Ch’ing Çini’nin Zungarya ve

1877 Ağustosu’nda İngiltere’nin Yettishar’ın Ch’ing İmparatorluğu’nun vassal bir mülkiyeti olarak devam etmesi teklifini reddeden Pekin hükümeti Tso Tsung-tang’a, askıya alınmış olan cezalandırma kampanyasını Kaşgar’a doğru yeniden başlatma talimatı verdi.75

Eylül ayı başlarında, Chan Ee Turfan’ı terkederken Liu Tsin-tang’ın ordusu da Toksun’u terketti. Eylül sonunda Liu Tsin-tang’in ordusu, batıya doğru daha ileriye gitmek üzere iki bölüğe ayrıldıkları Komysh, Ooshaktal ve Chukur bölgesini işgal etti. Liu Tsin-tang komutusundaki bir bölük, büyük kuzey yolu boyunca Karashar’a gitmek üzere yola çıkarken, Siuy Huen tarafından komuta edilen diğer bölük Bagraşkul gölünden kaynaklanan güney yolunu izleyerek Kurla için yola çıktı. 7 Ekim 1877’de Ch’ing birlikleri herhangi bir çatışmaya girmeksizin Karashar’ı ve 9 Ekim’de de Kurla’yı ele geçirdi. Çünkü isyancı ordu ve bütün vatandaşları bu şehirleri terketmişti.

Liu Tsin-tang isyancıları cezalandırmak üzere derhal ordusunu gönderdi. Ch’ing askerleri Bugur’da Bay Yan-hoo’nun Dungan taburları tarafından durduruldu. Burada kanlı bir savaşa tutuştular. Yenilgiye uğrayan isyancılar Kuçar’a çekildi. Liu Tsin-tang’ın süvarileri Bugur’dan 20 km. uzaklıkta Karashar ve Kurla’dan kaçan sivilleri yakaladı. Liu Tsin-tang askerlerine eli silah tutan herkesi öldürmelerini geriye kalanların da evlerine geri döndürülmeleri emrini verdi. Liu Tsin-tang tarafından komuta edilen bir süvari taburu “kaçan bir Müslüman kalabalığını atlarıyla çiğnediler.”76

19 Ekim 1877 tarihinde Liu Tsin-tang’in ileri uçtaki birlikleri Kuçar’a yaklaştı. Bunun üzerine Bay Yan-hoo taburuyla birlikte daha batıya çekildi. Ana vatan

larını terketmek istemeyen yerel Uygur nüfus ise taburlar oluşturarak Çinlileri durdurdular. Çok sefil bir şekilde silahlanmış olmalarına rağmen, isyancılar kahramanca bir direniş göstererek Ch’ing ordularını durdurdu. Savaşın şiddeti doruğa çıktığında Liu Tsin-tang’in ordusunun kendisinin komuta ettiği bölümü yardıma yetişti. Savaşan tarafların güçleri eşit olmaktan çok uzaktı. İnsan gücü ve silahlanma gibi bir çok faktör açısından isyancılardan kat be kat üstün olan Ch’ing birlikleri isyancıları yok ettiler ve Kuçar’ı ele geçirdiler.77

Ch’ing ordularına karşı bir diğer güçlü direniş örneği de Bay kasabasındaki isyancılar tarafından gösterildi. Çin askerleri kasabanın kalesine günler süren başarısız saldırılarda bulundular. Ancak, Liu Tsin-tang’in, müdafilerin liderlerinden Muhammed-Tokhti ve diğerlerine ödüllendirme sözü vermesinden sonra, kasabayı 21 Ekim’de teslim ettiler. 24 Ekim tarihinde Çinliler Aksu’yu ele geçirdi, 5.000 askerden oluşan ordusuyla şehri savunan Beykuli Bey geri çekildi; 26 Ekim’de de Uçturfan teslim alındı.

Hotan’dan ayrılan Beykuli Bey 25 Ekim’de Yarkent’e ulaştı. Bu sefer de Yakup Bey tarafından Müslümanlaştırılan Hae Buyun liderliğindeki Çinli askerler Yangishar (Kaşgar şehrinin kalesi) kalesine içerden saldırdı ve kendilerini içeriye kilitlediler.78 Bu haber Beykulu Bey’in üzerinde büyük etki yaptı; çünkü pek çoğunun ailesi Yangishar’da yaşamaktaydı ve şimdi burası Çinlilerin eline geçmişti. Beykuli Bey ordusu ve maiyetiyle birlikte Kaşgar’a doğru yola çıktı. Yol boyunca ordusunun önemli bir kısmı firar etti. Kaşgar’a vardıklarında Beykuli Bey’in yanında kalan asker sayısı sadece 4.000-5.000 kadardı.79 Beykuli Bey 24 Kasım 1877 tarihinde Kaşgar’a ulaştı ve 20 gün boyunca Yangishar kalesine saldırılar düzenlemesine rağmen başarılı olamadı.

Kaşgar’da cereyan eden olaylardan haberdar olur olmaz Liu Tsin-tang, derhal, Huang Van-peng komutasındaki bir grup askerini Uçturfan’dan Kırgız göçmen kamplarını geçmek suretiyle ve Aksu’dan Guy Si-cheng komutasındaki bir başka asker grubunu da “büyük” yolu takip ederek Maralbaşı üzerinden Kaşgar’a gönderdi. Liu Tsin-tang’in kendisi de ordusunun geriye kalan kısmıyla Maralbaşı üzerinden Yarkent’e uzanan “büyük” yolu kesti.80 17 Aralık 1877 tarihinde, Liu Tsin-tang’ın ordusundan ilk iki grup Kaşgar’a yaklaştı.

O sıralarda Kaşgar’da bulunan Beykuli Bey ve Bay Yan-hoo ezici üstünlüğe sahip Ch’ing ordularına karşı önemli bir direniş örgütlenmesi yapacak durumda değillerdi. Bu yüzden, Ch’ing ordularını oyalamak üzere geride küçük bir tabur bırakarak ordularının kalan kısmıyla birlikte Orta Asya ve Kazakistan’a çekildiler.81 Bay Yan-hoo’nun taburu 5.000 kişiden oluşmaktaydı.82 Beykuli Bey ve Bay Yan-hoo’nun şehirde bıraktığı savaşçıların direnişini kıran Ch’ing orduları Kaşgar’ı ele geçirdi. Aileleriyle birlikte kasaba ve şehir sakinleri de Çinli askerler tarafından öldürülme endişesiyle Beykuli Bey ve Bay Yan-hoo’nun birlikleriyle beraber ülke dışına kaçtı. Mülteciler, dağ geçitlerinden sınırı geçtikleri 1878 Ocak ayında dondurucu soğuğa karşı koymak zorunda da kaldılar.83

Yerel halkın çok zayıf bir direnişiyle karşılaşan Liu Tsin-tang komutasındaki Çin orduları 19 Aralık 1877’de Yarkent’i, 22 Aralık’ta Yangishar ve 31 Aralık’ta da Hotan’ı ele geçirdiler.

Bu şehirlerin ele geçirilmesinden sonra Ch’inglerin yaptıkları aramalarda çeşitli kalibrelerde 110 top, 10.000’den fazla at ve büyük miktarda tüfek ele geçirildi.84 Çinliler, sadece Kaşgar’da, isyana katılanların 74.980 gümüş liang değerindeki malına el koydular.85

Yakup Bey’in karısı, iki küçük oğlu ve üç torunu Yarkent’te yakalanarak Liu Tsin-tang tarafından derhal idam edildiler.

Yarkent ve Hotan’ın ele geçirilmesinin ardından Liu Tsin-tang’in askerleri yaklaşık 7.450 kişiyi tutukladılar. Bunlardan Doğu Türkistan’da Mançurya karşıtı eylemlerde yer alan 1.166’sı Liu Tsin-tang’in emri ile halk önünde idam edildi, yabancı tüccarlar ve esnaflardan oluşan diğerleri ise ülkeden sürüldüler.86

İşgalin ilk günlerinde Mançuryalı Çin orduları Kaşgar’da herhangi bir baskı uygulamadı. Ch’ing karşıtı isyana katılan nüfusa karşı, ancak bütün atlarına el konulduktan sonradır ki, Tso Tsung-tang’ın “sian foo hou chao” (önce baskı, sonra ceza) politikasını uygulayarak, öç alma eylemlerine başladılar.

1877 yılı sonlarında, Tso Tsun-tang’ın cezalandırıcı orduları Kaşgar, Yarkent ve Hotan’ı ele geçirmek suretiyle Doğu Türkistan’da Mançuryalı Çinli feodal ağaların egemenliğini yeniden tesis etmelerine rağmen, Uygurların ve Kaşgar bölgesindeki diğer halkların Ch’ing karşıtı mücadeleleri devam etti. Çinliler, şehirleri ele geçirdikten sonra, Ch’ing karşıtı isyanlara katılanları, Yakup Bey’in yönetiminde resmi görevlerde ve askeri hizmetlerde bulunanların izini sürdüler. İsyana katılmakla suçlu buldukları herkesi en vahşi şekilde cezalandırdılar. Hatta daha önce yine Çinliler tarafından mezar taşı un ufak edilmiş, toprağı düzlenmiş olan Yakup Bey’in mezarı kazılarak cesedi çıkarılıp yakılmıştır.87 Mançuryalı Çinliler halkı korkutup sindirmek için, Yakup Bey’in kafasını Kaşgar kalesinin kapısının yanına astılar. Ch’ing karşıtı isyanlara katılan pek çok kişi ana vatanlarını terketmeyi reddettiklerinden ve aynı zamanda evlerine de dönemediklerinden dağlık bölgelerde gizlendiler ve buralarda taburlar oluşturarak işgalcilere karşı mücadelelerini sürdürdüler. 1878 sonbaharında bunlar, Orta Asya’ya göçlerinden dönen ve Aldaş, Hakim Han Tura, Abdurrahman ve Muhammed İslam (Abdurrahman’ın oğlu) ’ın liderliğini yaptığı soydaşlarıyla birleştiler. İki yıl boyunca isyancılar Ch’ing otoritelerine karşı Doğu Türkistan’ın batısında mücadele verdi. 1979 Kasımı’nda ise Kaşgar’ın batısındaki dağlık Oopal bölgesinde en büyük çatışma yaşandı. İsyancılar Tso Tsung-tang’ın orduları tarafından yenilgiye uğratıldı. 2.000 civarında isyancı öldürüldü. 1878 sonlarında - 1879 başlarında büyük kayıplar veren isyancılar Orta Asya’ya kaçtılar.88

Böylece, Tso Tsung-tang komutasındaki ordular 4 yıl içinde (1875-1879) Cungarya’nın bir bölümünü ve bütün Doğu Türkistan’ı yeniden işgal etti ve Ch’ing karşıtı eylemlerin son merkezini de baskı altına aldı. Bu bölgelerin Ch’ingler tarafından işgali aşırı vahşet, isyana katılanların, yaşlı, çocuk ve kadınlardan yüzbinlercesinin katledilmesini de beraberinde getirdi. Günümüz Çinli

tarihçilerinden Go Ing-dae şunları yazmaktadır: “Bu sefer savaş (1875-1879 arasında Tso Tsung-tang’ın komuta ettiği cezalandırma seferi - A. Kh.) Cungarya ve Doğu Türkistan halklarına büyük insan kayıpları ve büyük bir yıkım getirmiştir.”89

Ch’ing işgal güçleri bu cezalandırma seferi için toplam 26.452.630 gümüş liang harcadı ve bu paranın geri ödenmesinin bütün yükü Çin, Cungarya ve Doğu Türkistan’da çalışan kitlelerin omuzlarına yüklendi.

Cungarya ve Doğu Türkistan’ın tekrar işgal edilmesiyle, Sincan bölgesindeki sömürgeci Çin egemenliği yeniden tesis edildi. Bu bölgelerin, bağımsızlığını yitiren halkları da, yeniden Mançuryalı işgalciler ve yerel feodal ağaların çifte baskısı altına girdiler, ama yabancı saldırganlara karşı direnişlerini hep sürdürdüler.

1 Tsindin pindin Şen Gan Sincyan Khueitey Fanlyue (Shen-si, Gan-su ve Xing-tsiang bölgelerindeki Müslüman isyanının bastırılmasının en yetkin tarihi anlatımı). Pekin,1896. ts.70.R.

2 K. Usmanov. Vostanie v Kaşgare (1864 g Trudı Moskovskogo instituta vostokovedeniya”, sb. 5. M 1974, s.154.

3 Ditto.

4 Ditto.

5 Quoted from: K. Usmanov, Vostanie v Kaşgare, n. 154. Bu pasaj, K. Usmanov tarafından Molla Ashurhalife’nin oğlu Hacı Yusuf’un 1907’de kaleme aldığı “Tarih-i Yakup Bey” (Yakup Bey’in Tarihi) adlı el yazması kitabından alıntılanmıştır.

6 K.Usmanov. Vostanie v. Kaşgare, s. 155.

7 Tsindin pindin…, ts.76,l.7.

8 A.N. Kropatkin, Kaşgarya. SPG. 1879 s. 131.

9 Kari Kurban Ali. Kitabu Tarihh Carida-i Cadida (Novaya istoriya). Kazany, 1889, s. 66.

10 D. I. Tikhonov, Kuçar isyanının 7 Haziran 1864 tarihinde başladıgına atıfta bulunan Uygur kaynakalarına dayanmaktadır (D.İ. Tikhonov. Vostanie 1864 g.v. Vostoçnov turkestane” Sovetskoe vostokovedenie. 155- 1712). Bütün Çin kaynaklarında Kuçar isyanının aynı yılın 4 Haziranı’nda başladığı belirtilmektedir. (Tsindin pindin… ts. 68.l.2)

11 Davut-Halife (? -1871) Salar’da (Gan-su bölgesinde) doğmuş eğitimli bir kişidir. Çin kaynaklarında Todelin-Akhun ya da To Min-Akhun olarak geçmekte, Uygur kaynaklarında ise Lorin-tsia (Büyük), Lorintsia Halife ya da Davut Halife olarak geçmektedir. Rus kaynakalrında ise Lotay ya da Davut Hazret Lotay olarak adlandırılmaktadır. Davut Halife 1862’de Urumçi’ye geldi ve So Huan-chang’ın yardımlarıyla şehirdeki Dungan camilerinden birinin imamı oldu.

12 Tsindin pindin…, ts. 72.l.16-17.

13 A.N. Kuropatkin. Kaşgariya. s. 131.

14 D.A. İsiev. Khotanskoe vostanie. Tretyo nauçnaya konferentsia, “Obşestvo i gosudastro v K.tae. “Vip. l.M., 1972. s. 175-183.

15 Tsindin pindin…, tz. 77. l. 16-17.

16 N. Arist v. Ovoyne- Yakub-beka s dunganami v 1870 godu “Turkestanskie vedomosti” 1872, No 27-28

17 Tsindin pindin…, 86, l. 15-16.

18 K.Usmanov. Vstanie v. Kaşgare.

19 Tsindin pindin…, 86, l.15-16.

20 Ditto, tsz 84, l 7, 21-23.

21 G.E.Grum-Grjimayloyu, Opisanie putaşestviyv Zapadinyisi Kitay. SPB., 1986, s.5.

22 Khuzimin tsii (Müslüman isyanı). Çin’in yeni tarihinden derlenen materyaller. Bai Shou tarafından toparlanmıştır, V. 4. Shanghai, 1953, p. 330.

23 Tsindin, pindin…, tz: 107. l.7; Khyueymin tsi. T:4.s.331.

24 V.F. Şahmatov. Oçerki po istori uyguro-dungamskogo natsiomalno-osvoboditehlnogo duijenia v XIX v.- “Trudi Kazakskogo intituta natsionalnoykulturi” J.l.Almaata, 1953,s. 99; G.E.Grum-Grji-Maylo. Zapadnoya Mongoliya Uryanhayskiy Knay. T.2.l., 1926, s. 727.

25 Bkz.: D.A. İsiev. Natsionalno-osvoboditelnaya borba Uygurov (1864-1878) Gosudarstvo ietişar iego vneşnaya politika. M., 1972 (kand. dis).

26 Masyoşi Sibey kheytzu gemin teyanşi (The short history of the revolution of the Dungans in North-East [of China]). Shanghai, 1951, Tsindin pindin…, tz. 298, l.21.tz.228, l.8.

27 Tsindin pindin…, tz. a46, l.10-11; Molla Aysa Sayrami’nin oğlu Molla Musa’ya atfedilmektedir. 1903’te yazılmış olan Tarih-i-Emin (Emin Tarihi). - Kazan liderlerinin tarihi, 1905, p. 225. Daha fazla bilgi için: Tarih-i-Emin.

28 Ditto, ts. 253, L. 12.

29 A. Khocaev. Tsinkaya imperiya Dzungarie i Vostoçniy Turkestan. 11., 1979, s. 88-94.

30 Bir Mançuryalı olan Tsing Lian (1823-1885), 1899 yılında İli bölgesinde İli-can-tsan dachen (Doğu Türkistan ve Cungarya’da Ch’ing hükümetinin genel vali yardımcılığı) olarak atandı. 1861 yılında Yarkent’e gönderildi, 1863’te istifa ederek, Ch’ing sarayının onayını almaksızın Yarkent’ten ayrıldı, bu yüzden de konumundan uzaklaştırıldı. 1866’ya kadar, öncekiler göre daha düşük mevkilerde olmak üzere değişik görevlerde bulunduktan sonra, Ch’ing ordularının Cungarya’daki cezalandırma operasyonlarında yer aldı. 1873’ten itibaren bu operasayonları Tsing Lian yönetmekteydi. 1874’de Cin-cai dachen du-ban Xing-tsian tsiun-oo (Doğu Türkistan’da askeri meselelerden sorumlu imparatorluk genel komiserliği) görevine atandı ve 1875’de görevden alınarak Pekin’e geri çağrıldı (Ch’ing Shi - Ch’ing Tarihi). V. 6. Taibei, 1963, p. 4911-4912;Tsindin pindin…, tz. 140.l.19)

31 1860’lı yıllarda Tso Tsung-tang T’ai-P’ings isyanını bastırmakta aktif şekilde yer aldı. 1866’da Shen-si ve Gan-su’nun genel valiliği görevine atandı. 1874’te Tso Tsung-tang, yaklaşık 5,000 kişilik iyi donanımlı bir ordunun baş komutanı olarak Shen-si, Gan-su ve Ch’ing-hai bölgelerindeki nian-tsiunslar ve Dunganlar tarafından başlatılan isyana karşı cezalandırma görevini üzerine aldı.

32 Khuzeymin tsii T. 4.s.341; Tsindin pindin…, tsz. 289.l. 8-10

33 Tarih-Emin, p. 225.

34 A. Khocaev. Tsinkaya imperiya…, s.63.

35 Ditto, p. 91-92.

36 Ditto, p. 64.

37 Tsin şi (Ch’inglerin tarihi). V. Taibei. 1971. s.322; Tsindin Pindin…, tsz. 289. l.8-10.

38 A. Khocaev. Tsinksaya impeniya…, s.65.

39 [Tso Tsung-tang]. Tso Ven-xiang ciuan-tsi (Tso Ven-xiang (Tso Tsung-tang) ’ın derlenen çalışmaları, V. 3. Taibei, 1968, p. 1849.

40 1875’te bir Çinli olan Lee Hung-jan Jeeli bölgesi genel valililiği görevinde bulunmaktaydı ve buna paralel olarak kuzey limanlarındaki ticaret için üst düzey yetkili olarak görev yapmaktaydı. Kontrolü altında bulunan deniz sınırlarının güvenliğinden sorumlu olduğu kadar Kuzey Çin’deki ordu ve donanmanın modenizasyonundan da sorumluydu. Çinli yüksek rütbeli görevlilerin oluşturduğu kuzey saray (bei-yang) fraksiyonunun lideriydi.

41 Feodal Çin geleneğine göre bir komşu devletin Çin takvimini tanıması Çin yönetiminin boyunduruğuna girdiği anlamına gelmekteydi.

42 [Lee Hung-jan]. Lee Wen djung gung ciuan-shu (Lee Wen-jung (Lee Hung-djang’un derlenen çalışmaları). [B. M. ], 1905, ts. 24, L. 18-19.

43 M. İ. Sladkovski. İstoriya torgovo-ekonomiçeski otnoşeniya narodov Rossii Kitaem (do 1917 god.) M. 1974, s. 260.

44 Khueymin tsii T 4, S. 345-346.

45 Ditto.

46 Tsin şi. T.G. s. 4764.

47 M. L. Beles. Tso Tsung-tang. Kadim Çin’in Askerleri ve Devlet Adamları. Shanghai, 1937.

48 [Tso Tsung-tang]. Tso Wen-xiang gung ciuan-tsi. V. 3, p. 1854, .

49 Tarikh-e-Emeenie, p. 228.

50 Ditto, p. 224, 225.

51 Arhiv Vneşney Politiki Rossii (AVPR). f. Glov. azh. 1-9, on. 8.d.7.l.307.

52 Tsindin pindin…, tsz. 298.l.17–18

53 Cited asper: Oçerki istorii sovetski dungan, Frunze, 1967, s. 60

54 Tsindin pindin…, tsz. 300, l. 14.

55 L.İ. Duman. Bankhu-vojd duns kankogo vostaniya 1862-1877. M., 1936, s. 38.

56 Ditto.

57 Tsindin pindin…, tsz. 302, l.7. (Tszo Tszuntan). Tszo Vensyan GUN tsyuantszi. T.2; s. 1969-1970.

58 Van Dincan. Syantsyun tsz. (Itineraries of the Hung-an army). Nankin,1898, tsz.19.l.16; Tarikh-e emeenie s.227.

59 A.N. Kuropatkin Kaşgaria, s.l.15-21

60 Tarikh-e-Emeenie, p. 227.

61 Tsindin pindin…, tsz. 333. l. 15-21.

62 Ditto, tsz. 303, l.5-9, Van Dincan Syantszyun tszi. tsz.19l. 17; Khyeymin tszii. T.4. s.361.

63 Tarikh-e-Emeenie, p. 227.

64 Immanuel C. Y. Hsu. The Ili crisis- A study of sino-Russian diplomacy (İli krizi - Çin-Rus diplomasisi hakkında bir çalışma. Oxford, 1965, p. 42.

65 (Tszo Tszuntan). Tszo Venstan gun tsyuantszi. t. 3, s. 2035-2036-Da Tsin Tetszun tsinkhuandi şilu (Büyük Ch’ing Hanedanlığı’nın İmparatoru Detsung’un yönetim günlüğü). Tokio, 1937, tsz. 58.

66 Niyaz Bey (Niyah-hakim-bek), çocukluğundan beri, 1854’te isyancıların yanında yer aldığı Yarkent’te Ch’ing yetkililerine hizmet etmişti. Aynı yıl Kuçar’ın Kuçarlılar tarafından ele geçirildiği zaman da, Kuçar hocalarının yanında yer almıştı. 1866’da Yakup Bey Kuçar hocalarına karşı bir savaş başlatınca, Niyaz Bey ona yardım ederek güvenini kazandı ve Hotan şehrine vali olarak atandı. Bu tarihten itibaren Niyaz Hakim Bey olarak popülarite kazandı. Buna ilaveten Yakup Bey’in maiyetinde, onun mali meselelerinde yetkili duruma geldi.

67 Khueymin Tsii. T. 3, s. 44, 209; Da Tsin Detszun, Tszinkhuandi Shiki tsz, 55, 1.12-13 i dr.

68 Tarih-i-Emin, p. 262-263.

69 Ditto, p. 229.

70 Ditto, p. 228.

71 N.İ. Veselovskiy. Badaylet Yakub. bek atalik kaşgarskiy- “Zapiski arkhelogi çeşkogo obşestva” T.XI. vip. I-IV. SPB., 1898 s.102.

72 Tarih-i-Emin, p. 266-267.

73 Tsin şi T.6, s. 4764.

74 “Golos”, 1878, no 13

75 Khuemin tsiit 4, s. 368.

76 Van Dincan; Syantszyun taz. 19, l. 22.

77 Tsindin pindin…, tsz. 304, l. 7.10.

78 A. N. Kuropatki n. Kaşgaria, s. 214; Tavih-i Eminie. s. 255: Tsindin pindin…, tsz. 3207, l.5

79 Tsindin pindin…, tsz. 305. l.5.

80 Khuemin tsii. t. 4, l. 372; Van Dincan. Syantezyun, tsz.19.

81 (Tszo tszantan) Tszo Vensyan gun tsyuantsiz, s. 2079-2081.

82 Mecunarodni otnoşeniya na Dulynem Vostoke. T.1.M, 1973, s. 141.

83 Ditto; A.N.Kuropatkin. Kaşgariya, A.215.

84 (Tszo Tszuntan). Tszo Vensyan guntsyuantszi, s. 2082.

85 Tsindin pindin…, tsz. 309, l.14.

86 Khuemin tsii. T.4. s.374; (Tszo Tszuntan). Tszo Vensyangun tsyuantszi, 2082.

87 N. Veselovskiy. Badaulet Yakub-bek atalik Kaşgarskiy, s.103.

88 Khueymin tszii. T. 4, s. 376-380.

89 Go İnde. Vey u er Şilyue (Uygurların kısa tarihi). Shanghai. 1952, n. 49.

Doğu Türkistan’da

Üç Dönem (1911-1949)

Burhan SAYILIR

Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi / Türkiye

oğu Türkistan’ın tarihinde üç döneminden bahsedilebilir. İdari ve politik etkinlikler açısından ele alınan bu dönemler; bağımsız genel valiler dönemi (1911-1933), Sovyet politik egemenliği dönemi (1933-1944), Milliyetçi Çin dönemi (1944-1949) şeklindedir. Konuya geçmeden önce dönemler ile ilgili kişilerden bahsetmekte fayda vardır.

Genel valiler döneminde, Yang Tseng-Hsin, özellikle Sovyetlerin Doğu Türkistan’a yerleşmelerinde önemli rol oynamasıyla, Chin Shu-Jen ise bölgede izlediği baskıcı ve sistematik politikaları ile döneme damgalarını vurmuşlardır. Yine bu dönemde, bölgede çıkan ayaklanmalara önderlik etmeleri ile öne çıkan isimler vardı; Kumul’da Hoca Niyaz Hacı ve Salih Dorga, Turfan’da Mevsul, Maksut ve Mahmut Muhiti kardeşler, Karaşehir’de Hafız Beg, Bügür ve Küçar’da Timur Beg, Hoten’de Mehmet Emin Buğra ve Sabit Damolla, Kaşgar’da Osman Batur, Altay’da Şerif Han Töre gibi.

Sovyet politikalarının etkin olduğu 1933-1944 tarihleri arasında etkin rol oynayan kişiler arasında, Genel Vali Liu Wen-Lung ve yerine Sovyet yardımları ile işbaşına gelen Shen Shi Ts’ai, Sovyet kuvvetlerine karşı mücadele eden Müslüman Çinli General Ma Chung-Ying, Hoten’de Ma’nın kuvvetlerine karşı mücadele veren ve başarısız olup Hindistan’a geçmek zorunda kalan Mehmet Emin Buğra, Sovyetlerle işbirliği içine girerek devletin dağıtılmasında etkin rol oynayan ve akabinde Urumçi vali yardımcılığına atanan Hoca Hacı Niyaz, Sovyet-Milliyetçi Çin ve Hoca Niyaz Hacı sayılabilir.

1944-1949 yılları arasında Milliyetçi Çin yönetiminin etkin olduğu Doğu Türkistan siyasi hayatının yönlendirilmesinde etkin kişiler olarak, Shen Shi-Ts’ai’nin yerine göreve getirilen Wu Chung-Hsin, Wu’nun baskıcı ve sistematik politikalarına İli ayaklanmasına önderlik yaparak tepkisini ortaya koyan Ali Han Töre, 1940’tan itibaren Shen ile mücadele halinde olan Os

man Batur, Doğu Türkistan Eyalet Hükümeti’nin kurulması için yürütülen görüşmelere Milliyetçi Çin adına katılan ve daha sonra hükümet başkanı olan Chan Chih-Chung, görüşmelere Türk tarafı adına katılan Rahim Can Sabri, Ebu’l Hayri Töre ve Ahmet Can Kasimi, 1946’da yapılan anlaşma gereğince genel sekreterliğe getirilen Liu Min Chun, genel sekreter yardımcılıklarına getirilen Abdulkerim Abbas ve Salis, hükümet üyesi olarak görev alan Mehmet Emin Buğra, 1947’de yönetim değişikliği sonucu göreve gelen Dr. Mesut Sabri Baykuzu, İsa Yusuf Alptekin, mevcut hükümeti azleden Milliyetçi Çin lideri Chiang K’ai Shek, hükümetin azledilmesinden sonra Dr. Mesut Sabri Baykuzu’nun yerine başkanlığa getirilen Burhan Şehidi, İsa Yusuf Alptekin’in yerine atanan Tao Tsi-Yao, Komünist Çinlilerle işbirliğine gidilmesi için Chiang K’ai Shek’e baskı yapan ve onun istifasından sonra cumhurbaşkanı olan Li Zung-Rın, Komünist Çin yönetiminin lideri Mao Tse-Tung, Sovyet uçağı ile Pekin’e giderken bir kaza sonucu ölen Ahmet Can Kasimi, General İshak, Abdulkerim Abbas ve Delil Han’ı saymak mümkündür.

Doğu Türkistan’da 1911 yılına kadar süren ikinci Mançu dönemi, Mançu İmparatorluğu’nun yıkılması ve yerine cumhuriyet ilan edilmesiyle son buldu. Yönetim değişikliği sırasında Çin’deki iç karışıklıkları fırsat bilen bazı genel valiler Doğu Türkistan’ı kendi iktidarları altında tutmaya başladılar. Bu valiler, Çin’de yeni kurulan cumhuriyet yönetimine karşı gelerek Doğu Türkistan’ı insiyatifleri doğrultusunda yirmi iki yıl yönettiler.1

1913’de Çin Cumhuriyeti Başkanı Sun Yat-Sen tarafından Doğu Türkistan’a genel vali olarak atanan Yang Tseng-Hsin, atanmasından kısa bir süre sonra iktidarını sınırsız bir güçle donattı. Bu dönemde Sovyetlerin Doğu Türkistan’a yerleşmelerinde önemli rol oynayan politikalar izledi ve Sovyetlerin burada beş yerde konsolosluk açmalarına izin verdi. Ayrıca merkezden habersiz olarak Sovyetlerle bir ticari anlaşma imzaladı. Bu uygulamalar Sovyetlerin Doğu Türkistan’daki etkinliğini arttırmaya başladı.

Yang’ın 7 Temmuz 1928’de öldürülmesinden sonra, genel vali olan Chin Shu-Jen’in baskıcı uygulamaları, Doğu Türkistan’da ayaklanmalar çıkmasına neden oldu. Şubat 1931’de ülkenin doğusunda yer alan Kumul’da Hoca Niyaz Hacı ve Salih Dorga ayaklanmalara önderlik ediyorlardı. Aynı yılın Mayıs ayında Kansu’daki Müslüman Çinli generallerden Ma Chung-Ying, bu ayaklanmaya yardım etmek için Kumul’a geldi. Kumul’da Çinliler yenilince, ayaklanmalar bütün ülkeye yayılmaya başladı. Aralık 1932’de Karaşehir’de Hafız Bey, 1933’te Bügür ve Küçar’da Timur Bey, Şubat 1933’te Hoten’de Mehmet Emin Buğra ve Sabit Damolla, Nisan 1933’de Kaşgar’da Osman Bey, Altay’da Şerif Han Töre, Kasım 1933’te Tarbagatay’da Müslüman Çinli Ma Hi-Ying önderliğinde ayaklanmalar çıktı. Sonunda İli ve Urumçi’ye bağlı birkaç yerleşim birimi dışında bütün ülke denetim altına alındı. Bu başarılar üzerine 12 Kasım 1933’te Kaşgar’da bağımsızlık ilan edildi. Hoca Niyaz Hacı’nın cumhurbaşkanı olduğu yeni devletin yönetiminde Sabit Damolla (Abdü’l-Baki Sabit Damullah) başbakan olarak görev aldı. Kaşgar ülkenin başkenti ilan edildi ve 3 Aralık 1933’te bir anayasa tasarısı yayınlandı.2

Doğu Türkistan’da bağımsız milli bir devletin kurulması hem Sovyet hem de Çin yönetiminde endişe yarattı. Urumçi’deki milliyetçi Çinliler ile Sovyet askerleri 12 Nisan 1933’te Genel Vali Chin’e karşı isyan ettiler. Bu isyana karşı koymayan Chin, Sovyetler Birliği üzerinden Çin’e geçmek zorunda kaldı. Chin’in Doğu Türkistan’dan ayrıldığı gün, Çinli ve Sovyet isyancılarla Doğu Türkistan Eyalet Hükümeti’nin bazı üyeleri arasında bir toplantı yapıldı. Bu toplantıda kırk dört üyeden oluşan bir “Asayiş Heyeti” kuruldu. Asayiş Heyeti, eyalet hükümeti başkanlığına, genel vali olarak Liu Wen-Lung’u getirdi. Ayrıca, Askeri Direktörlük (Düben) rütbesi kaldırılarak birkaç subaydan oluşan bir “Askeri Şura” kuruldu. Bu teşkilatın başına, Mançurya’da Japonlara mağlup olup Doğu Türkistan’a iltica etmiş olan General Cing Yen-Ching getirildi. Urumçi’deki bu değişiklikler sonucu, Asayiş Heyeti merkezi Çin yönetimine bağlılığını bildirdi. Buna karşılık, Müslüman isyancılarla anlaşma yapılması için bir heyetin gönderilmesi ve Ma Chung-Ying’in Urumçi’ye yönelik tehditlerinin durdurulması isteniyordu. Bu arada Sovyetler boş durmayarak Urumçi’nin dış bölgelerindeki Türklerle savaş halinde olan Shen Shi-Ts’ai’ya -eğer Türkistan’da iktidar sahibi olmayı düşünüyorsa- yardımcı olacaklarını bildirdi. Bu tekliften cesaret bulan Shen, 14 Nisan 1933’te Asayiş Heyeti’nin toplantısını bastı. Bunun üzerine Askeri Şura sistemi kaldırıldı ve Shen geçici olarak Doğu Türkistan Askeri Direktörü seçildi.3