ÀÇЯÐÁÀJ†ÀÍ милли åËÌËЯÐ ÀÊÀÄÅÌÈJÀÑÛ ÔÎËÊËÎÐ ÈÍÑÒÈÒÓÒÓ

ÀÇЯÐÁÀJ†ÀÍ МИЛЛИ ÅËÌËЯÐ ÀÊÀÄÅÌÈJÀÑÛ

ÔÎËÊËÎÐ ÈÍÑÒÈÒÓÒÓ

_______________________________________________

MASALLI

FOLKLOR ÖRNƏKЛЯРИ
1-ci kitab

ÁÀÊÛ – 2013

Àçяðáàj‡àí МÅÀ

Фолклор Èíñòèòóòó Åëìè Øóðàñûíûí

ãяðàðû èëя ÷àï îëóíóð.
ТОПЛАЙЫБ

ТЯÐÒÈÁ ÅÄЯÍИ: ôил.ц.å.ä., ïðîô. Fцzuli BAYAT

ÐÅÄÀÊÒÎÐУ: ôил.ц.е.ä. Мухтар КАЗЫМОЬЛУ

(ИМАНОВ)


Masallы folklor örnəkləri, 1-ci kitab, Áàêû, “Elm vя тящсил“ íяøðèjjàòû, 2013, 418 сящ.
Kitaba Àçяðáàj‡àíын гядим тарихя малик бюлэяляриндян олан Масаллы районун­дан топлан­мыш ôîëêëîð материаллары дахил едилмишдир.

_А 4603000000 _{Ãðèôëè íÿøð}

Í-098-2013

© Фолклор Институту, 2013.

TARİXİNİ FOLKLORUNDA,

SÖZÜNÜ TARİXİNDƏ YAŞADAN DİYAR

Ön Söz

Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazi­rinin 01 fevral 2012-ci il tarixli, 37 saylı əmri ilə Masallı şə­hə­ri 2012-ci ildə Azərbaycanın Folklor Paytaxtı elan olun­muş­­dur. Bu məqsədlə Masallı Folkloru kitabını hazırlamaq üçün Folklor İnstitutunun əməkdaşları ilə ekspedisiya təşkil olundu və nəticədə gec də olsa Azərbaycan Respublikasının Cə­nub bölgəsi rayonlarından biri olan Masallının söz yara­dıcı­lığı, el sənəti, unudulmağa üz tutan toy adətləri, halaylar, ya­xın tarixlə bağlı əhvalatlar toplanmağa başlandı. Masallı folklorunun toplanmasına 22.03.2012 tarixindən etibarən baş­la­nıldı və 05.11.2012 tarixinə qədər aralıqlarla davam etdi. İlk öncə toplama işinin məqsədi müəyyənləşdirildi, daha sonra ge­diləcək yerlər təsbit edildi. Nələrin toplanması, nələrə diq­qət edilməsi xüsusi olaraq seşildi.

100-dən çox yaşayış məskəni, 207 minə yaxın əhalisi, hər 1 km²-ə düşən 288 nəfər əhalisi ilə Masallı dünyada Çin­dən sonra əhalisi sıx olan ikinci yerdir. Masallıda əhali dünya əhalisinin sıxlığından 7 dəfə çoxdur.

Statistik məlumata görə 30 avqust 2012-ci il tarixində Mа­sаllı rаyоnunun əhаlisi 207.000 nəfər olmuşdur. Azər­bay­can Dövlət Statistika Komitəsi və Masallı Rayonu İcra Ha­ki­miyyəti saytına görə Masallının etnik tərkibi

78,73% azərbaycanlı,

21,14% talış,

0,07% rus,

0,06% digər millətlərdən ibarətdir.

Səkkiz aylıq qısa bir zamanda (folklor materialları il­lərlə toplanır) 40 yaxın kənddə (Masallı mərkəzi də daxil olmaqla Mahmudavar, Köçəkli, Alışanlı, Göylənni, Xalıcallı, Şatıroba, Hacıtəpə, Xırmandalı, Ərkivan, Şərəfə, Bədəlan, Bo­­ra­digah, Ərəb, Qasımlı, Qızılağac, I Yedioymaq, II Yed­dioymaq, Mollahəsənli, Təklə, Çaxırlı, Gəyəçöl, Dadva, Mu­sa­küçə, Həsənli, Qəriblər, Hişkədərə, Rüdəkənar, Mişkəmi, Köh­nə Alvadı, Digah, Bambaşı, Molloba, I Şıxlar.ş II Şıxlar 2, Sey­bətin, I. Səmidxan, II. Səmidxan) toplama işi aparıldı, 200-dən çox söyləyici ilə görüşüldü. Bu kəndlərin bəzilərinə bir dəfə, bəzilərinə isə 3-4 dəfə gedildi, bəzi söyləyicilərlə də bir neçə dəfə söhbət aparıldı.

Qısa Tarixi Ekskurs

Qədim insanların 15-20 min il bundan əvvəl yaşadığı Ma­sallı eramızdan çox-çox əvvəllər türklərin yaşayış məskəni olmuş, tunc dövrünə aid Hişkədərə kəndində Qaraxantəpə, Qo­şatəpə, Allahqulutəpə və Mirzətəpə kurqanları, yenə tunc və dəmir dövrlərinə aid Təzə Alvadı kəndində Məmmədtəpə, İstiottəpə, Alıtəpə kurqanları, tunc dövrünə aid Şərəfə və Mah­mudavar kurqanları bunu sübut edir. Masallının tarixi lə bağ­lı Abasqulu Ağa Bakıxanovun “Gülistani-İrəm” (1841), Mirzə Seyidəli Kazımbəy oğlunun “Cavahirnameyi Lənkə­ran” (1896), Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi oğlunun “Əxbar­namə” (1882) və digər əsərlərdən məlumat alırıq.

Masallı antik dövrdə Midiya, Midiya-Atropatena, son­ra­lar Qafqaz Albaniyasının Kaspina vilayətinin, XVI yüzildən baş­layaraq XVIII yüzilin ortalarına qədər Səfəvilər dövləti­nin, XVIII əsrin ortalarında isə Lənkəran xanlığının tərki­bin­də olmuşdur. Sovetlərin qurulmasından sonra 08 avqust 1930-cu ildə Masallı inzibati rayonu yaradıldı və Masallının adı res­publika xəritəsinə rayon mərkəzi kimi daxil oldu.

Masallının bir hissəsi orta əsr ərəb tarixçilərinin haqqın­da geniş məlumat verdikləri Muğan şəhərinə düşür. Xırman­dalı, Hacıtəpə ərazilərində aparılan qazıntılar zamanı Muğan şə­hərinə aid çoxlu maddi-mədəniyyət abidələri tapılmışdır. An­­caq arxeoloji qazıntılar sistemli olmadığından və mütəxəs­sis­lər tərə­findən aparılmadığından Muğan şəhərı haqqında ye­tərli məlu­mat əldə etmək mümkün deyildir. Muğan şəhəri əra­zisindən tapılan küp qəbirlər, tunc və dəmir dövrlərinə aid alət­lər bu şəhərin uzun müddət tarix səhnəsində qaldığından xəbər verir.

Maddi mədəniyyət abidələri – qalaları, türbələri, ocaq­la­rı, məscidləri, hamamları ilə zəngin olan Masallı təbii gözəl­lik­ləri ilə seçilir. Rayonun İstisu istirahət və müalicə kom­plek­si sadəcə Azərbaycandan deyil, həm də yaxın ölkələrdən də turist qəbul edir. İstisu həm də el arasında Fatmeyi-Zəhra oca­ğı kimi tanınır. Burada Fatma nənə təndiri, Hz. Həsənlə Hz. Hüseynin ayaq izləri və digər ziyarət yerləri Masallının inanc turizmində önəmli yer tutduğundan xəbər verir.

Masallı Folklorunun Özünəməxsusluğu

Adını məsəllidən alan, yəni bir-birinə məzəli əhvalatlar danışan, bir-birinə məsəl çəkən, Masallı Azərbaycanın Cənub bölgəsinin böyük yaşayış yerlərindən biridir. Masallı Azər­baycanın əhalisi ən sıx bölgəsidir. Qədimdən bu bölgənin türklər yaşayan qisminə Muğan deyilmişdir. Həm də burada qədim Muğan şəhəri olmuşdur.

Azərbaycan folklorunun regional xüsusiyyəti əslində mil­­li folklor düşüncəsinin ayrı-ayrı bölgələrdə ifadələşməsi, mətn­ləşməsi deməkdir. Regional özünəməxsusluq isə hər han­­­­sı bir bölgədə bu və ya digər folklor nümunələrinin işlən­mə tez­liyində özünü göstərir. Bu özünəməxsusluq coğrafi-tə­bii şərait­dən, ictimai yaşayışın formasından, təsərrüfatın mal­­darlıq və ya əkinçilik üzərində qurulmasından, mədəniy­yətin di­gər ünsürlə­rindən (məsələn, klassik musiqi, aşıq ya­ra­dıcı­lığı, yazılı ədə­biy­yat, əl sənətləri) asılıdır. Yuxarıda sa­da­lanan özəlliklər et­nik-mədəni mühitin regional fərq­li­ləş­mə­­sini şərt­lən­dirir. Re­gio­nal folklorun biçimlənməsində kənd, qəsəbə, şə­hər kimi məhəlli bölgələrdə söylənən örnək­lər mühüm rol oynayır.

Təbii ki, regional şəraitdə yaranan folklorun məhəlli sə­ciyyəsi elmi-nəzəri baxımdan aktuallıq kəsb edir. Bu aktuallıq folklor mətnlərinin yayılma dərəcəsini, söyləyici özəlliyini, mil­­­li-etnik kontekstdə öyrənməklə şərtlənir. Regional folk­lo­run yaranmasında tarixi-mədəni, iqtisadi-siyasi, sosial-ideo­loji dönəmlərdə toplumun keçirdiyi dəyişik inkişaf yolu, coğ­rafi şərait, təsərrüfat tipi, etnik qarışım, qonşu xalq­ların so­sial-psixoloji yaşamı da əsaslı rol oynamışdır. Nəticə­də bir mil­lətin həyatı folklor aynasında rəngarəng çalarları ilə əks olunmuşdur ki, buna regional folklor mətnləri deyilir.

Hər bölgənin özünəməxsus folklor örnəkləri dedikdə da­ha çox folklor koloritini şəkilləndirən şivə özəllikləri, danı­şıq dili nəzərdə tutulur. Bəzi bölgələrdə (məsələn, Qazax, Şəki, Qarabağ və s.) şivə özəllikləri qabarıq olduğu halda, bəzilə­rində isə ədəbi dilə yaxınlıq hiss edilir. Masallı bölgəsinin el arasında Muğan deyilən hissəsində əsaslı şivə özəlliyi yox­dur. Buna baxmayaraq Muğan adlanan yerlərin ümumişlək olma­yan dialekt sözləri vardır. Muğan bölgəsinin hətta kəndləri ara­­sında da bu baxımdan müəyyən fərqlər vardır.

Sözlü ədəbiyyat bölgədən-bölgəyə özünəməxsusluq gös­­tərsə də, həm Azərbaycanda, həm də Türkiyədə folklor de­dikdə insanlar tarix anlayırlar. Bunun əsas səbəbi folklorun xal­qın sözlü tarixi olmasıdır. Ancaq digər tərəfdən xalq folk­lorun özünəməxsusluğunu, mənəviyyatımızın önəmli bir par­çası olduğunu yaxşı anlamadığından folkloru tarix, folklor top­layıcısını da jurnalist kimi başa düşün.

Ümumilikdə Cənub, özəldə Masallı bölgəsinin tarixi-coğ­rafi özünəməxsusluğu, etnik tərkibi, dini inancları folklor mətnlərinin səciyyəsini müəyyənləşdirməkdə başlıca rol oy­na­yır. Sovet dövründə və xüsusən də son əlli ildə Masallı de­dikdə Azərbaycanın digər bölgələrinə nisbətdə qızların az oxu­duğu, saz-söz dünyasının az inkişaf etdiyi, dövlət xadim­lə­rinin çıx­madığı yer anlaşılmışdr. Buna baxmayaraq Masallı­dan gör­kəm­li alimlər çıxdığı kimi, gözəl şair və yazıçılar, müx­­təlif və­zi­fələrdə işləyən dövlət adamları, generallar da çıxmışdır.

Əski türk dünyası üçün spesifik olan tayfa və tirələrə bö­lün­mə, qəbilə strukturunu saxlama, adət-ənənəyə bağlılıq ümu­mi­likdə cənub bölgəsində, xüsusilə də Masallıda daha yax­­şı qorunmuşdur. Bölgənin İrana yaxınlığı, əhalisinin tama­mının şiə olması, ciddi yasaqların hökm sürdüyü zaman­larda belə Mə­hərrəmlik ayının keçirildiyini, Şəbih tamaşala­rının gös­tərildi­yini, orucun, namazın tərk edilmədiyini nəzərə alsaq Masallının dini baxımdan özəl yer halına gəldiyini qəbul et­mə­miz lazımdır. Masallının təbii gözəlliyi, torpağının mün­bit­liyi insanlarının qonaqpərvər, zəhmətsevər, səmimi ol­masını şərtləndirmişdir. Masallı əhalisinin böyük əksəriyyətinin türk­lərdən ibarət olan bölgə olması, Şah İsmayılın, Şah Abbasın Mahmudavarda, Qı­zı­lağacda, Şeyx Səfi quyusunun Ərki­van­da olması kimi faktlar da bu yerlərin dövlətçilik tarixi­mizdə mühüm rol oynadığına sübutdur. Bir sözlə uzun illər folklor top­layıcılarının, araşdır­ma­çılarının diqqətindən kənarda qal­mış Masallı respublikanın daha çox tərəvəz zonası kimi xa­tır­lanmışdır. Ona görə də Cənub bölgəsi folklorunun toplanması üçün həyəcan siqnalı çalınmasının zamanı artıq gəlib keç­mək­dədir. Hər şeyin yox olduğunu gözləmədən Masallı, Cəli­la­bad, Yardımlı, Lerik, Lən­kəran, Astara kimi yerlərin folk­lo­ru­nu toplamaq lazımdır.

Folklor yaşamını təkrarlarla sürdürür. Hər hansı bir mətn söyləmirsə, hər hansı bir ritual icra olunmursa, hər hansı ir tamaşa göstərilmirsə zamanla unudulmağa məhkumdur. El­mi ictimaiyyətin diqqətindən uzaq bu bölgədə radio-tele­vizorun da mənfi təsiri ilə sözlü yaşam dünyası yerini passiv seyrə tərk etmişdir. Getdiyimiz kəndlərdə, qəsəbələrdə insan­ların bayatı söyləmədiyi, nağıl danışmadığı, əhvalat anlat­ma­dığı və ya bunlara maraq göstərmədiyi müşahidənin ilk və gö­zə çarpan tərəfi olmuşdur. Söylənib dinlənməyən mətn yad­daş­larda uzun müddət qala bilməz. Bir zamanlar nağılları, məsəlləri, mahnıları ilə məşhur olan Masallı artıq folklor ya­şa­mını başa vurmaqdadır. Yenə də klassik folklor tam öl­mədən bəzi şeyləri lentə almaq mümkündür.

Masallı folklorun bütün janrlarının icra olunduğu bölgə­dir. Burada xalq deyimləri, əfsanələr, rəvayətlər, məzəli əhva­latlar, bayatı və nəğmələr, məsəllər, atalar sözləri, halay, mən­kabələr, memoratlar (başa gələn əhvalatlar), bir sözlə insanı sədaqətə, vətən sevgisinə, dost yolunda ölümə, böyüyə, kiçiyə hörmətə səsləyən hər şey vardır. Buna baxmayaraq Masallı folklor örnəklərinin ağırlıq mərkəzi daha çox dini əfsanələr, təriqət böyüklərinin, seyidlərin kəramətlərini anlatan mənka­bələr, memoratlar (adamların başından keçənləri ikinci və ya üçüncü şəxsin şahidliyi kimi anlatması), bayatılar, xüsusən də toy bayatıları yaxın tarixdə baş vermiş əhvalatlar üzərinə dü­şür. Dini əfsanələri söyləyənlərin çoxu ya hal-hazırda molla­lıq edənlərdir, ya da namazını, orucunu heç vaxt tərk etməmiş möminlərdir. Bununla bərabər ali təhsilli insanların da çox say­da dini əfsanə danışdığını gördük. Dini əfsanələrin nisbə­tən yaxşı qorunmasının tək səbəbi icra ortamının olması və on­ların bu sosial çevrədə təkrar-təkrar söylənməsidir. Bayatı­lar qısa, lakonik, əzbərdə qalması asan olan janr olduğundan yaş­lı qadınlar bir neçə bayatı xatırlaya bilirlər.

O ki qaldı yaxın tarixdə baş vermiş əhvalatların xatırlan­masına, bunun da təbii səbəbləri vardır. Hər şeydən öncə in­san yaddaşı yaxın 100-150 ilin hadisələrini yaddaşında canlı olaraq qoruya bilir. Bu əhvalatlar kənd və ya qəsəbə camaatı tə­rə­findən tez-tez xatırlanır. Yaxın tarixdə baş vermiş əhva­latlara gəl­dikdə bunlar o yerin baməzə insanı, qaçağı, qoçusu, nakam sev­gililəri haqqında ola bilər. Məsələn, Xoççabanlıda Qaçaq Mo­zu, Hacı­təpədə Qaçaq İbad, Xırmandalıda Qara Pa­şa, İslam haqqında olan əhvalatlar buna misal ola bilər. Yaxın tarix adı altında topladığımız materiallar folklorda tarix və ya çox dəbdə olan Dədə Qorqud, Koroğlu das­tan­la­rın­da axtarılan ta­rix deyil. Əslində tarixçilərin folk­lor­laşan tarixi deyil, ol­muş tarixi dastanlardan, bayatılardan, ata­lar sözlərindən çı­xar­maq cəhdləri məsələnin məğzini an­lam­amaqdan gəlir. Folk­lor yaşayan tarixdir, anaxro­nizm­lərlə, ümumiləşdirmə­lər­lə dolu tarixdir. Belə olma­saydı o folklor yox, elə tarix olardı.

Masallı folkloru kitabına Folklor Antologiyası tarixində ilk dəfə olaraq “Yaxın keçmişlə bağlı əhvalatlar” adı ilə ayrı­ca bir bölmə daxil etdik. Bunu sözlü tarixin bir qolu kimi başa düşmək lazımdır. Ancaq sözlü tarix anlayışı Azərbaycanda bi­lin­mədiyindən və bir elm sahəsi kimi araşdırılmadığından (mə­nim bir məqaləmi və dərs kitabımdakı müvafiq yerləri nə­zərə almasaq) tarixlə bağlı danışılan əhvalatları “Yaxın tarix” başlığı altında topla­dım.

Masallı məzəli əhvalatları, bəzəmələri ilə də diqqət çə­kən yerdir. Toplama zamanı lətifələrin, məzəli əhvalatların çox­luğu diqqət çəkməklə bərabər, bu bölgə insanlarının opti­mist düşüncələrini də ortaya çıxartdı.

Ancaq bu bölgədə ən çox yayqın olan halaydır ki, araş­dırma halayın artıq toylarda çox az icra edildiyini göstərdi. Ha­lay təşkil edilmiş, xorla oxunan və oynanan folklor örnəyi ki­mi yalnız Mahmudavar kəndində qalmışdır. Masallı bölgə­si­­nin əhalisi yalnız Azərbaycan türklərindən ibarət olan və Mu­ğan adlanan hissəsində isə halay çox az halda yaşlı qadın­ların yad­daşında qalmışdır. Halay bir sıra bayramlarda, çəltik əki­nin­də və biçimində oxunsa da, onun əsl oxunma yeri xına­yax­dı (Ma­sal­lı bölgəsində qızbaşı) və toylardır. Son zaman­la­ra qə­dər qız­ların, qadınların xına gecələrində xüsusi avazla oxu­duqları mah­nı olmuşdur ki, hələ də bəzi uçqar kəndlərdə sax­lanılır. Və bu xınayaxdılarda, toylarda halay olmazsa ol­maz­lardan­dır. Halay əsasən, halayı çox yaxşı bilən bir və ya iki nəfər tərəfindən idarə edilir, üçdən az olmamaqla iki qrup qarşılıqlı şəkildə mahnılaşmağa başlayırlar. Hər dəstədə üç­dən tutmuş ona qədər adam ola bilər. “Halay nədir” sualına söy­ləycilər “Ha­­lay – dəstə, yığıncaq, deməkdir” cavabını ver­di­lər. Hala­yın baş­lanğıc hissəsi olan lolo, yenə də söylə­yici­lərin dedi­yi­nə görə yelləncək, beşik anlamına gələn sözdür. Az-çox Şərə­fədə, Kö­çəklidə, Xalıcallıda, Həsənlidə, Xırman­da­lıda, Alı­şan­­lıda yad­daşlarda qalan halay aşağıdakı hissələr­dən ibarətdir:

1-ci, lolo

2-ci, uca dağlardan səslərəm səni.

3-cü, yeri ha yeri

4-cü, yar əli yar düymələri mərcan.

5-ci, sunalar.

6-cı, dəst eylər gül eylər. Yəni gülü dəstəliyər.

7-ci, aman mələk.

8-ci, basma, basma tağları.

9-cu, ay yordu, yordu

10-cu, aman aman.

Ancaq əhalisi əsasən talışlardan ibarət olan Mahmu­da­var kənd mədəniyyət evinin müdiri, veteranlar qrupunun rəh­bə­rinin fikrinə görə “Halay – səslənmə, çoxluq deməkdir. Ha­lay həm də bayatı söyləməkdir.” Halayın başlanğıcı olan “Lo­lu isə haraydır, nənələrin çağırışıdır.” Söyləyicinin dediyinə gö­rə halay əsasən, xına gecələrində, çəltik biçimində oxun­muşdur. Halayda hamının iştirakı vacıbdır. Hətta bunun üçün
Çəkin halay düzülsün,

Xumar gözlər süzülsün,

Kim halaya gəlməsə,

Əli yardan üzülsün –

şəklində bayatı-qarğış da söylənir.

Halayda əsas olan nəqarətdır. Bayatı söyləyənlər bəzən eyni bayatını müxtəlif nəqarətlarla oxuyub yallı gedirlər:

Oğlan adun Yağubdu.

Gün dağlara doğubdu.

Sən aldığın üzüklər.

Barmağımı boğubdu.

Basma basma tağları

Saraldı yarpağları.

Oğlan adun Yağubdu

Gün dağlara doğubdu

Sən aldığın üzüklər,

Barmağımı boğubdu.

Canı mələk, mələk

Aman mələk, mələk.

Masallı toy adətlərinin qədimliyi və orijinallığı ilə seçi­lən bölgədir. Halay da toy şənliklərinin tərkib hissəsi ol­muş­dur. Toyla bağlı qarşılaşılan orijinal durumlardan biri də ata evin­dən ər evinə köçən gəlinə verilən nəsihət zamanı
Əylən gəlin, əylən gəlin.

Bizim dil farsi dilidir

Öyrən gəlin, öyrən gəlin –
şəklindəki bayatıdır. Bu ifadə daha çox Masallının türklər ya­şayan yerlərində işlədilir. Burada ata evindən ər evinə gedən qıza yeni evin adət-ənənəsinə, tərzinə uyması məsləhət görü­lür. Söyləyici (Həcər Həsənova, 1950, orta təhsilli, Şərəfə kəndi) özü bunun mənasını belə açır: “Bunun mənası var e, biz fars deyilik ki, bəs niyə belə deyürük. Yəni bizim evin xasiyyəti sizin kimi deyil, evin adətini öyrən, gəlin.” Və ya
İstəkanı nəlbəkiyə qoy, gəlin,

Evdəki dilləri yerə qoy, gəlin –

şəklindəki mahnı da əskidən qızların getdikləri yeni ocağa alış­maq məqsədi ilə söylənmişdir.

Masallıda bayatı şəklində söylənən ağılara oxşama de­yi­lir. Ağı sözü bu bölgədə anlaşılsa da daha çox oxşama termini işlədilir. Bununla bərabər camaatı ağlatmaq üçün ölü üzərində yazılı ədəbiyyatdan məlum olan, ancaq şifahiləşmiş mərsiyə də söylənir. Bəzi bölgələrdə bayatıya mani deyildiyi ilə də qar­­şılaşdıq. Fürsət düşmüşkən demək lazımdır ki, folklor bəzi alimlərin yazdığı kimi dəyişməyən bir şey deyildir. Folk­lo­run özəlliyi onun dəyişməsində, yenilənmə­sində, çe­şid­lilik göstərməsindədir. Toplama zamanı 3, 5, 6 misradan ibarət bayatıların olduğunu gördüyümüz kimi heca ölçüsü klassik bayatı şəklinə uymayan nümunələrlə də rastlaşdıq. Bunları olduğu kimi, mətnə müdaxilə etmədən, yaşlı folklorçuların dediyi kimi söyləyicinin naşılığı, sa­vad­sızlığı kimi deyil, sözlü ədəbiyyatın özəlliyi kimi verdik. Bundan başqa kitabda sağımla bağlı (bir nümunə), bir zamanlar özəlliklə əsgər məktublarının sonlarında verilən şeir parçala­rın­dan (iki nümunə) ibarət mətnləri də bayatı bölümündə verdik. Oxucu bu kitabda bayatıların hər zaman “Əzizinəm”, “Mən aşiq”, “Aşi­qəm” kimi şablon ifadələrlə başlamadığını, hər zaman dörd misradan ibarət olmadığını da görəcəkdir.

Masallıda bəzi deyim və ifadələrin özəl anlamı vardır. Türk təsəvvüf tarixində gəzərgi dərviş zümrəsi olan abdallarla bağlı izlər bayatıda:
Mən aşiq, abdal olubdur,

Yığmamışam, abdal olubdur.

Gündə oxuyan bülbül

Bu sabah lal olubdur –

şəklində qalmışdır.

Bu bölgənin əhalisinin qızılbaş olduğu, qızılbaşlığın əsil­zadəlik olduğunu toy adətlərindən öyrənmiş oluruq.

Ey gülü xaş-xaşdı gəlin,

Əsil qızılbaşdı gəlin.

Evlisən, ev halı bil,

Ev sənə peşkəşdi, gəlin.

Masallı bölgəsində din böyüklərinin, seyidlərin, müqəd­dəs­lərin ziyarət yerlərinə ocaq deyilir. Pir sözü bu bölgədə yay­qın deyildir. Bəzən türbə kəlməsi də işlədilir, ancaq daha çox ocaq termini ilə qarşılaşılır. Bir az fərqli baxıldıqda ocaq haq­qın­da kəramətlər anlatılan şəxsin yaşadığı yerə, türbə isə bu şəx­­sin məzari üzərində tikilən günbəz tipli məzara deyilir. An­caq daş yığını, ayaq izlərindən ibarət ocaqlar olduğu kimi, bəzi məzarlar da ocaq adlanır. Ocaq və türbələrin zənginliyi və bölgə insanla­rının bu müqəddəs yerlərə diqqəti və hörməti, xalq ara­sın­­da seyidlərin böyük sayğıya sahib olması övliya mənkabələ­rinin, başqa sözlə dini rəvayətlərin də zəngin ol­duğundan xəbər verir.

Masallının Muğan adlanan hissəsində danışıq dili qis­mən də olsa ədəbi dilə yaxındır, özəl ləhcə özəlliyi yoxdur. Ancaq toplanan materialların təbiiliyini, şirinliyini və ən əsası da da­nışıq dilinin etnoqrafiyasını qorumaq üçün yazıldığı ki­mi də ver­dik. Bəzən söyləyicilər rusca – uje, qde-to, voobşe, samal­yot, otpuska, rak, ispisəlni, abrabotka, imenni və s. kimi danışıqda çox işlənən sözlərdən istifadə edirlər. Biz bunları da olduğu kimi saxladıq. Yaşadığımız tarix, dilimizin kir­lənməsi, insanlarımızın savadsız nitqi baxımından bu mü­hüm məsələdir. Masallı folklorunun bəzi nümunələrini nəşr olu­nan kitablardan götürdük. Bunların dili üzərində müəlliflər düzəlişlər etdiklərindən oxucu bu mətn­lər­də deyim və ifadə tərzinin fərqli olduğunu anlayacaqdır. Nə etmək olar, folklor materiallarının dilini, üslubunu dəyişdir­mək bizdə bir xəstəlik halını alıb.

Söyləyicinin söylədiyi mətnə müdaxiləsini, verdiyi əla­və məlumatları, aydınlaşdırıcı izahatları bir zamanlar əsl folk­lor mətninə dəxli olmayan şeylər kimi mətndən çıxarıl­mışdır. Biz bunları mətnin içində, mötərizədə verdik. Bu, söylə­yi­ci­nin psixologiyasını, dövrə, siyasi və iqtisadi quruluşa müna­sibətini açmaqda əsas elementdir.

Masallıda dülgərlik, dulusçuluq, dəmirçilik, xalçaçılıq ki­mi sənətlərlə bərabər bəzi nadir sənət növlərinin də inkişaf et­diyini söyləmək lazımdır. Həsirçilik, zənbilçilik, sandıq­çı­lıq, kənəfçilik, camçılıq və s. buna misal ola bilər. Toplama zamanı bunlar haqqında da məlumat aldıq.

Folklor ekspedisiyası zamanı Masallı bölgəsi folkloru haq­qında aşağıdakı qənaətlərə gəldik.

1. Sahə araşdırması (toplama) zamanı məlum oldu ki, folklor az-çox oxumuş, savadlı insanların yaddaşında daha yax­şı mühafizə olunmuşdur. Sürətlə dəyişən sosial-mədəni dün­yada yaşlı nəsil ki, folklor daşıyıcıları əslində onlar ol­malıydı, çox təəssüf ki, bu yaşlı nəslin çoxu müasir texnoloji inkişafla bağlı olaraq söyləmə auditoriyasını itirdiklərindən, yad­­daşlarında olan folklor materiallarını təkrarlamadıq­la­rın­dan folklor onların şüuraltına keçmişdir və bu adamların bir şeylər xatırlaması indilik mümkün kimi görünmür. Yaddaşın yenidən işə salınması üçün uzun bir vaxt lazımdır.

2. Bir zamanlar nağılları, məsəlləri, lətifələri, bəzə­mələ­ri ilə məşhur olan Masallıda indi nağıl bilən, hər hadisəyə bir məsəl çəkən söyləyici tapmaq hardasa imkansızdır. Hər halda toplamanın şərtlərindən biri olan uzun müddətli müşahidə, uzun müddətli ezamiyyət imkanı olmadığından bu təsbitləri yüzdə yüz doğru kimi də qəbul etmək olmaz. Ancaq ilkin müşahidələr bu yöndədir.

3. Folklorun bəzi janrları, bəzi folklor hadisələri zaman­la əskiyir, icra olunmaqdan çıxır. Məsələn, rituallarla bağlı ic­ra edilən janrlardan halay toyların, xınayaxdıların müasir­ləş­məsi ilə istər-istəməz əskiyir. Kənd yerlərində uşaqların oy­nadığı dirədöymə, ənzəli, aşıq, çilingağac və s. oyunlar sosial mühitin dəyişməsi ilə tarixə qarışmışdr.