Dərs vəSAİTİ baki 2023 TƏRTİb edəN: elmi redaktor: RƏYÇİLƏR: Ön söZ

Ailənin öz üzvlərinə göstərdiyi sosiallaşdırıcı təsirin xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq ailə tipologiyası. Birbaşa desosiallaşdırıcı təsiri olan ailələr antisosial davranış və antisosial oriyentasiya nümayiş etdirir və bununla da sosializasiya institutu kimi çıxış edirlər. Bunlar kriminal risk faktorlarının üstünlük təşkil etdiyi kriminal əxlaqsız ailələr və antisosial münasibət və oriyentasiya ilə xarakterizə olunan asosial əxlaqsız ailələrdir. Cinayətkar əxlaqsız ailələr uşaqlara mənfi təsirləri baxımından ən böyük təhlükə yaradır. Belə ailələrdə uşaqların həyatı onların saxlanmasına adi qayğı göstərilməməsi, qəddar rəftar, sərxoş davalar, valideynlərin cinsi azğınlıqları səbəbindən çox vaxt təhlükə altında olur. Bunlar sosial yetim adlanan uşaqlardır (anası diri olan yetimlər), onların tərbiyəsi dövlət və ictimai qayğıya həvalə edilməlidir. Əks halda uşaq həm ailədə zorakılıqdan, həm də cinayət təşkilatlarının kriminal təsirindən erkən avaralıq, evdən qaçmaq və tam sosial təminatsızlıqla üzləşəcək.
Pedaqoji cəhətdən uğursuz ailələr, ilk növbədə, dolayı sosiallaşma təsirini müəyyən edən əsas amillər kimi ailə tərbiyəsi tərzinin, valideynlər və uşaqlar arasında münasibətlərin xarakterinin psixoloji və pedaqoji korreksiyasına ehtiyac duyurlar. Bu yardımı uşaq və yeniyetmələrin fərdi xüsusiyyətlərini, ailə tərbiyəsi şəraitini yaxşı bilən, kifayət qədər psixoloji-pedaqoji hazırlığa malik olan psixoloqlar, eləcə də, sosial pedaqoqlar və təcrübəli müəllimlər göstərə bilər.
İcazə verən valideynlik tərzi olan ailələr, valideynlər övladlarının pis əməllərinə əhəmiyyət verməyəndə, onlarda dəhşətli bir şey görmədikdə, “bütün uşaqlar belədir”, “biz özümüz də eyniyik” deyə inanırlar. Belə hallarda müəllim və ya psixoloq üçün belə valideynlərin özündənrazı əhval-ruhiyyəni dəyişmək, onları uşağın davranışındakı problemli məqamlara ciddi reaksiya verməyə məcbur etmək çətin ola bilər.
Sosial müəllimin peşəkar işi üçün imkan və fəaliyyət kimi ailə xüsusiyyətləri vacibdir. Valideyn himayəsi olmadan övladlığa götürülmüş uşaqları böyüdən ailənin hüquq qabiliyyəti aşağıdakılar ola bilər:

• 
  məhdud (psixosomatik və yaşa bağlı xüsusiyyətlərə görə onun üzvləri müstəqil olaraq qazanc əldə edə bilmir və sosial münasibətlər sisteminə uyğunlaşır; məsələn, pensiyaçıların ailələri, əlillər);
  
• 
  müvəqqəti məhdudlaşdırılmış (ailə üzvlərinin hər hansı xüsusiyyətləri yalnız sosial-iqtisadi müstəqilliyi müvəqqəti məhdudlaşdırır; məsələn, işsizlərin, qaçqınların ailələri);
  
• 
  qeyri-məhdud (ailə üzvləri sosial məkana uyğunlaşmaq və sosial kataklizm xarakteri daşımayan dəyişən şərtlərə uyğunlaşmaq üçün tam imkanlara malikdirlər).
  

Ailənin fəaliyyəti onun ehtiyatlarının artırılmasına və yenilənməsinə diqqətini, yəni özünü təmin etmə və özünə köməklik dərəcəsini xarakterizə edir. Üç növ fəaliyyət var: fəaliyyətin özü (öz güclü tərəflərinə diqqət yetirmək, yüksək hərəkətlilik, uyğunlaşma qabiliyyətlərinin inkişafı); məhdud fəaliyyət (həyatın hər hansı bir sahəsində özünü təmin etməyə diqqət); passivlik (asılılığa diqqət, aşağı hərəkətlilik, inkişaf etməmiş adaptiv qabiliyyətlər).
Ailə planlaşdırılmasının əsas elementləri:
1. İlkin məlumatların toplanması.
2. Ailənin fəaliyyətinin xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi.
Ailə həyatının hərtərəfli təhlili:
Homeostaz ailə - ailə sisteminin dəyişməzliyini və tarazlığını qoruyur. Yaxşı işləyən hər hansı bir ailə homeostazı qoruyan müəyyən davranış nümunəsi ilə xarakterizə olunur. Dəyişikliklər baş verdikdə, stress ilə müşayiət olunan bir balanssızlıq meydana gəlir.
Qaydalar və normalar ailə üzvlərinin hüquq və vəzifələrinə, davranışlarına aid olan ailədaxili qaydalar sistemidir. Bu qaydalar pozulursa, münasibətlərdə stress və gərginlik yaranır.
Çeviklik ailənin dəyişikliyi nə dərəcədə qəbul edə bilməsi ilə xarakterizə olunur. Çevik ailə dəyişiklikləri yaxşı qəbul edir, sərt ailədə dəyişikliklər stresslə müşayiət olunur (məsələn, işin itirilməsi).
Ailənin dinamikası ailə üzvlərinin bir-biri ilə gündəlik qarşılıqlı əlaqəsi baxımından xarakterizə olunur.
Ailənin daxili sərhədləri. Ailə alt sistemlərinin işləmə xüsusiyyətləri (məsələn, ata - oğul, öz aralarında uşaqlar, ata - ana, ər - arvad və s.).