Bâtıniyye te'villeri : değerlendirme 3

KÂİNAT NİÇİN YARATILMIŞTIR?

Ebû Mansür el-MÂTÜRÎDÎ Rahman ve rahim olan Allah'ın adıyla Hamd Allah'a mahsustur, o ki sayısız nimetleri ve hesapsız ltuflarına mukabil lâyık olduğu şükür ve övgülere nihayet yoktur.

Hidayet yollarına ulaşabilmek için ondan, sadece ondan muvaffa­kiyet dileriz.

Ebû Mansûr (Allah rahmet eylesin) şöyle dedi : İnsanlar, «Al­lah kâinatı niçin yaratmıştır?» sualinin cevabında muhtelif görüş­ler beyan etmiştir.

a) Bazı âlimler, bu sual yersizdir, böyle bir şey sorulamaz, dedi. Çünkü yüce Allah hakîmdir, alîm ve ganî olmakta dâimdir, onun fi'linin hikmetten uzak kalması muhtemel değildir. Zira bir fi'lin hikmetten uzak kalması,ya hikmetin bilinmeyişi veya hikmet yoluna uyulduğu takdirde bir fâidenin kaçırılma endişesi sebebiyle olur. Allah taâlâ, cehaletten eser bırakmıyacak bir ilimle mevsûf ol­duğu ve giderilmesini bekliyeceği herhangi bir ihtiyaca ma'rûz kal-mıyacak şekilde ganî bulunduğuna göre onun fi'linin hikmetten hâ­riç kalması asla vârid değildir. «Niçin» tarzındaki bir sual ise hik­metten yoksundur. Bunun içindir ki azîz ve celîl olan Allah kendi fi'l-i ilâhîsinden abes ve hikmetsizlik vehmini nefyederek şöyle bu­yurmuştur: «Biz göğü de, yeri de, ikisinin arasında bulunan şeyleri de eğlenmiş olmak için yaratmadık. ...O, yaptığından ötürü sorgu­ya tâbi' tutulmaz, fakat onlar mes'ûl olurlar» ⁵⁵ Cenâb-ı Hak bu âyetlerinde, O'nun yüce zâtında ihtiyaç vehmeden veya onun fi'linde hikmetsizlik iddia eden kimseleri yermiştir.

b) Bazı âlimler de şöyle dedi : Allah taâlâ lütuf ve ihsan sa­hibi olduğundan onun, lûtfunu bezletmekle vasıflanması gerekmiş­tir. Binâenaleyh kendisini yaratmakla lûtufkâr olacağı bir kâinat bu­lunmalı ve ona ihsanını yaymalıydı. Hem de o, kaadirdir, hiç bir fiil meydana getirmeyen bir kudretse yok demektir. İşte Allah bunun için yaratmıştır.

c) Üçüncü bir zümre ise, böyle bir sual muhaldir, dedi, çünkü bu, onun yarattığı şeylerin önce mevcûd olan bir illetten ötürü ya­ratılmış olmasını gerektirir. Söz konusu illet de ya bir mahlûktur ⁵⁶, bu takdirde onu araştırıp sormak diğer bütün mahlûkları araş­tırmaktan farksızdır; veya değildir, bu durumda da ezelde mevcûd, Allah'tan başka bir şey olur. En doğrusu biraz önce de anlatıldığı üzere, «yaratma» fi'li onun zatıyla kaaim olduğundan yaratmıştır.

d) Diğer bir gurup var ki fikirlerini şöyle .belirttiler: «Allah kâinatı niçin yaratmıştır?» suali bir kaç mânâya alınabilir. Meselâ, «Niçin bu âlemi yarattı da başka türlü bir âlem yaratmadı?» diye­biliriz. Bu durumda bu âlem hakkındaki sualimiz öbür âlem hakkın­da da aynen vâriddir. Yine «Yüce Allah bu mahlûkatı niçin bulundu­ğundan önce bir zaman içinde yaratmadı?» tarzında ileriye sürüle­cek bir sual de aynı mâhiyettedir. Zira «yaratmak» zaman'dan ayrı bir şey değildir, bil'akis o, mahlûkun varoluşunu haber vermektir, böyle olunca da onun varoluşu zamanla beraber gerçekleşir.

Bahis mevzuu edilen sual bu kâinatın mâhiyetini hedef alıp onun içyüzünü de konu edinmiş olabilir. Bu takdirde soru sahibi kendi mâhiyetini sormuş olur. Sanki o, «Niçin soruyorum, niçin sor­mayı düşünebiliyorum, neden akılsız (düşünemiyen) bir varlık olma-dım?»tarzmdaki soruları ileriye sürmüş gibi olur. Bu ise saçmadır, çünkü burada kendini soru sormaktan men'eder bir yol tutmakta­dır.

e) Âlimlerden bîr kısmı da bu soruya şöyle cevap vermek is­temiştir : Yüce Allah kâinatı öyle bazı sebeplere bağlı olarak ya­ratmıştır ki kâinat bu sebeplerden ötürü, bunların içinde ve bunlar­dan sonra vücûd bulup devam etmiştir. Nitekim bütün hakimlerin, fiillerini, ileriye ma'tûf bazı gayelere mebni meydana getirdikleri anlaşılmaktadır. Zaten işlediği fi'lin neticelerinden habersiz olan ve onun niçin işlediğini bilmeyen her fail hakîm vasfından yoksundur.

İmdi âlemin hangi sebeplerden ötürü yaratıldığı hususunda ba­zı görüşler ortaya konulmuştur. Denilmiştir ki insanoğlunun dışında kalan kâinat, orada ilâhî imtihana tâbi' tutulanlar (insanlar ve cinler) için yaratılmıştır. Çünkü ilâhî hikmet ancak onlarda zahir olmakta, yücelik, hükümranlık, azamet ve üstünlük onlarda belirmekte, hik­met ile hikmetsizlik onlar sayesinde birbirinden ayırdedilmektedir. Binâenaleyh hilkatin gayesi sadece onlardır. Diğer yaratıklar onlar için, onların menfaatleri için yaratılmış, onların imtihanlarına vesi­le olmaları ve kılavuzluk etmeleri için vücûda getirilmiş ve emirle­rine âmâde kılınmıştır. İmtihana tâbi' tutulanlara gelince, bunlar da İbadet için haikoiunmuştur, yahut da kendi öz varlıkları için; ta ki övülmeye de, yerilmeye de vesile olacak ve her iki halde de ken­dilerini alâkadar edecek olan bazı neticeleri elde edebilsinler. Şüp­he yok ki onların Yaratıcısı, yaratılışa ait bu her iki gayeden de münezzehtir; çünkü muhtaç olarak yaratılan ve hem kendi ihtiyaçla­rının tesbiti, hem de bu İhtiyaçların giderilme yollarının tayini şuu­ruyla mücehhez kılınan, yüce Allah değil onlardır.

f) «Allah taâiâ küllü (varlıkların hepsini, mecmuunu) bir sebe­be bağlı olarak yaratmamıştır» diyen bir zümrede vardır. Çünkü «küİUün dışında başka bir şey bulunamaz ki bir sebep teşkil etsin. O halde yüce Allah sadece bazı şeyleri sebebe bağlı olarak vücûda getir­miştir. Bu, onun, küllü bir mekânda yaratmamasına benzer, zira «me­kân» da «küll» mefhûmunun içinde mevcûddur. Demek ki Cenabı Hak bazı şeyleri bazı şeyler için yaratmıştır. Her halde baba-evlâd ara­sındaki münasebet ve (fiillere terettüb eden) mükâfat ile azab alâ­kası da bu esasa istinad eder.

g) Hüseyn (b. Muhammed en-Neccâr) bu sualin cevabında şöy­le dedi: Kâinat bir çok sebebden ötürü yaratılmıştır. Meselâ Allah'­ın varlığına kılavuz ve hüccet olması, ibret ve öğüt, nimet ve rah­met teşkil etmesi, gıda ve ana madde yerine geçmesi, ihtiyaçları giderme vesilesi olması gibi. Kâinatın öyle şeyleri vardır ki biri için nimet, öteki için musibet olsun dîye yaratılmıştır.

O yine şöyle dedi: Eğer Allah, mahlûkatı, başlangıçta sadece maslahat ve menfaat gayesiyle yaratmış olsaydı hiç bir şeyin yara­tılışı, olduğundan ne öne alınabilir, ne de sonraya bırakılabilirdi, ay-

rica imtihana tâbi' tutulanlar yaratılmadan önce hiç bir şey vücûda getirilemez, hiç bir durum bir halden başka bir hale çevrilmez, kâi­natta hiç bir ziyâde ve noksan husule gelemezdi. Madem ki Allah, zihinlerin kavrıyamıyacağı ve gözlerin idrak edemiyeceği nice yara­tıklar vücûda getirmiştir, o halde yaratılışın yukarıda anlatıldığı gi­bi menfaate müstenid olmadığı, fakat her şeyin kendi yaratılış ga­yesine uygun yere konulduğu, hâdise ve eşyaya menfaat ile zarar arasında yer değiştirildiği anlaşılmış oldu.

h) Fakîh (Ebû Mansûr el-Mâtürîdî) Aliah rahmet eylesin şöyle dedi: Buraya kadar anlatılanların özü şudur: Madem ki on­ların deyişine göre Allah için yaptığından başkası mümkün de­ğildir. O halde hiç bir şey onun yaptığından üstün olamaz, çünkü o, meydana getirdiği her bir fi'liyle bîr cevr (hikmetsizlik) sıfatını ge­ride bırakmış oldu. Yine bu kanaate göre Cenabı Hak yarattığı şey­leri irâde İle yapmış değildir, çünkü yarattığından başkasını vücûda getirecek olsaydı bu, fesada vesile olurdu. Böylece Allah yaratmış olduğundan başkasını fâideli ve hayırlı kılmaktan âciz kalmış olur­du. Halbuki bu, zem sıfatının son noktasından başka bir şey değil­dir.

İddia edildiği üzere Allah taâlâ İçin bilfiil yarattığından başkası imkânsız olsaydı o, bilfiil yarattıklarıyla fâide temin etmiş ve saye­sinde övgü ile senaya lâyık olabilmek İçin onlara muhtaç olmuş bu­lunurdu. Zira övgü ve senaya bizzat değil de ancak başka bir şeyle lâyık olabilen kimse bu övgüye hak kazanabilmek için mutlaka ona muhtaçtır, fâidesini temine mecburdur. Muarızlarımızın kanaatine göre Allah'ın fi'li onun zâtının gayrıdır ve Cenabı Hakkın o fi'li ter-ketmesi mümkün olmadığı gibi ondan başkasını yapması da caiz de­ğildir, çünkü o fi'lin gayrı kendi derecesini alçaltır, onu hikmetsizli-ğe götürür. O halde Allah'ın, yaptığı ile menfaat temin ettiği ve fi'li zâtının gayrı olduğu muarızlarımızın iddiasınca sübût bulmuş oldu. Bu ise akıl erbabının anlayışına göre ihtiyaç vasfından başka bir şey değildir.

Yine üstâd şöyle dedi : Şüphe yok ki Allah taâlâ zâtının muk-tezası olarak yaratıcıdır. Çünkü «yaratıcılık» bir övgü ve azamet mefhûmudur, yüce Allah'ın, kendisine menfaat temin edecek diye bu vasfa ancak başka bir sebepten ötürü lâyık olması muhaldir, hem de bu şartla fiil sahibi (yaratıcı) olan başkasına muhtaç demektir.

Madem ki Allah taâlânın, zâtının muktezası olarak yaratıcı oldu­ğu sabit oldu, o halde onun yaratıcı olmaması asla düşünülemez. Bu­na göre de «niçin» diye sormak tamamen yersizdir, tıpkı «Niçin muk­tedir oldu, niçin bildi?» diye sormak gibi.

Kuvvet ve tasarruf ancak Allah'a aittir ⁵⁷⁵⁸