Bəyannamə diplomatık sənədlər arasında işləkliyi ilə seçilən sənəd növüdür. Adətən hər hansı problemlə bağlı tərəflərin ortaq yanaşma tərzini əks etdirir. Mövqe ortaqlığını bəyan etməklə tərəflər konkret istiqamətlər üzrə dialoqun davam etdiriləcəyinə əminlik yara-dırlar.
Бейнялхалг мцгавилянин преамбуласы чох мц-щцм ящямиййятли тяркиб щиссясидир. Бу щиссядя якс олунанлар цмуми мцддяалар тясири баьышласа да онла-рын редактяси вя йазылышы гаршылыглы разылашма йолу иля щяйата кечирилир. Преамбулада тяряфлярin мцга-вилянин баьланмасынын щансы зярурятдян иряли эялдийи qeyd edilir, гаршыйа гойулан мягсяд вя вязифяляр вя бу ад-дымын атылмасына тяряфлярин щазыр олдуьу юз ифадясини тапыр.
Преамбуланын принсип етибариля юлчцляри гейри конкретдир. Еля бейнялхалг мцгавиляляр вар ки, преам-була эениш вя ящатялидир. Яслиндя буну да мягбул саймаг олмаз. Преамбула йыьcам вя дольун тясир баьышламалыдыр.
Бейнялхалг мцгавилялярин ясас щиссяси айры-айры маддялярдя юз яксини тапыр. Бейнялхалг мцгавилялярин тяркиб щиссяляри арасында щцгуги аьырлыьы юз цзяриня йекун маддяси эютцрцр. Чцнки бейнялхалг мцгавилянин гцввяйя минмяси, мцддяти, мцддятин узадылмасы, бейнялхалг мцгавилялярин дайандырылмасы гайдалары бу маддядя ифадясини тапыр.
Бейнялхалг мцгавилянин гцввяйя минмяси цчцн разылыьа эялян тяряфлярин ону ганунвериcиликля нязярдя тутулмуш гайдада ратификасийа етмяси вя бунун нятиcяси барядя нота фярманларынын мцбадиляси апа-рылмалыдыр. Одур ки, йекун маддясиндя мцгавилянин гцввяйя минмяси мцддяти йухарыдакы ардыcыллыгла иcра олундугдан сонракы мцддят (30 эцн сонра) эюстярилир. Мисал цчцн:
-Щазыркi Конвенсийа Разылыьа эялян Тяряфлярин
конститусийа гайдаларына уйьун олараг ратифиka-
касийа олунмалыдыр вя ратификасийа фярманларынын
мцбадиляси тарихиндян 30 эцн сонра гцввяйя
минир.
Беля дя йазыла биляр:
-Щазыркi Конвенсийа Разылыьа эялян Тяряфлярин
Конститусийа гайдаларына уйьун олараг ратифи-
касийа олунмалыдыр вя ратификасийа фярманларынын
мцбадиляси эцнц гцввяйя минир.
Гейд олунмалыдыр ки, мцхтялиф дювлятлярдя бу проседуралар чешидлидир. Мцгавиляниn щюкцмят тяряфин-дян тясдиглянмяси практикасы да мювcуддур. Бязян мцгавилялярдя онун йахын мцддятдя ратификасийа олунаъаьы билдирилир. Лакин щансыса конкрет бир тарих эюс-тярилмяси етикадан кянар сайылыр. Буну, щятта мяcбури ющдялик гойулмасы кими дя шярщ етмяк олар.
Бир гайда олараг мцгавилянин имзаланмасы бир дювлятин пайтахтында баш верирся, ратификасийа фярман-ларынын мцбадиляси икинcи дювлятин пайтахтында кечи-рилир. Бейнялхалг практикада мцстясна щалларда бу просесин йалныз бир шящярдя, вя йахуд тяряфлярин разылыьы иля башга йердя щяйата кечирилмяси дя истисна олунмур.
Мялумдур ки, данышыглар столу архасында баш-ланан йол сонуcда гаршылыглы разылыьын нятиcясини якс етдирян сянядин имзаланмасы вя ратификасийа олунмасы иля тамамланыр. Еля мцгавилялярə дя тясадцф олунур ки, имзаландыьы эцндян, вя йахуд нязярдя тутулан мцддятдя гцввяйя минир.
"Бейнялхалг мцгавилянин гцввяйя минмяси" о демякдир ки, мцгавиля шяртляри тяряфляр цчцн мяcбури сайылыр вя бейнялхалг мцгавилянин шяртляринин позул-масы бейнялхалг щцгуги мясулиййят тяляб едир1.
Мцстясна щалларда мцгавилянин бир нечя мад-дяси тяряфлярин разылыьы иля имзаландыьы эцндян гцввяйя миня биляр. Цмумиййятля, бейнялхалг мцгаvиляляр аша-ьыдакы шякилдя гцввяйя минир:
1.Имзаландыьы эцндян (əэяр мцгавилянин гцв-вяйя минмяси иля баьлы мятндя ялавя гейд-шярт йох-дурса);
2.Тяряфлярин мцгавилянин щюкцмятляри тяряфиндян тясдигляндийини бир-бирляриня рясми гайдада билдирдийи андан(əэяр бу принсип тяряфляр арасында разылашdы-рылыбса);
3.Ратификасийа сянядляри иля мцбадилядян сонра (əэяр мцгавилянин ратификасийа олунмасы нязярдя туту-лубса вя гцввяйя минмянин башга тарихи эюстя-рилмяйибся).
Бцтцн бу кими вязиййятляр мцгавилянин йекун маддясиндя юз яксини тапмалыдыр. Гейд едяк ки, бей-нялхалг мцгавиляляр мцяййян мцддятя вя йахуд мцддятсиз имзаланыр. Бу мцгавилядя ашаьыдакы шякилдя якс олунур:
1.Щазыркы мцгавиля Разылыьа эялян Tяряфляр ara-
сында 5 ил мцддятиня имзаланыр.
2.Разылыьа эялян Тяряфляр арасында имзаlanан
щазырки мцгавиля……………..... (тарих) мцд-
дятинягцввядя галаcаг.
Бу щеч дя о демяк дейилдир ки, эюстярилян мцд-дятдян сонра йенидян мцгавиля имзаланмалыдыр. Бейнялхалг практикада мцгавилялярин “пролонгаси-йасы” (мцддятинин узадылмасы) эениш йайылмышдыр. Бей-нялхалг мцгавилялярин мцддятинин узадылмасы мцга-вилядя юз яксини тапыр.
Бязи щалларда мцгавилянин дайандырылмасы тяряф-лярин биринин гаршы тяряфя йазылы сурятдя хябяр билдирмяси иля щяйата кечирилир вя бу заман мцгавилянин гцввядя олаcаьы мцддят эюстярилир.
Дювлятлярарасы мцнасибятлярдя мцгавилядян имти-на етмяк, вя йахуд мцгавилядян чыхмаг шяртляри дя мювcуддур. Бу просесляр, тябии ки, мювcуд ардыcыллыгла гябул олунмуш мцддятляр дахилиндя баш веря биляр. Терминолоjи мянада бу просес "денонсасийа" адланыр.
Мцддятсиз мцгавиляляря адятян дипломатик яла-гяляр гурулмасы заманы имзаланан конвенсйалар, сцлщ сазишляри вя с. аид едиля биляр.
Бейнялхалг мцгавилялярдя диггяти cялб едян факторлардан бири дя мцгавилянин имзаландыьы tarix вя йер щаггында гейдин апарылмасы иля баьлыдыр. Бу она эюря ваcибдир ки, дцнйа мцхтялиф тягвимлярля йашайыр вя бунлар арасындакы фярг мцгавилядя айдынлыгла якс олунмалыдыр. Диггят йетиряк:
-Бу Коммцнике 1994-cц ил декабрын 9-да Иран тягвимиля 1373-cц илин азяр айынын 18-дя Бакы шя-щяриндя ики нцсхядя, Азярбайcан вя фарс дилля-риндя тяртиб едилмишдир, щяр ики мятн ейни гцввяйя маликдир.
-Бу сазиш 1975-cц ил декабрын 10-да Кабул шящя-риндя щиcри тягвими иля 19 гаус 1354 cц илдя ики дилдя, рус вя пушту дилляриндя,имзаланмышдыр вя щяр ики мятн ейни гцввяйя маликдир.
Бейнялхалг мцгавиляляр, бир гайда олараг, тяряф-лярин дювлят дилляриндя щазырланыр вя имзаланма алтер-нat гайдасында апарылыр. Мятнлярин бцтцн нцхсяляри-нин ейни щцгуги эцcя малик олдуьу бу маддядя хцсуси вурьуланыр, нцхсялярин сайы эюстярилир. Бу о демякдир ки, тяряфляр цчцн нязярдя тутулмуш нцхсядя дювлятин ады биринcи йердя(цфцги сырада солдан биринcи, шагули сырада йухарыдан биринcи) йазылмалыдыр. Бязян мцгавиляляр цч дилдя щазырланыр вя фикирайрылыьы доь-уран проблемляр ортайа чыхдыгда цчцнcц дилдяки мяналара цстцнлцк верилир. Мисал цчцн:Бейнялхалг мц-гавилялярин тяртиби техникасында практикада мювcуд олан ардыcыллыглар вя формал тялябляр эюзлянилмялидир.
Бейнялхалг мцгавиляляр йцксяк кефиййятли каьызда айдын шрифтля йыьылмалыдыр.(мцгавилянин ял иля йазылмасы да мцмкцндцр).
Бцтцн нцхсяляр йалныз биринcи олмалыдыр. Сянядин цзц чыхарылмыш варианты имзаланмайа тягдим олуна билмяз.Мцгавилянин охунаглы олмасы цчцн маддяляр ара-сында вя сящифялярин саь вя сол тяряфиндя юлчцляр эениш олмалыдыр. Бу заман сол тяряфдяки юлчц саьда-кындан 1,5 дяфя чох олмалыдыр.
Мятнин илк сюзцнцн баш щярфиня тяртибат верил-мяси вя йахуд чярчивяйя алынмасы мцмкцндцр. Мятн-дя щеч бир дцзялиш апарылмамалыдыр, дурьу ишаряляринин йерлийериндя олмасы редактя заманы диггятля йохла-нылмалыдыр.
Мцгавилянин бцтцн нцхсяляри имзаланмалыдыр. Икидилли мцгавилялярдя мятнляр ейни сящифядя паралел йерляшдириля биляр. Бу зман сол тяряфдяки мятн биринcи сайылыр.Bu prinsip “alternat” adlanır.Ардыcыл йазылышда ися тяряфлярин дювлят дилиндя17 щазырланан мятн биринcи олур Азярбайcан Республикасында «Дювлят дили щаггында» qanunda belə əks olunmuşdur..
12.1.Азярбайcан Республикасынын бейнялхалг йазышмалары дювлят дилиндя апарылыр. Беля йазыш-малар зярури щалларда дювлят дили иля йанашы мцвафиг хариcи диллярдян бириндя апарыла биляр.
12.2.Азярбайcан Республикасынын икитяряфли бей-нялхалг мцгавиляляри дювлят дилиндя дя, чохтяряфли бейнялхалг мцгавиляляр ися мцгавиля баьлайан тяряфлярин разылыьы иля мцяййян едилян дилдя (дил-лярдя) тяртиб олунмалыдыр.18
Мцгавиляляр гайтанланмалы, дцйцнлянмяли, уcла-ры ахырынcы сящифяйя чыхарылыб вя мющцрлянмялидир. Мющцрляр имзалардан саьда вурулур. Бир чох щалларда гайтанлар дювлятлярин байрагларынын рянэлярини юзцндя якс етдирир.
Beynəlxalq təşkilatlar və konfranslarda qəbul olunan qaydalar dil probleminə münasibətdə fərqli-dir.BMT də bu məqsədlə altı dildən (ingilis, fransız, ispan, çin, rus, ərəb) istifadə olunur. Bu heç də təsadüfi deyildir.
Щесабламалара эюря, инди дцнйада диллярин сайы 3000-nə гядярдир. Щалбу ки, дювлятлярин сайы 200-дян артыгдыр. Бунлардан 193 дювлят Бирляшмиш Миллятляр Тяшкилатынын (БМТ) цзвцдцр. Дилляря мцнасибятдя ися реал вязиййят белядир: iспан дили юз популйарлыьы иля биринcи йердя дурур. Бу дил 20 дювлятин рясми дювлят дилидир. Инэилис дили 15 дювлятдя, əряб дили 13 дювлятdə, fрансыз дили 9 дювляtdə рясми дювлят дилидир. Rus və cin dillərinə üstünlük verilməsi isə bu dillərdə danışanların say coxluğu ilə bağlıdır.
Beynəlxalq müqavilənin bağlanması (imzalan-ması) tapşiriğı alan səxsə onun səlahiyyətlərini təs-diqləyən sənəd verilməlidir.Bu sənədin sahibi danışıqlar aparmaq, sənəd imzalamaq səlahiyyətləri daşıyır və onun işi konkret bir məqamla tamamlanır.Təcrübədə danışıqların aparılması səlahiyyəti və müqaviləni imza-lamaq səlahiyyəti müxtəlif şəxslərə verilə bilər. Səlahiyyətlər dövlət və hökumət başcıları tərəfindən, adətən nümayəndə heyətinə başcılıq edən şəxsə verilir.Bunu təsdiqləyən sənəd Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən hazırlanır.
Qeyd etmək lazımdır ki, “səlahiyyətlər” anlayış-ına hüquqi yanaşmalar bir qədər ziddiyyətlidir.Bir tərəfdən hər hansı şəxsə beynəlxalq müqavilə imza-lamaq səlahiyyəti verilir,digər tərəfdən isə müqavilə qüvvəyə minməsi üçün onun ratifikasiya olunması tələbi ortaya qoyulur. Əslində bu halda söhbət “ad referen-dum”19 imzalamaqdan gedir.Bu o deməkdir ki, sənəd sonradan razılaşdırılana qədər imzalanir. Beynəlxalq müqavilələr universal səciyyəli və yaxud açıq sənəd olduqda sonradan dövlətlərin bura qoşulması imkanı olur. Misal üçün, 1991 –ci ilin 18 oktyabrında müstə-qilliyini bəyan edən Azərbaycan Respublikası ”Diplo-matik əlaqələr haqqında” 1961-ci il Vyana konven-siyasına 21 iyul 1992-ci il tarixində qoşulmuşdur.
Əslində bu yeganə nümunə deyildir.Beynəlxalq hüquq elmində “pacta sund servanda” prinsipi möv-cuddur.Yəni müqavilələr yerinə yetirilməlidir. Danı-şıqların uğurlu sonluğu kimi imzalanan müqavılə hər şeyin tamamlanması kimi başa düşülməməlidir.Əsas məsuliyyət yalnız bundan sonrakı dördə başlanır. Bunu “pacta sund servanda” tələb edir.
Danışıqlar ilk növbədə verbal və
qeyri-verbal interaksiyalar kompleksidir.
D.Bell
Qeyri-verbal ünsiyyət
və danışıqlar
1. Verbal və qeyri- verbal ünsiyyət vasitələri və
danışıqlar
2. Jestlərin ümumi xarakteristikası
3. Baxışlar informasiya mənbəi kimi və kulturoloji
meyarlar
4. Məsafə və danışıqlar
5. Əl sıxmaq və görüşməyin gizli məqamları
Jestlər
Qейри-вербал цнсиййят васитяляри сырасында ком-муникативлик бахымындан jестляр даща чох диггяти чякир.Жестляр чохйюнлц вя чохтяйинатлы олдуьундан он-ларын щяр щансы принсип ясасында груплашдырылмасы мцяййян чятинликляр ортайа чыхарыр. Йанаьын гызарma-сы, додагларын титрямяси, гашларын чатылмасы, чийин-лярин сыхылмасы вя диэяр ял-гол, бядян щярякятляри, дуруш (поза) данышанын динляйиъийя сюзлярсиз демяк истя-диклярини вя истямядиклярини, дахили эярэинлийини, щисс вя щяйяъаныны чатдырмаьа гадирдир.
Цмумиййятля, жестлярин «дилини» ахыраъан юйрян-мяк мцмкцн дейилдир. Бу проблемлярля мяшьул олан пасимолоэийанын1 уьурлары иля дя юйцнмяйя дяймяз. Чцнки универсал елементлярля йанашы, жестляр бир сыра милли xüsusiyyətляри, инсанларын фяалиййят сфераларыны юзцндя якс етдирир. Тябии ки, бунларын щамысы щаггында дольун тясяввцр йаратмаг олдугъа чятиндир.
Гейри-вербал цнсиййят васитяляри юз мцсбят ролу-ну йалныз баъарыгла истифадя олундугда ойнайа билир. Якс щалда щяр бир гейри-вербaл васитя ясл конфликт мянбяйи ола биляр. Ян ади уьурсуz бир жест гаршылыглы анлашмайа сярф олунан зящмятин цстцндян хятт чякя биляр. Разылашмалыйыг ки, мцхтялиф мягамларда жестляр вя мимика сюзляри тамамиля явяз едя биляр.Вербал вя гейри вербал цнсиййят васитяляриня мцнасибят чешидлидир вя бир чох щалларда фяалиййят сфераларына мцвафиг бахылмасыны тяляб едир. Еля фяалиййят сащяляри мювъуд-дур ки, йазысыз кечинмяк аьласыьмаздыр. Еля сащяляр дя вар ки, даныш-маг даща вачибдир.
Щесабламалара эюря, инсанлар юз иш вахтларынын 9 фаизини йазмаğа, 16 фаизини охумаğа, 25 фаизини данышмаğа вя 50 фаизини динлямяйя сярф едирляр. Беля эюрцнцр ки, бцтювлцкдя динлямя фяалиййяти диэяр фяа-лиййят нювлярини бир нечя дяфя цстяляйир. Бцтцн бу просесляр гейри-вербал васитялярин иштиракы иля мцшайият олунур. Одур ки, бу васитялярə бир-бириндян тяърид олунмуш шякилдя бахылмасы бир гядяр нисби харак-терлидир. Цнсиййят просесиндя вербал васитяляринин qeyri-vербал васитялярля, хцсусиля жестлярля, конгурент олмасы зяруридир. Бу о демякдир ки, щяр щансы жест сясли нитги тамамламалыдыр.
Бу бир щягигятдир ки, ъанлы (цз-цзя, эюз-эюзя) да-нышдыгда, тяряфляр бир-бирини эюрдцкдя вя ешитдикдя, вя ятрафда олан ня варса цнсиййятя ъялб олундугда ся-мяря ади вязиййятдя олдуьундан 30, бялкя дя 50 фаиз артыг олур. Дипломатийанин данышыглара цстцнлцк вер-мяси, бу мягсядля йахын-узаг сярщядлярин адланыб цз-цзя проблемлярин щяллиня ъящд олунмасы, эюрцндцйц кими, сябябсиз дейилдир. Məqsəd данышıqlarda nitq (ün-siyyət) vasitələrinin rolunu dəyərləndirməkdən ibarət olduğundan биз йалныз продуктив нитг фяалиййятиндя (данышан вя динляйян заман) гейри-вербал цнсиййят васитяляринин ролуну шярщ етмяйя чалышаъаьыг.
Бунунла беля, гейд олунмалыдыр ки, ресептив фяалиййятин (йазмаг вя охумаг) дя юзцнямяхсус гейри-вербал цнсиййят васитяляри мювъуддур. Бу сырайа дурьу ишаряляри, абзас, шрифтляр, мцхтялиф диаграмлар, ямтяя нишанлары, реклам емблемляри, мцхтялиф семиотик ишаряляр вя с. dахилдир. Инэилис тядгигатчысы Майкл Арчл чохиллик сяйащятляриндян вя мцшащидяляриндян эялдийи гянаяти цмумиляшдиряряк айры-айры халгlарын жестляря алудəlийини рягямлярин дили иля тясвир едяряк йазыр ки, бир саатлыг данышыг просе-синдя финляр 1 дяфя, италйанлар 80 дяфя, франсызлар 120 дяфя, мексикалылар ися 180 дяфя жестлярдян истифадя едирляр.1 Йяни бу о демякдир ки, йухарыдакы 35/65 нисбяти щям финляря, щям дя мекси-калылара eyni dərəcədə шамил олуна билмяз. Фяалиййят сферасында нитг мядяниййяти вя етикет проблемляри диг-гят мяркязиндя дурдуьундан жестлярин чешидлянмяси принсиплярини ачыгламагла гянаятлянирик. Жестляр bir necə formada груплашдырылыр:
1. Садя жестляр. Бу група бирдяфялик щярякятляр (ясасян ишаряедиъи) дахилдир. Мисал цчцн, тялябянин дярс заманы ялини галдырмасы, щярбичилярин бир-бирини салам-ламасы, рцтбяъя (статусу) йцксяк олан шяхс ичяри эирдик-дя айаьа дурмаг вя с .
Ünsiyyət vasitələrinin qrupları cədvəli
2. Мцряккяб жестляр. Ейниъинсли тякрарланан щяря-кятлярдян ибарят(ял чалмаг, ялини башы цстцня qaldırıb саьа-сола йеллямяк, бармагларыны бир-бириня сцртмяк вя с.).
3.Гарышыг жестляр. Йекъинс олмайан мцхтялиф щя-рякятлярин синтезиндян формалашан(бармаьыны додаг-ларына йапышдырмаг, бармаьыны эиъэащына гойуб йарымдаиряви фырлатмаг, яллярини бир-бириня сцртцб ъиб-ляринин астарыны чевирмяк вя с.).
Бундан савайы иъра олунма механизминя эюря динамик вя статик жест груплары айрылыр.
Qейри-вербал цнсиййят васитяси кими тягдим етди-йимиз група дахил олан васитялярин, демяк олар ки, ща-мысы динамик характерлидир, вя гысамцддятлидир. Ста-тиклик ясас етибариля проксемик васитяляря(жестляря) хас олан кейфиййятдир. Мцхтялиф позалар(отуруш, дуруш вя с.) буна мисал ола биляр. Хцсусиля, данышыглар заманы айагларын цст-цстя ашырылмасы чох популйардыр. Гейд едяк ки, ялин чяняйя дирсяклянмяси вязиййяти даща узунмцддятлидир. Адятян айаьын айаг цстцндян эю-тцрцлмяси сющбятин баша чатдырылмасына ишаря кими йозулур. Гаршы тяряф бу заман юз фикирлярини йекун-лашдырмаьа тялясмялидир.
Жестлярин груплашдырылмасында бядян цзвляринин иш-тиракындан савайы жестин иърасы заманы бядян цзв-ляринин щярякят формалары да ясас эютцрцля биляр. Бу заман ашаьыдакы жестляри айырмаг олар:
1.Сямтляйиъи жестляр - саь, сол, йухары, ашаьы, irəli,
эери мяналарыны билдирян жестляр бура дахилдир.
2.Тясвирляйян жестляр - кюк, арыг, гозбел, йумру, йекя вя с. мянасыны билдирян жестляр. Бу група дахил ет-дийимиз жестляря яксяр щалларда гадынлар даща мейл-лидирляр. Сачын эюдяк вя йахуд узун, айаггабынын дикдабан, палтарын голугыса, мини олмасыны гадынлар жестлярля чох мящарятля тясвир едирляр. Тясвирляйян жест-ляря йцксяк коммуникативлик хас олдуьундан кянар субйектлярин дя диггят мярkязиндя олур. Иътимаи йер-лярдя давраныш нормаларына ямял олунмасы щяр кясин боръудур. Бу боръ щям дя жестляря мцнасибятдя юз яксини тапмалыдыр.
3.Символик жестляр –щярбичилярин бир-бирийля салам-лашмасы, ислам адятляриня мцвафиг олараг зийарят-эащлара салам (салават) верилмяси, дяфн мярасимлярин-дя баш эейиминин чыхарылмасы, салам аларкян отуран адамын айаьа галхмасы вя с.
4.Емосионал жестляр- йумруьуну стола вурмаг, икиялли башыны тутмаг, цряйини тутмаг, айаьыны йеря вурмаг, бармаьыны силкялямякля щядялямяк вя с.
5.Ритмик жестляр- цнсиййят ахарында щадисялярин ар-дыъыллыьыны якс етдирмяйя хидмят эюстярян жестляр, саьа-сола варэял етмяк, биринъи, икинъи вя с.ардыъыллыьыны эюс-тярмяк.
Гейд едяк ки, жестляр чохмяналылыьа мейлли-дир. Мящз бунун нятиъясидир ки, цнсиййятя гатылан тяряфляр бязян бу инъяликдян юз мягсядляри цчцн бящрялянирляр. Мисал цчцн, Азярбайъан киносунин ифтихары сайылан «Улдуз» комедийасында колхоз сядри Гядир Улдуза эюз вурмагла эуйа ону севдийини билдирмяк истяйир. Улдуз ися она «Ня олду? Эюзцнцзя чюп дцшдц?» суалыны вермякля фикирлярини алт-цст едир.
Ял галдырмаьын юзц дя чохмяналыдыр. Бир щал-да бу жестля сюз алмаг истяйи ифадя олунурса, тутаг ки, щяр щансы бир йыьынъагда ял галдырмагла разылыг(лещиня) вя йахуд етираз(ялейщиня) ифадя етмяк олар. Мисал цчцн, йумруьа бцкцлмцш ялин йухары галхмыш баш бар-маьы бизим цчцн щяр шейин яла олмасы мянасындадыр. Бир чох хариъи юлкялярдя бу жест йолцстц машын яйлямяк цчцн истифадя олунур. Йунанлар цчцн бу олдугъа тящгирамиз бир анлайышы(рядд ол вя йахуд итил бурдан) явязляйир. Бокс, эцляш щакимляри бу жестля идманчылара хал верилдийини билдирирляр. Доьрудур, жестлярин милли колоритли олмасы тядгигатчылар тяряфиндян гябул олунур, анъаг бунларын щансыса бир дилля баьлылыьы фикри олдугъа зиддиййятлидир.
Бармагларын «В»шякилли жестиндян Уинстон Чöр-чилл Икинъи Ъащан савашындан сонракы иллярдя гялябя символу кими истифадя едирди1 вя бу заман овуъунун ичи кцтляйя тяряф ачылырды. Щягигятян, инэилис дилиндя гялябя сюзцнцн илк щярфи (виcторй) иля конгурентлик тяшкил едир. Инэилис дилиндя данышан бир чох юлкялярдя вя щятта Бюйцк Британийанын юзцндя дя бу ясл тящгир билдирир.
Бцтцн бунлара там тябии бахылмалыдыр. Цму-миййятля,цнсиййятя гатыларкян гаршы тяряфин голуна эир-мяк, палтарынын голуну, йахуд ятяйини чякмяк мядя-ниййятсизликдир. Бу типли жестлярин гаршылыглы ан-лашмайа файдалы ола-ъаьына инанмаг чятиндир.
Baxışlar
Danışıqlar insanlar tərəfindən aparılan proses olduğundan qeyri-verbal ünsiyyət elementlərinin yeri və rolu haqqında məlumatlı olmaq zəruridir.İnsan bədə-ninin bütün orqanlarının ayrı-ayrılıqda, və yaxud kom-pleks şəkildə hərəkətləri bu və ya diğər dərəcədə informasiya mənbəyi kimi baxıla bilər. Qarşı tərəfin nəyi gizli saxlamaq, dillə demək istəmədiyini, hiss və həyə-canını, sevincini və kədərini əksər məqamarda onun üzündən, ğözündən, hərəkətlərindən oxumaq çox asandır.
Тядгигатчылардан Алберт Мейерабиан мцяййян етмишдир ки, iнсанларын вербал васитялярля информасийа гябул етмяси гейри-вербал васитялярдян аздыр. Ейни гянаятдя олан франсыз психологу Франсуа Сйцлже «Жестляр щаггында щягигят» китабында эюстярир ки, рягям нисбятиндя эютцрдцкдя цнсиййят просесиндя сюзлярин щесабына информасийанын 7 фаизи сюзлярин, 38 фаизи ися мцхтялиф сяслярин, сяс тонунун, интонасийанын пайына дцшцр. Диэяр гейри-вербал васитяляр, мимика вя жестляр ися 55 фаиз информасийа йцкцня маликдир. Йяни бу о демякдир ки, биз сюзлярдян лап аз истифадя едирик вя цнсиййятимиздя гейри-вербал васитяляр чохлуг тяшкил едир.
Беля чыхыр ки, гейри-вербал васитяляр гаршылыглы ан-лашма, мягсядин ялдя олунмасы цчцн мцщцм ящя-миййят кясб едир. Гейд едяк ки, китабда истифадя олунан мцхтялиф мянбялярдяки мцхтялиф мцяллифлярин эюстярдийи рягямляр нисби характерлидир вя цнсиййятдя вербал вя гейри-вербал васитялярин балансыны щеч дя дягиг ифадя етмир. Мисал цчцн, америкалы тядгигатчы, профессор Бердвистл вербал васитяляря 35 фаиз, гейри-вербал васитяляря ися 65 фаиз айырыр.İlk olaraq insan-ların ğözləri və baxışları ilə bağlı bəzi məqamlara diqqət yetirək. Чцнки ян дащи инсанларын да «цряйи гапалы, цзляри ися ачыг» олур.
Biz yalnız danışmırıq, eyni zamanda tərəf müqabilimizi müşahidə edirik, onun baxışlarına, mi-mik cizgilərinə rəğmən daxili hiss və duyğularını götür-qoy edirik. Mütəmadi göz qırpmaq nəzərə alın-mazsa, insan yalnız müstəsha hallarda(yorğun olduqda, nəsə fikirləşdikdə və yatan zaman), özu də çox qısa-müddətdə, ğözünü yumur. Amerikalı psixoloqlar R.Ekslayn və L.Vintets belə qənaətə ğəlmişlər ki, danışıqlar prosesində öz fikirlərini formalaşdırmağa çalışan ınsan ətrafa nəzər yetirir, danısşanda isə qarşısındakının üzünə baxır. Ümumiyyətlə, danışanların bir-birinin üzünə baxması vaxtı ilə onların müzakirə predmetinə olan marağını müəyyənləşdirmək olar.
Odur ki, danışıqların texnika və texnoloğiyasın-dan danışdıqda birmənalı olaraq baxışların texnogiy-asının sirlərinə də bələdlik tələb olunur. Buna üzun-müddətli məşq (ən azı 30 ğün) etməklə nail olmaq müm-kündür.Bir qayda olaraq baxişların aşağidakı növləri olduğu bildirilir
1.İşqüzar baxışlar- danışanın nəzərləri qarşı tərəfin
alın nayihəsinə tuşlanır;
2.Sosial baxışlar- nəzərləri qarşı tərəfin ağız nayi-
həsinə yaxın nöqtədə cəmlənir;
3.İntim baxışlar- baxışlar qarşı tərəfin buxaq, döş
nayihəsinə cəmlənir. Xüsusilə xanım sohbətdaşla
ünsiyyətdə bu sayaq baxışlar etik çərcivədən
kənardır.
4.Ğözaltı baxışlar-Bu zaman qarşı tərəf məqsəddən
duyuq düşməməlidid.
Danışıqlar prosesində fasiləsiz olaraq qarşı tərəfi iti nəzərlərlə nəzarətdə saxlamağın özü də etik baxımdan doğru deyildir. Xüsüsilə, danışıqlarda tərəflərdən birinin qara eynək taxması səmimi fikir mübadiləsi aparı-lacağına şübhə yaradır.
Dostları ilə paylaş: |