Bâtıniyye te'villeri : değerlendirme 3

13 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:248.

14 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:248-249.

15 bk. el-Kevserî, Ibn Asâkire ait et-Tebyîn mukaddimesinde, s. 17; el-ÂIûsî, Muhtasar s. 56-63; İzmirli,. Muhassal, s. 172; Î.A, XI, 504.

16 a.e., s. 182.

17 İbn Bâbeveyh, r. el-İ'ükadât, s. 118.

18 bk. msl. Ibn Bâbeveyh, ag.e., s. 114; ed-Deylemî, Beyânu mezhebi'1-Bâ-tıniyye, naşirin önsözü; İbn Haldun, Mukaddime, II, 10; el-Âlûsî, ag.e., s. 63-65; Gölpmarh, ag-e-, s. 127-129.

19 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:249-252.

20 el-Ahzâb (33), 33.

21 bk. s. 113 v.dd. Âlûsî, Muhtasar'mda, Şîa kaynaklarına da atıflar yapa­rak bu akide faiklarından 10 kadarına temas eder (s. 70-101); ayrıca bk. s. 53.

22 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:252.

23 Bu konuda İmâttiiyye ve sünnî kaynaklar için 209- sayfadaki 35 numa­ralı dipnotuna bakınız.

24 Bu konuda çok değerli eserler yazan Zeydî âlimlerden biri de el-Mu-eyyed billâh Yahya b. Hamza el-Huseynî el-Alevî'dir (v, 745/1344). bk. el-Âlûsî. ag.e., s. 6-7, 63, 126-137; eş-gehristânî, el-Milçl, I. 166; eş-Şevkânî, Katru'l-velİyy, s. 276-282.

25 Bu ifade İbn Hazm'e aittir (bk. el-Fasl, IV, 96).

26 bk. Kum bölgesi Şia ileri gelenlerinden Ahtned b. İshak ej-A.hva.sHan naklen, el-Âlûsî, Muhtasar, s. 208-209; İzmirli, Muhassal, &. 125.

27 el-Malatî, et-Tenbîh, s. 32-33.

28 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:252-254.

29 İbn Bâbeveyh, r. el-İ'tikadât, s. 113; el-Küleynî'ye ait K. el-Usûl'den naklen (Bombay, 1302, s. 105); Goldziher, el-Akîde, s, 203.

30 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:254-255.

31 İA. XI, 503; İmamiyye görüşü için bk. İbn Bâbeveyh, ag.e., s. 115-117; el-Hpyî, Akayıd-i İmâmjyye, s. 16-25.

32 r. (4-İ'tikadâ£, ş. ;if-

33 el-Makdisî, el-Bed!, V. 127-

34 bk. msl. el-Mes'ûdî, Murûcu'z-zeheb, III, 219. Bugün, İran'da. 4yetullah mertebesine yükseltilmiş din adamlarının, kendisinden intikam almak hissiyle meşbû bulundukları eski Şah'a karşı karısını kışkırtmaları ve onu, kocasını öl­dürmeye teşvik etmeleri aynı karakterde bir davranış olarak göze çarpmaktadır.

35 el-Âlûsî, Muhtasar, s. 207-208.

36 İbn Bâbeveyh, ag.e., s. 124,

37 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:255-256.

38 bk. el-Makrîzî, .el-Hıtat, II, 341,

39 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:256.

40 el-Gazzâlî, Fedâihu'l-Bâtiniyye, s. 18-20. Aynı ifadeleri bazı ihtisarlarla İbnu'l-Cevzî de aktarmıştır (bk. Telbîs, s. 103).

41 ed-Deylemî, Beyânu mezhebi'l-Bâtıniyye, s. 3.

42 Goldziher, el-Akîde, s. 241.

43 bk. el-Bağdâdî, el-Fark, s. 284-285, 293-298; eş-Şevkânî, Katru'l-velİyy, 3 283; Ahmed Emin, Zuhru'l-İslâm, IV, 131, 140; Brockelmann, İslâm milletleri, I, 124-125; Adam Mez, el-Hadâra, II, 71; Goldziher, ag.e., s. 241; Arnold, İntişâr-ı İslSm Tarihi, s. 217-219; İ.A. V/2, s. U20, VT, 353.

44 İA. VI, 353.

45 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:257-260.

46 ed-Deylemî, ag.e., s. 81.

47 İbnu'1-Esîr, el-Kâmil, VIII, 207-208, 486; İbn Kesir, el-Bidâye ve'n-ni-hâye, XI, 160-162, 223 (h. 317 ve 339 yılı hâdiseleri); ed-Deylemî, ag.e., s. 88; A. Emin, Zuhru'l-İslâm, IV, 132-134; Brockelmann, ag.e., I, 134; A. Mez, ag.e., II, 69-70.

48 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:260.

49 Mufavvıza: Cenabı Hakkın ilkin Muhainmed ve Ali'yi yarattığını, bun­dan sonraki bütün yaratma, rızık verme... işlerini onlara havale ettiğini, bu vazi­fenin Ali'den sonra belirli imamlara kaldığını ileri sürenler.

50 İbn Bâbeveyh, r. el-hikadât, s. 114.

51 ed-Deylemî, ag.e., s. 71-91.

52 el-Gazzâlî, Fedâihu'l-Bâtmiyye, s. 151-155.

53 İzmirli, Muhassal, s. 194.

54 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:260-261.

55 el-Enbiyâ' (21), 16-23.

56 Metnin bu kısmının anlaşılması güçlük arzetmektedir. «Mahlûktur» diye tercüme edilen «halk. kelimesi «yaratma fi'li» mânâsına da alınabilir.

57 Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, kitâbu't-Tevhîd, s. 96-100 (gerekli bazı takdim -te'hirlerle ve mükerrerlerin hazfiyle).

58 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:265-269.

59 Bu âyetler için bk. M. Fuad Abdülbâkî, el-Mu'cemu'1-mufehres li elfâzı'l-Kur'âni'l-kerîm, «münafık» md.

60 Bu nevi hadisler için bk. Wensinck, el-Mu'cemu'1-mufehres li elfâzı'l-hadîsi'n-Nebevî, «kfr. md.

61 Bu hususta geniş malûmat için bk. el-Âmidî, Ebkâru'l-efkâr, Süleyma-niye ktp., nr. 747. vr. 262/a-265/b.

62 Bu konu için bk. Taşköprüzâde, Mevzuâtu'1-ulûm, I, 597-607.

63 el-Gazzâlî, Faysalu't-tefrika, s. 33.

64 İbn Kuteybe, el-İhtilâf fi'1-lâfz, s. 6-7.

65 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:271-273.

66 el-Eg'arî, Makalât, I, 1.

67 Aktdetu't-Tahâvî, şahsi kütüphanemdeki yazttıa nüsha, vr. 8/a - 8/b.

68 el-Fark beyne'l-fırak, s. 361.

69 Şerhu'l-Fıkhi'l-ekber, s. 136.

70 et-Teftâzânî, Şerhu'l-Akaid, s. 77.

71 msl. bk. Ebu'l-Berekât en-Neeefl, el-İ'timad, vr. 99/b-190/a; et-Teftâ­zânî, Şerhu'l-Makasıd, n, 197; el-Curcânî, Şerhu'l-Mevâkıf, in, 258-259; el-Bağ­dâdî, ag.e., a. 12; el-Beyâzî, İgârâtu'l-meraih, s. 51.

72 el-Bağdâdî, ag.e.( a. 12-13.

73 el-Gazzâlî, Tehâfut, s. 82-83.

74 el-Âmidî, ag.e., vr. 275/a - 275/b.

75 el-Curcânî, ag.e., III, 259-261.

76 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:273-276.

77 Müslim, el-îman, 8; bk. el-Buhârî, ez-Zekâh, 1; İbn Mâce, el-Fiten, 1. çarşılı, Osmanlı Tarihi, IV, I, 197, 223).

78 el-Buhârî, es-Salâh, 28; bk. Ebû Dâvûd, el-Cihâd, 95.

79 el-Buhârî, el-Eymân, 7; et-Tirmizî, el-îman, 16.

80 Müslim, el-îman, 7.

81 Müslim, el-îman, 26; et-Tirmizî, el-îman, 16; el-Muvatta', el-Kelâm, 1.

82 Ebû Dâvûd, es-Sünen, 5.

83 el-Âmidî, ag.e., vr. 275/a.

84 İbn Sa'd, et-Tabakat, II, 248-250.

85 Müslim, el-îman, 41; Ebû Dâvûd, el-Cihad, 95.

86 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:276-278.

87 Râğıb el-Isfehânî, el-Müfredât, -kfr. md.

88 el-Gazzâlî, el-İktisad fi'1-i'tikad. s. 248-253,

89 bk- el-Gazzâlî, Tehâfut, s. 307-313.

90 Aynı görüş İçin bk. el-Âmidî, ag.c, vr. 275/b.

91 Müslim, el-Kasâme, 6.

92 Müslim, el-îmâre, 16,

93 el-Müzzemmil (73), 10.

94 bk. el-Kalem (68), 51.

95 el-Kalem (68), 15.

96 bk. en-Nûr (24), 35.

97 en-Necm (52), 29-30.

98 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:278-282.

99 el-İnsâf fî't-tenbîh ale'l-esbâbi'lletî evcebetiTİhtilâf beyne'l-muslimîn fî ârâhim, Mısır, 1319 h., 136 s.

100 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:283-284.

101«Dînde aşırı gitmekten sakınınız..." diye başlayan benzer bir hadis İçin bk. İbn Mâce, el-Menâsık, 63.

102 es-Sehâvî, el-Makasıdu'l-has«ne ve el-Aclûnî, Keşfu'1-Hafâ', .hayr» maddesi.

103 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:284-285.

104 el-En'âm (6), 35.

105 el-Bakara 2), 7.

106 en-Nisâ' (4), 155.

107 Benzer hadis için bk. Müslim, el-Kader, 1; İbn Mâce, Mukaddime, 7. Ayrıca bk. es-Sehâvî ve el-Aelûnî, adı geçen eserler, «es^Seıd.... md.

108 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:285-286.

109 ez-Zumer (39), 7.

110 es-Secde (41), 17.

111 ed-Dehr (76), 3.

112 Müslim, el-Kader, 6.

113 Müslim, el-Cenne, 18.

114 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:286-287.

115 el-En'âm (6), 59.

116 el-tsrâ* (17), 74.

117 Yûsuf (12), 24.

118 el-İnsân (77), 30.

119 «Allah'ın yardımı olmaksızın hiç bir tasarruf ve kuvvet yoktur, mea­lindeki bu hadîs-i merfu' için bk. Müslim, ez-Zikr ve'd-duâ', 13.

120 Bu duâ aynı zamanda bir hadîstir, benzer bir hadis için bk. Ebû Dâvûd, el-Cİhâd, 35; Ahmed b. Hanbel, V, 288 (değişik lâfızlarla)

121 el-Haşr (60), 22.

122 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:287-289.

123 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:289-290.

124 en-Nİsâ' (4), 155.

125 el-En'âm <£>, 35.

126 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:290-291.

127 et-Taberânî'den naklen bk. es-Suyûtî, el-Câmiu's-sağîr, «İzâ zukira as-hâbî...» maddesi.

128 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:292-293.

129 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:295.

130 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:296-297.

131 el-Bakara (2), 21-22.

132 er-Rûm (30), 25.

133 el-A'raf (7), 54.

134 Yûnus (10), 101.

135 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:297-298.

136 Gazzâlî'nin bu nevi' görüşleri için bk. İlcâmu'1-avâm an ilmj'l-kelâm, s. 18 v.dd.

137 el-A'raf (7), 54; Yûnus (10), 3.

138 el-Enbiyâ' (21), 22.

139 el-En'âm (6), 59.

140 en-Nahl (16), 125.

141 el-Bakara (2), 189.

142 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:298-302.

143 er-Rûm (30), 25.

144 el-Bakara (2), 255.

145 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:302-305.

146 el-En'âm (6), 101.

147 el-Bakara (2), 22.

148 er-Ra'd (13), 3.

149 el-Hıcr (15), 19.

150 el-Enbiyâ' (21), 32.

151 Kaaf (50), 6-7.

152 Nûh (71), 19.

153 et-Talaak (65), 12.

154 el-Bakara (2), 29.

155 es-Secde (41), 11-12.

156 el-Mu'minûn (23), 17.

157 el-Mülk (67), 3.

158 er-Rûm (30), 25.

159 el-A'râf (7), 54.

160 er-Ra'd (13), 2.

161 el-Enbiyâ' (21), 33.

162 el-Bakara (2), 22.

163 el-Bakara (2), 164.

164 en-Nahl (16), 10.

165 bk. Kaaf (50), 1.

166 bk. el-Kalem (68), 1.

167 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:305-310.

168 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:310-312.

169 el-Bakara (2), 22.

170 er-Ra'd (13), 3.

171 el-Hıcr (15), 19.

172 Yâsîn (36), 40.

173 el-Bakara (2), 29.

174 et-Talaak (65), 12.

175 Müellif Harpûtî, makalesinde, yukarıdaki âyet-i kerîmeyi bir zülıûi eseri olarak Secde sûresine nisbet ettikten başka zikredilen tevcihin hem Râzî, hem de Beydaavî tarafından yapıldığını kaydeder. Halbuki şahsî kütüphanemde mevcûd Beydaavî Tefsiri nüshasında böyle bir ibare mevcûd değildir (İstanbul, 1296 baskısı).

176 Yâsîn (38), 40.

177 el-Bakara (2), 22.

178 el-Bakara (2), 164.

179 İbrâhîm (14), 32.

180 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:312-314.

181 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:314-316.

182 cn-Ncml (27),

183 Yâsîn (3ü), 38-40.

184 cl-Enbiyo" (21), 33.

185 Müellif Harpûtİ'nin Râzi Tefsirine atfen makalesinin burasına aldığı üç satırlık ibare İle aynı tefsirin elimdeki matbu' nüshasının (İstanbul Amire baskısı, 1307-1308 h., c. 6, .s. 149) metni arasında önemli aykırılıklar mevcuddur. Müellifin buna benzer diğer bir hatasına da yukarıda İşaret etmiştik (bk. dip­notu. 40).

186 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:

187 cn-Nahl (16), 125.

188 cl-Buhâri. el-Cihâd,

189 Yâsîn (36), 36.

190 Yâsîn (36), 40.

191 en-Neml (27), 88.

192 Müellif, makalesinde bu hâdiseyi Râzî Tefsirine nisbet ediyor (eİ-Ba-kara sûresi 29. âyetin tefsirinde) ve hatta ondan cümleler naklediyorsa da elimde nıevcud Râzî Tefsiri nüshasında (İstanbul Âmire baskısı, 1307-1308 h.) böyle bir kayda rastlıyamadım

193 Kaaf (50), 6-6.

194 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:317.

195 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:317-318.

196 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:318-321.

197 Geniş bilgi için bk. İ.H. Uzunçarşilı, Osmanlı Tarihi, IV, I, 174 vd.

198 Nadir, Şah Tahmasb'ın gözüne girerek Önce onun itîmadu'd-devle'sî (Sad­razamı) oldu (1142/1730), sonra da Şah Tahmasb'ı hal' ve hapsederek Şah'ın 8-10 aylık oğlu Abbas'ı güya hükümdar, kendini de onun vekili ilân eyledi, (bk. U'zun-çarşıh, Osmanlı Tarihi, IV/I, 197, 223).

199 Bu rakamlarda, bir baskı hatası olmalı. Zira yukarıdaki ibarenin harfleri 1148:e tekabül eder ki doğru olan tarih de budur. (bk. Uzunçarşilı, Osmanlı Ta­rihi, İV/U, 233, dipnot; 299.

200 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:321-325.

201 Önceleri sadece kelâmi bir problem iken daha sonra Abbasiler zama­nında siyasi bir mahiyet de alan

202 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:326-328.

203 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:328-335.

204 Hz. Ali'nin hilâfeti hakkında Şîîlerce uydurulmuş hadisler için bk. M. Yaşar Kandemir, Mevzu' Hadisler, s. 31-36.

205 Âl-i İmran (3), 61.

206 en-Nûr (24), 26.

207 et-Tahrîm (66), 4.

208 el-Maide (5), 55.

209 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:336-340.

210 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:340-344.

211 et-Tevbe (9), 100.

212 el-Feth (48), 18.

213 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:344-346.

214 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:346-348.

215 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi:348-349.

216 Sır gizleme, saklama, susma anlamlarına gelen bu ıstılah, Şîa'da çok geniş manada olup, burada müftinin bir mes'ele hakkındaki soruya, lüzumu ha­linde asıl görüşünü gizleyerek duruma göre verdiği fetva demektir.

217 Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, Kelam İlmi, Damla Yayınevi: