Dərs vəSAİTİ baki 2023 TƏRTİb edəN: elmi redaktor: RƏYÇİLƏR: Ön söZ

DÜŞÜNDÜRÜCÜ TAPŞIRIQLAR:

1. 
   Sosiallaşma ilə bağlı nümunələr qeyd edin.
   
2. 
   Sosiallaşma mexanizmində tərbiyə üsullarına dair nümunələr bildirin.
   
3. 
   Kütləvi informasiya vasitələrinin (KİV) sosiallaşma prosesində rolunu şərh edin.
   
4. 
   Sosiallaşma vasitələrinin müasir dövrdə tətbiqi məsələlərini qeyd edin.
   

MÖVZU 5. SOSİAL PEDAQOGİKADA “NORMA” VƏ “NORMALARDAN KƏNARA ÇIXMA” ANLAYIŞLARI

Əhatə olunan məsələlər:

1. 
   Norma anlayışının təhlili
   
2. 
   “Norma” və “normadan yayınma” anlayışları
   
3. 
   Sosial norma anlayışının mahiyyəti
   
4. 
   Pedaqoji kənara çıxmalar hansılardır?
   
5. 
   Kənara çıxmaların növləri
   

Sosial norma müəyyən bir cəmiyyətdə tarixən müəyyən edilmiş bir ölçüdür, insanların, sosial qrupların, təşkilatların davranışında və ya fəaliyyətində məqbul olan hədddir. Sosial normalar tarixən dəyişkəndir. Normaya uyğun olmayan hər hansı bir şey “kənara çıxma” olaraq təyin olunur.

Norma anlayışı tibb, psixologiya, pedaqogika, sosiologiya və başqa elmlərdə geniş istifadə olunur. Əxlaq normaları istisnasız olaraq bütün icmalarda birdəfəlik təsbit edilə bilməz. Çünki, ilk növbədə, onların milli xüsusiyyətləri var və bundan əlavə, zaman keçdikcə dəyişdirilir. Üstəlik, cəmiyyət nə qədər demokratikdirsə, o, şəxsiyyətin qeyri-standart təzahür formalarına bir o qədər dözümlüdür, totalitar rejimlər isə insan davranışını ciddi şəkildə tənzimləməyə və normalardan kənara çıxmalara yol verildiyi təqdirdə ciddi şəkildə cəzalandırmağa meyllidirlər.
Norma bir növ ideal formalaşma, obyektiv reallığın simvolu, reallığı xarakterizə edən, lakin onda mövcud olmayan müəyyən orta statistik göstəricidir. Tibb, psixologiya, sosiologiyanın öz göstəriciləri, parametrləri, normanın xüsusiyyətləri var. Normaya uyğun olmayan “normadan yayınma” ilə təyin olunur.
Sosial pedaqogika üçün “norma” və “normadan yayınma” anlayışları çox vacibdir. Onlar uşağın inkişaf prosesini və sosial davranışını xarakterizə etmək üçün istifadə olunur.
Kənara çıxmalar həm mənfi, həm də müsbət ola bilər. Məsələn, uşağın inkişafındakı normadan kənara çıxmalara zehni gerilik və istedad daxildir. Cinayət, alkoqolizm, narkomaniya və s. kimi mənfi davranış halları insanın sosial formalaşması prosesinə və bütövlükdə cəmiyyətin inkişafına mənfi təsir göstərir.
Sosial yaradıcılığın bütün formalarını əhatə edən davranışda müsbət kənara çıxmalar: iqtisadi sahibkarlıq, elmi və bədii yaradıcılıq və s. baş verir. Bu zaman köhnə normaları yeniləri ilə əvəz edərək sosial sistemin inkişafına xidmət edilir. Sosial pedaqogikada “norma” və “kənara çıxma” anlayışları müəyyən problemlərə səbəb olan məsələləri aydınlaşdırmaq, uşağın sosiallaşma prosesinə necə təsir etdiyini öyrənmək üçün müəyyən istinad nöqtəsini müəyyən etməyə imkan verir. Qeyd olunan halla bağlı olaraq əməli sosial-pedaqoji fəaliyyət qurulur.
Sosial kənara çıxmalar “sosial norma” anlayışı ilə əlaqələndirilir. Sosial norma cəmiyyətin inkişafının müəyyən mərhələsində rəsmi olaraq müəyyən edilmiş və ya inkişaf etdirilən insanların və ya sosial qrupların məqbul (icazə verilən və ya məcburi) davranış və ya fəaliyyətinin qaydası, hərəkət nümunəsi, ölçüsüdür. Əslində sosial normalar insanların sosial reallıq haqqında bilikləri əsasında yaratdığı düzgün davranış, düzgün sosial münasibətlər və fəaliyyət modeli kimi çıxış edir. Lakin özünü qorumaq istəyindən irəli gələn cəmiyyət insanlar arasında münasibətləri tənzimləməyə çalışdı və müxtəlif sosial məhdudiyyətlər tətbiq etdi: miflər, qadağalar, ənənələr və s.
İnsan cəmiyyəti mürəkkəbləşdikcə, sosial münasibətlər təkmilləşdikcə, konkret cəmiyyətdə qəbul edilmiş əxlaq və hüquq normalarından kənara çıxan davranışlara münasibətdə insanların daha sabit hüquqi-mənəvi mövqeləri formalaşmağa başladı. Sosial kənara çıxmalara insanın sosial statusu, onun fəaliyyət subyekti kimi rolu, həyata keçirdiyi fəaliyyətin xarakteri, dəyər meyarları və digər amillər səbəb ola bilər.
Sosial normalar iki böyük qrupa bölünür: birincisi, universal yəni cəmiyyətdəki hər bir insana şamil edilən, ikincisi, insanların peşə fəaliyyətinin və ya həyatının müəyyən bir sahəsinə aid olan, tənzimləyən özəl (məsələn, həkim, sosial müəllim, qardaş, dost və s.). normalar. Sosial normalar normativ tənzimləmə və davamlı sosial həyatı (əxlaq, hüquq, ənənə) təmin edən sistemin elementləridir.
Sosial normaları hüquqi, əxlaqi, siyasi, dini və s. hissələrə bölmək olar. Sosial normalara uyğunluq insanın sosiallaşması yolu ilə xarici tələblərin onun ehtiyac və vərdişinə çevrilməsi və ya müxtəlif sanksiyaların (hüquqi, sosial və s.) tətbiqi ilə təmin edilir. İnsan davranışında sosial normalar və onlardan kənarlaşmalar hər bir cəmiyyətin fəaliyyətində ayrılmaz amillərdir.
Uşaqlar üçün sosial normaların özəlliyi ondan ibarətdir ki, onlar tərbiyə amili kimi çıxış edir, bu müddət ərzində sosial norma və dəyərlərin mənimsənilməsi, sosial mühitə daxil olması, sosial rolların və sosial təcrübənin mənimsənilməsi baş verir. Bu halda təhsilin mühüm funksiyalarından biri onun nəzarət funksiyasıdır ki, onun əsas işi uşaqların şüuruna və davranışına təsir edən halları təşkil etmək və eyni zamanda arzu olunan tərbiyə effektini təmin etməkdir.
Dörd qrup var: fiziki, əqli, pedaqoji və sosial. Normadan fiziki kənara çıxmalar, ilk növbədə, insan sağlamlığı ilə bağlıdır və tibbi göstəricilərlə müəyyən edilir. Tibbdə hər yaş və cins uşaq qrupu üçün uşağın sağlamlığını xarakterizə edən öz göstəriciləri müəyyən edilir. Əslində bunlar ideal göstəricilərdir və bu ideal göstəricilərə tam uyğun gələn uşaq tapmaq çətin deyil. Sağlamlıqdakı kənara çıxmalara irsi amillər və ya xarici şərtlər səbəb ola bilər. Eyni zamanda çətin ekoloji vəziyyət, içməli suyun qeyri-qənaətbəxş keyfiyyəti, ailənin ümumi həyat səviyyəsinin aşağı düşməsi və s. də bu sıraya daxildir.
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı 1980-ci ildə üç səviyyəli əlillik miqyasının İngilis versiyasını qəbul etdi:

•