Cihan bulut elçin SÜleymanov döVLƏt maliYYƏSİ Bakı 2015

6.8. BÜDCƏ VƏ ONUN FORMALAŞMASI

6.8.1. Büdcə xərcləri.

Fərdlərin cəmiyyət halında təbii bir sonu olaraq ortaya çıxan şərik ehtiyacların başında cəmiyyətin daxili və xarici təhlükəsizliyinin təmin olunması durmaqdadır.
Dövlət ictimai mal və xidmətlərdən: məsələn, vətənə əsgər tapmaq və əsgərlə-rin hər cür ehtiyaclarını qarşılamaq; cəmiyyətdə daxili asayişi qorumaq üçün idarə təşkilatını qurmaq; Tibb və təhsil xidmətləri üçün xəstəxanalar və məktəbləri tik-mək lazımdır. Dövlət bütün bu və oxşar digər dövlət xidmətlərini ancaq xərclər etmək surəti ilə yerinə yetirə bilər.
Dövlət xərcləri əvvəlcədən hazır olan qanuni vaxt içərisində əmələ gəlir. Dövlət xərclərinin əsası dövlət xərclərini yerinə yetirməkdədir. Dövlət xərclərinin yerinə yetirilməsində əsas-cəmiyyətin rifahının yüksəldilməsidir.
Bununla da hazırlanan dövlət xərclərin biri dar, o birisi geniş mənada olmaq üzrə iki tərif verilməkdədir. Dar mənada dövlət xərcləri mərkəzi hökumət büdcəsi ilə edilən xərclərlə məhəlli idarələr tərəfindən edilən xərcləri ifadə edir. Buna qarşı-lıq, geniş mənada dövlət xərcləri isə mərkəzi hökumət büdcəsinə əlavə olaraq, bələdiyyə iqtisadi təşəbbüsləri ilə digər bütöv bələdiyyə orqanları tərəfindən edilən xərcləri əhatə etməkdədir.
Buna görə, dövlətin müxtəlif sahələrə müdaxiləsi, ticarət və kənd təsərrüfatı əsaslı dövlət yönlü fəaliyyətlərin diqqətə alınması, geniş mənada dövlət xərcləri anlayışını ortaya çıxarmaqdadır. Bu səbəblə dövlətin vacibliyi ancaq dövlətin yaratdığı bütün bələdiyyə fondlarının əmələ gəlməsi ilə birlikdə ortaya çıxır.
Dövlətin iqtisadi və sosial həyat içərisində üstələndiyi vəzifələrə bağlı olaraq ölkədən-ölkəyə vacib fərqliliklər göstərən dövlət xərclərinin ən vacib nöqtəsi ümu-mi daxili məhsuldur. Buna görə, bir il içərisində müxtəlif dövlət xidmətləri üçün edilən dövlət xərcləri, eyni il içərisində əldə edilən ümumi daxili məhsula nisbətidir. Bu surətlə ümumi daxili məhsul içərisində dövlətin hissəsinin payı da təyin edilmiş olur.
Ancaq milli iqtisad içərisindəki dövlət hissəsinin payı və təsirini təyin edə bilmək üçün dövlət xərclərini geniş tutumlu olaraq ələ almaq lazımdır. Sadəcə, mərkəzi dövlət təşkilatının büdcəsindən hərəkətlə dövlət hissəsinin payını təyin etmək mümkün deyildir. Buna görə dövlətin başda cəmiyyət və yarı cəmiyyət, təh-sil və səhiyyə, mal və xidmətlərin istehsalı olmaq üzrə bütün dövlət xərcləri və hətta özəl xüsusiyyətdəki, yəni tam yararlananlara ödətdirə biləcək mal və xidmətlər üçün elədiyi xərcləri dövlət xərcləri olaraq açıqlaya bilərik.

6.8.2. Büdcə gəlirləri və növləri

Dövlət, dövlət xərcləri üçün ehtiyac duyduğu gəliri heç bir zaman tək qaynağa dayandırmamışdır. Tarix boyunca dövlət, dövlət xərclərini maliyyələşdirmək üçün başda vergilər olaraq çoxlu sayda və müxtəlif gəlir növlərinə sahib olmuşdur.