlığa keçid mexanizmidir. ”Münaqişə” insan həyatının bütün sahə-lərində mövcud olan əbədi və universal fenomendir. Biz hamımız münaqişənin içindəyik.Hamımızın da qalib ol-maq arzusu var. Eyni fikirdə qərarlaşan alman kon-fliktoloji məktəbinin tanınmış nümayəndəsi R.Daren-dorf12 da konfliklərı ictimai inkişafın təbii və zəruri faktoru kimi təsvir edir. Beynəlxalq münaqişələr öz növbəsində bey-nəlxalq münasibətlərdən, beynəlxalq münasibətlər isə insanlıq tarixindən kənar deyildir.Bu o demək deyil ki, konflklərin aradan götürülməsi, məxsusən beynəlxalq münasibətlər sistemində, heç vaxt mümkün olmayacaq. Gerçək olan odur ki, indi daha böyük narahatlıq məhz konfliktlərin idarə olunması ilə bağlıdır. Ehtimal olunur kı, konfliktlərin idarə olunması nızamlanmanın və həll olunmanın təməlində dayanır. Beynəlxalq hüquq lüğətində beynəlxalq danı-şıqların açıqlaması: -”Müxtəlif dövlətlərin təmsilçiləri arasında fikir mübadiləsi aparılmaq, qarşılıqlı maraq doğuran məsələləri həll etmək, ziddiyyətləri aradan qaldırmaq, sazişlər bağlamaq məqsədi ilə qurduğu təmasın əsas formalarından biridir.” şəklındə veril-mişdir.Xırdalıqlara dədər diqqət yetirdikdə bu açıq-lamanın özündə də bitkinlik yoxdur. Son dövrlər bey-nəlxalq danışıqlara daha dolğun yanaşma tərzi özünü biruzə verir və mütəxəssislərin bu cəhdi əsasən mövcud boşluqları doldurmaqdan qaynaqlanır.Belə ki, “Bey-nəlxalq danışıqlar beynəlxalq hüquq subyektləri (döv-lətlər, hökumətlər) arasında özlərinin milli təhlükə-sizliyinə təhdid yarattmayan, siyasi, iqtisadi, hərbi və digər sahələrdə milli maraqlarına cavab verən, gələ-cəkdə mümkün həddə gözlənilən nəticələr əldə olun-masına yönələn bağlaşmaların beynəlxalq-hüquqi müstəvidə könüllü razılaşdrıılması yolunda apardıqları dinc (intellektual) qarşıdurmadır”13 şəklində təsvir olunur. Bu ardıcıllığa diqqət yetirsək beynəlxalq müna-sibətlərin aktorları (dövlətlər) arasındakı hər növ bağ-lantıların danışıqlarla gerçəkləşəcəyinə əmin oluruq. Harold Nikolson özünün məşhur “Diplomat” kitabında bu məqamı daha lakonik- “Diplomatiya beynəlxalq münasibətlərin danışıqlarla qurulmasıdır “ şəklində ifadə etmişdir. Yenə həmin mənbədə göstərilir kı, su-veren dövlətlərin bütun əlaqələri danışıqlarla qurulur və inkişaf etdirilir. Müasir dərsliklərdə də beynəlxalq danışıqların məqsəd və məramını açıqlamaq cəhdində olan diğər müəlliflər isə aşağıda göstərdiyimiz məqamları şada-lamaqla kifayətlənirlər.
Biz əsas məqsəd kimi konfliktlərin danışıqlar yolu nizamlanmasında maraqlı olduğumuzdan əvvəlcə onların növlərinə diqqət yetirməliyik. Əsasən üç növ konflikt diqqəti çəkir. Amerikan tədqiqatçısı D.Held müasir dövrdə dünya dövlətlərinin siyasətini mübarızə, əməkdaşlıq və danışıqlar kimi təsəvvür edir. Deyə bilmərik ki, müəllif bu fikri ilə beynəlxalq münasibətlər eiminə yenilik gətirmişdir. Ən azı ona görə ki, oxşar mü-lahizələr digər tədqiqatcıların da dilin dən səslənmişdir. Misal üçün, mütəxəssislər konfliklərin və mübahisələrin (Şelling, Rapoport), əməkdaşlıq və inteqrasiyanın (Mitrani), danışıqlarla (Fişer,Zartman) bağlılığına inandırırlar.Rus tədqiqatçısı M.Lebedeva əlavə olaraq bu sıranı “qərar işlənib qəbul olunması prosesi” kimi tamamlamağı təklif edir. Gerçək budur ki, danışıqlar- sız münaqişələri idarə etmək, nizamlamaq və yaxud həll etmək mümkünsüzdür. Ümumi adla desək, elə danışıqların özü də bey-nəlxalq proseslər kateqoriyasına daxildir. Danışıqlar beynəlxalq münasibətlər sisteminin vacib elementi olmaqla həm onun real mənzərəsini əks etdirir, həm də bu sistemin dəyişməsinə təkan verə bilir. Belə olduqda beynəlxalq proseslərə aşagıdakıları daxl etmək lazımdır: 1  . Beynəlxalq münaqişə,
2. Beynəlxalq əməkdaşlıq 3. Beynəlxalq danışıqlar 4. Qərar işlənib qəbul olunması Butun formalı danışıqlar maraqlar üzərində qu-rulsa da, onlar ilk növbədə, siyasi qərarın qəbul olun-masını (əməkdaşlıq, yaxud qarşıdurma) tələb edir. T.Şellinqin yazdığı kimi,”...Biz hamımız konfliktlərin istirakçısıyıq. Eyni zamanda hamımızın da qalib olmaq arzusu var”. Ortada olan nəticə hələlik yalnız bundan ibarətdir ki, hər bir münaqişə həll oluna bilər. Bunun üçüün K.Mitçell tərəfindən təklif olunan aşağıdakı dörd vaşib şərt təmin olunmalıdır:
Beynəlxalq münasibətlərdə nəzəriyyəsində tez-tez istinad olunan K. Doytç təliminə əsasən bu gün bey-nəlxalq münaqişələr öz təbiətinə görə qarışıq olur. Tərəflər hətta münaqişə etdikdə də əməkdaşlıq istəyini gizlətmirlər.Atəşkəs rejiminin tətbiq olunması, hərbi əsirlərin mübadiləsi əslində barışığa ümid yaradan 
faktorlar kimi baxılır. C.Uinhem haqlı olaraq danışıqları “beynəlxalq münasibətlərin və müasir diplomatiyanın müdafiə istehkamı deyil, həmlə aləti “kimi baxılması-nı təklif edərkən, artıq hərb dövrünün geridə qaldığını güman edir. Təəsüf ki, yaşadığımız əsrin ilk onilli-yində dünya düzənində hadisələrin axarının məcrası sürətlə dəyişməkdə davam edir. Əgər sən körpü olmağı qərarlaşdirmısansa, nə vaxtsa ayaqlananda təəcüblənmə. Yüklə 1,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
