BöLÜM 1 Çevre kiRLİLİĞİ teoriSİ ve temelleri

1.4 ÇEVRESEL SORUNLARIN NEDENLERİ

Hızla artan Dünya nüfusu, plansız endüstrileşme ve sağlıksız kentleşme, nükleer denemeler, bölgesel savaşlar, verimliliği artırmak amacıyla yapılan tarım ilaçları, yapay gübreler ve deterjan gibi kimyasal maddeler zamanla çevreyi kirletmeye başlamış, bunun sonucunda ciddi anlamda kirlenen hava, su ve toprak, canlılar için zararlı boyutlara ulaşmıştır. ( Türkiye Cumhuriyeti Çevre Bakanlığı , 1998:2). Aşırıya kaçan kullanımlar sonucu meydana gelen çevre kayıpları, hava kirliliği, su kirliliği, toprak kirliliği ve gürültü kirliliği gibi sorunların tek bir başlık altında toplandıktan ve tümünün çevre sorunları adlandırıldıktan sonra bunlara neden olan faktörlerin ortaya konması gerekmektedir. Çevre, doğal ve yapay çevre olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Çevre sorunları temelde insan müdahalelerinden kaynaklanmaktadır. Bu anlamda insanların doğal çevreye olan etkilerinin temelinde yatan etmenler bizlere çevre sorunlarının asıl nedenlerini verecektir. Doğal çevreyi olumsuz olarak etkileyen ve çevre sorunlarına neden olan etmenleri dört grupta toplayabiliriz: (Aktan, 1984,73)

• 
  Nüfus artışı
  
• 
  Kentleşme
  
• 
  Sanayileşme
  
• 
  Diğer nedenler
  

1.4.1 Nüfus Artışı

Bilim adamlarının araştırmalarına göre, dünya nüfusunun artış hızı son yüzyılda biraz daha artmıştır. Her geçen gün daha hızlı bir şekilde artmaya devam eden dünya nüfusu, çevre sorunlarının artmasında ve yeni çevre sorunlarının oluşmasında etkili olmaktadır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde nüfus daha da bilinçsizce ve hızlı bir şekilde artmaktadır. Artan nüfus ile birlikte ortaya çıkan gereksinimleri karşılamak amacıyla sınırlı olan kaynakların kullanılmasıyla ve yeni nüfusun üretken olmaması gibi sorunlarla birlikte çevre sorunları oluşmaya başlamaktadır. Bu sorun, gelişmekte olan ülkelerde bir çok yeni sorunu da yanında getirmektedir. Özellikle gıda maddeleri ve ham madde gereksinimi ve enerji sorununu çözmek amacıyla doğal çevreye müdahale etmek zorunluluğunda kalmaktadırlar. Aynı zamanda gelişmekte olan ülkelerde, nüfus artışı ile birlikte meydana gelen istihdam açığı ve işsizlik sorun haline gelmektedir. Nüfus artışı toplumların refah düzeylerini de etkilemektedir. Kaynakların kıt olması üretimin, nüfus artışıyla doğru orantılı olarak artmasına engel olmaktadır. Bu ise milli gelirin her geçen gün daha fazla parçalara bölünmesine ve kişi başına düşen milli gelirin azalmasına neden olmaktadır. Artan nüfusun eğitim, sağlık vb... yerlere ayrılan paraları arttırması nedeniyle üretime harcanacak paralar buralara harcanmaktadır. Çevresel dengeyi bozan bir başka etken de beslenme ve doğal kaynaklar açısından ortaya çıkmaktadır. Kısaca nüfus artışı daha çok doğaya müdahaleyi ve doğadan daha fazla üretim yapmayı gerektirmektedir.

1.4.2 Kentleşme

Kentleşmenin ifade ettiği iki anlam vardır. Birincisi kent sayısındaki artış, diğeri de kentlerin nüfuslarındaki artıştır. Her iki şekilde de kentleşme nüfusun belirli bölgelerde toplanmasını gerektirir. Fakat kentleşme yalnızca kırsal kesimden kente yönelik bir hareket değildir. Bu anlamda kentleşmeyi “sanayileşme ve ekonomik gelişmeye koşut olarak kent sayısının artması ve bugünkü kentlerin büyümesi sonucunu doğuran; toplum yapısında artan oranda örgütleşme, iş bölümü ve uzmanlaşma oluşturan, insan davranış ve ilişkilerinde kentlere özgü değişikliklere yol açan bir nüfus birikim süreci” olarak tanımlanabilir. (Keleş, 1976:31)

Sanayiinin gelişmesi ile birlikte kırsal kesimden kente yapılan göçler ve kent sayısı artmıştır. Özellikle batılı ülkelerde tarıma dayalı yapı sanayileşmeyle birlikte bozulmuş ve kırsal kesimden kentlere büyük bir nüfus hareketine neden olmuştur. Sanayileşme ile birlikte kentlerde iş olanakları doğmuş ve bu da kırsal kesimdeki insanları kentlere çekmiştir.
Kentleşme, batıda zamanla belirli aşamalardan geçmiştir. Bu ülkelerde önce tarım ekonomisinden sanayi ekonomisine, daha sonra da hizmetler ekonomisine geçişi kapsayan iki aşama söz konusu olmuştur. Halbuki günümüzde gelişmekte olan ülkelerde, kentleşmeye baktığımızda genellikle tek aşamalı bir geçiş gerçekleşmiştir. Gelişmekte olan ülkeler tarım ekonomisinden direkt olarak hizmetler ekonomisine geçmişlerdir. Bir başka anlatımla, gelişmiş ülkelerin kentleşme denemesinde sanayi, kentleşmeyi belirleyen, yönlendiren çekici bir güç işlevine sahip iken, gelişmekte olan ülkelerde bu unsur ikinci planda kaldığı için büyük kitlelerin sanayi kentlerine, kentlerin kaldıramayacağı şekilde akın etmesine neden olmaktadır. (Altuğ, 1990:21) Alt yapının yeterli olmaması nedeniyle bu yığılmalar birçok çevresel soruna neden olmaktadır. Hava kirliliği, su kirliliği, toprak kirliliği, gürültü, yoğun trafik vb... daha birçok sorun kentsel yığınlaşmanın oluşturduğu olumsuz dışsal ekonomilere örnektir. Ayrıca gelişmekte olan ülkelerde kent-çevre ilişkisinin belirli bir denge ve iletişim üzerine kurulmamış olması; ulaşım imkanlarındaki yetersizlik, iş yerlerinin yayılımı, okul, hastane vb... sosyal yatırımların dağılımlarının plansızlığı nüfusun merkeze yakın alanlarda birikmesine neden olmakta ve söz konusu alanların çevresel sorunlarını arttırmakta önemli rol oynamaktadır.

1.4.3 Sanayileşme

Sanayiinin cazibesi, kentlerin kalabalıklaşmasındaki en büyük etkenlerdendir. Yığınlaşmayla ortaya çıkan olumlu dışsal ekonomilerin etkisiyle kentsel büyümeler gerçekleşmiştir. ( Altuğ, 1988:98 ) Ancak kentlerin aşırı büyümesiyle beraber çeşitli olumsuz dışsal ekonomiler (dışsal maliyetler) ortaya çıkmaya başlamaktadır. Sanayileşmenin kentleşme ile neden olduğu çevre kayıpları, her türlü çevre kirliliği ve gürültü bu olumsuz dışsallığa örnek gösterilebilir. Özellikle sanayiinin neden olduğu kirlilik bu dışsal maliyetlerin en önemlisidir. Çünkü sanayiinin sebep olduğu kirlilik havaya, suya, toprağa bırakılan zehirli sanayii atıkları sadece canlı ya da cansız varlıklara zarar vermekle kalmayıp aynı zamanda çevrenin dengesini bozarak çevrede birbirine bağlı bir dizi çevresel sorunun da meydana gelmesine sebep teşkil etmektedir.

1.4.4 Diğer Nedenler

Çevresel sorunların nedenlerini nüfus artışı, kentleşme ve sanayileşme olarak sıralamıştık. Bu kısımda ise üç ana başlık altında incelenemeyen ancak çevresel sorunların çıkmasında etkili olduğu bilinen diğer nedenlerden bahsedilmektedir. Bu nedenler ağırlıklı olarak meteorolojik kökenlidir. Bu nedenler ele alındığında, hava kirliliği diğer kirlilik çeşitlerinden daha önemli olmaktadır.

Atmosfer, hava kirliliğine neden olan etkenlerin kirlilik kaynağı ile kirliliğe uğramış olan alıcı ortam arasında hareket ettiği yerdir. Atmosfer, yapı olarak sürekli bir değişim içerisindedir. Sıcaklık, yağış, rüzgar vb... ortam değişimleri bunun en açık göstergeleridir. Atmosfere bırakılan kirleticilerin bir yerden başka bir yere taşınması sıcaklık,yağış ve rüzgar gibi ortam değişiklikleriyle olmaktadır. ( T.C.M.B.B.B. , 1980,12 )Bu özelliği ile meteorolojik koşullar çevre sorunlarının oluşmasında ve taşınmasında bir neden olarak karşımıza çıkmaktadır. Fakat bu bir çevre sorununun nedeni olmaktan çok, çevre sorununun yayılmasını ve hızlanmasını sağlayan bir neden olarak gösterilebilir. Bu anlamda kirliliğe neden olan sanayi kuruluşlarının konumundan daha önemlisi kentsel yerleşmelerin konumu olmaktadır. Çünkü her iki açıdan da uygun olmayan yer seçimi kararıyla meteorolojik nedenlerin çevre kirliliğini hızlandırmasına zemin hazırlanmış olacaktır. Bununla birlikte meteorolojik koşulların dikkate alınmasıyla yapılan bir yer seçimiyle havadaki kirleticilerin olumsuz etkileri bir ölçüde de olsa uzaklaştırılabilir. ( Altuğ, 1990:24 )
Diğer yandan doğal afetler de önemli çevresel sorunlara yol açabilmektedir. Sel, çığ, deprem, volkanik patlamalar, yıldırım düşmeleri, meteor taşlarının yer yüzüne çarpması, yer küre sıcaklığının artması ile buz dağlarının erimesi bu önemli sorunların bazılarıdır. Hatta son yüzyılda üç büyük volkanik patlamanın ürettiği kirlilik, insanlığın tüm tarihi boyunca ürettiği kirlilikten daha fazla olmuştur. ( Keith, 1971:338)