Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29 iyun 2021-ci IL f-300 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir baki- 2021

Cədvəl 4.1. Müəssisənin inkişaf məqsədlərinin xarakteristikası

Birinci qrupun inkişaf istiqamətinin məqsədi
Bazarda liderlik	rəqabət pozisiyası innovasiya səviyyəsi texnologiya sahəsində öndə olma
Bazarlarda paylanma vəziyyəti	bazarların sayı (seqmentin) istehlakçı qrupların sayı sahələrin sayı ölkələrin sayı
İstehlaçılara xidmət	məhsulun davamlılığı (ehtibarlılığı) məhsulun keyfiyyəti məhsulun xeyirli olması
İkinci qrup. Sistemin fəaliyyətinin səmərəliliyini xarakterizə edən məqsəd
İnkişaf (artım)	satışın həcmi istehsal həcmi gəlirlilik səviyyəsi (mənfəət)
Mənfəətllik	xüsusi dövriyyə vəsaitlərinə nisbətən aktivlərə nisbətən nizamnamə fonduna nisbətən satış həcminə müvafiq qazanılan gəlir (mənfəət)
Üçüncü qrup. Daxili məqsədlər
Rentabellik (məhsuldarlıq)	ümumi aktivlərin satışı ehtiyatların həcmi kreditlərin ödəmə müddəti likvidlik satış həcmində üstəlik xərclər
Heyyət	işçilər arasındakı münasibətlər və mikromühit isçilərin inkişafı (vəzifə üzrə) işçilərin orta mükafatlandırılması işləyən hər bir nəfərə düşən satış həcmi
Dördüncü qrup. Xarici məqsədlər
Sosial cavabdehlik	təşkilatın imici ehtiyatların istifadə edilməsi ictimai fəallıq müəssisənin yerləşdiyi ərazidə yaşayanların həyat səviyyəsi qiymət və gəlirlərin nisbəti

Cədvəl 4.2. Uzunmüddətli planlaşmada məqsədlər (%)

S/s	Göstəricilərin adı	Böyük Britaniya	Yaponiya	ABŞ
1.	Satış həcmi	51	88	63
2.	Artım tempi	59	64	65
3.	Mənfəətin həcmi	53	87	57
4.	Bütün aktivlərə olan mənfəət norması	59	42	52
5.	Mənfəətin satış həcminə nisbəti	37	61	44
6.	Bazarlarda payı	50	41	48
7.	Qiymətin baza siyasəti	49	50	70
8.	Mənfəətin cəlb edilməsinin baza siyasəti	47	51	61

Cədvəl 4.3. Müəssisənin növündən asılı olaraq uzunmüddətli planlaşdırmada məqsədlər

S/s	Göstəricilərin adı	İxtisaslaşdırılmış şirkətlər	Şirkətin fəaliyyətinin şaxləndırilmə- diversefikasiya vəziyyəti
1.	Artım tempi (%)	78	61
2.	Bütün aktivlərə gəlir norması (%)	33	56
3.	Bazarda payı (%)	89	56

Qərb ölkələrində şirkətlərin strateji planlaşdırma təcrübəsi göstərir ki, məqsədləri müəyyən edən göstəricilərin sayı və onların toplusu bir sıra amillərdən asılıdır. Bunlara aşağıdakı amilləri aid etmək olar:

• 
  Planın işlənilmə səviyyəsi;
  
• 
  Mülkiyyət forması;
  
• 
  Müəssisənin tipi (ixtisaslaşmış və yaxud diversifikasiya edilmə səviyyəsi);
  
• 
  Müəssisənin həcmi (kiçik, orta və böyük).
  

Cədvəl 4.4. Müəssisənin həcmindən (ölçüsündən) asılı olaraq uzunmüddətli planlaşdırmanın məqsədi (%-lə)

Göstəricilərin adı	Cəmi	Böyük şirkətlər	Orta şirkətlər	Kiçik şirkətlər
Uzun müddət ərzində optimal artım tempinin təmini	40.4	46.4	36.9	25.0
Avadanlıqların fasiləsiz yeniləşdirilməsi	15.3	11.9	12.5	25.0
Uzun müddətdə mənfəətin op­ti­mal normasının təmin edil­mə­si	18.7	13.3	29.2	19.4
Rəqabət qabiliyyətliliyin yüksəldilməsi	4.2	5.6	2.1	11.1
İdarəetmə təliminin davamlı olmasının təmin edilməsi	15.1	18.5	-	19.4
Bazarın davamlı olma vəziyyəti	1.7	-	10.4	-
Mənfəətin optimallaşdırılması, monopoliyanın təmini	1,7	-	10,4	-
Müəssisənin xərclərinin azaldılması	3	2.2	3.1	-
Sair	1,5	2,2	3,1	-
Cəmi	100	100	100	100

Ona görə də müəssisələrin strateji inkişaf planının tərtib edilmə prosesində məqsədlərə nail olma göstəricilərini müəyyən edərkən bu göstəricilər bütün təsərrüfat strukturları üçün eyni qəbul edilə bilməz. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, adətən müəssisə səviyyəsində məqsədlər 3-5 il üzrə, bölmələrin məqsədləri isə bir ildən üç ilə qədər müddət üçün müəyyən edilir, ancaq operativ məqsədlər qısamüddətli hesab edilir və bir il müddətinə qəbul olunur.

Müəssisənin formalaşdırılan inkişaf məqsədləri müəs­sisə­nin qarşısında qoyulan tələbləri ödəməlidir. Bu ümumi tələblərə aşağıdakıları aid etmək olar:

1. 
   Hədəf. Müəssisənin müəyyən dövr ərzində mütləq arzu olunan səviyyəyə çatması, ancaq bu qeyri-real olmamalıdır. Çün­ki, qarşıya qoyulan hədəfə çatmaq üçün həyata keçirilən məq­­sədlər müəssisənin əsas resursları daxilində həyata keçi­rilir.
   
2. 
   Çeviklik. Bazar şəraitində bütün təsərrüfat subyektləri qeyri-müəyyənlik şəraitində fəaliyyət göstərir, beləki, bu xarici ətraf mühitdə baş verən bir sıra dəyişikliklər və daxili şəraitin dəyişməsinin ehtimal olunan mühitində baş verir. Məsələn, rəhbərliyin müəssisənin fəaliyyəti ilə bağlı motiva­siyasında dəyişikliklər. Ona görə də müəssisənin müəyyən edil­miş məqsədi müvafiq şəraitə uyğunlaşma imkanına malik ol­malıdır. (Bu uyğunlaşma məqsədin mahiyyətində nəzərə alınmalı) yəni, ciddi fəsadlar ilə nəticələnməyən, mümkün olan dəyişiklikləri edilməlidir.
   
3. 
   Ölçülə bilmə məqsədin hər bir keyfiyyət xarakte­ris­tikasında kəmiyyət ölçüsünün olması məqsədəmüvafiqdir.
   
4. 
   Arzu olunan vəziyyətə çatmanın stimullaşdırılması. Müəssisənin inkişaf məqsədi bütövlükdə müəssisə və hər bir işçi üçün stimullaşdırıcı xarakterə malik olmalıdır. Bu zaman məh­­su­lun rəqabət qabiliyyətinə malik olmasına nail olmaq və sa­tış ba­zarında möhkəm mövqe, satış həcminin artırılmasından ası­lı olaraq mükafatlandırma, mənfəət norması nəzərə alın­ma­lı­d­ır.
   

5. İnkişaf məqsədlərinin qurulmasının ierarxiyası. Bu aspektə yuxarıda ətraflı baxılmış və qeyd edilmişdir ki, müəss­i­sənin inkişafının formalaşdırılması ierarxiya səviyyəsinə mü­va­fiq olmalıdır (yəni sərəncamında olan resursların səviy­yəsinə uyğun olmalı).
6. Fikirlərin dəqiq olması, yəni kollektiv üzvlərinin fəaliyyəti müəssisə tərəfindən tam başa düşülməlidir.
Strateji planlaşdırma nöqteyi nəzərincə məqsədlərin müəyyən edilməsinə xüsusi tələblər, qaydalar qoyulur, bunlar aşağıda qeyd edilmişdir:

• 
  Xarici işgüzar ətraf mühitə hədəflənmə;
  
• 
  Məqsədlərin öz aralarında koordinasiya edilməsi;
  
• 
  Konkret fəaliyyət planının hazırlanması imkanlarının təmini və onların həyata keçirilməsinə nəzarət.
  

Onu da xüsusi olaraq göstərmək lazımdır ki, məqsədlərin müəyyən edilməsi strateji idarəetmə proseduru çərçivəsində insanlar tərəfindən həyata keçirilir. Bu zaman aşağıdakı nəzəriyyəni mütləq nəzərə almaq lazımdır.

• 
  Məqsəd mütləq sistemli olmalı və müəssisənin fəaliyyətinin ümumi tərkib hissəsinə daxil olmalı;
  
• 
  Məqsədin hədəfləri müəssisənin təşkilati strukturu çər­çi­və­sində həyata keçirilir. Müəssisənin formasından (tipin­dən) ası­lı olaraq idarəetmə fəaliyyətinin keyfiyyəti və plan-ana­litik işlərin səviyyəsinin razılaşdırılması üç istiqamətdə mümkündür və məqsədin hazırlanması strateji planlaşdırmanın adekvat sxem üzrə aparıla bilər.
  

Aşağıda müəssisənin inkişaf məqsədlərinin forma­laş­dı­rıl­ması proseduru verilmişdir.


Stateji idarəetmə prosesi

Sxem 4.3. Müəssisənin inkişaf məqsədlərinin formalaşdırılması proseduru

Məqsədin gözlənilən nəticəsinin əldə edilməsinə, qərb ölkələrində olduğu kimi müxtəlif rəqabət mövqeyindən yanaş­ma böyük rol oynayır. Satış həcminin artım tempinin, investisiya gəlirliyi və bazarın payının əhəmiyyətinin mə­q­səd­lə­ri­nin müəyyən edilməsinin bir çox hallarda giriş anında rə­qib­lə­rin məqsəd parametrlərinin əhəmiyyəti vardır. Müəs­sisənin inkişaf məq­sədlərinin formalaşdırılması prosesi nəzərdə tutulan məq­səd­lərin istiqamətləri ilə tamamlanır. Strateji idarəetmənin bun­lar ilə yanaşı digər mərhələlərində qeyd olunan istiqamətləri də­qiq­ləşdirmək üçün müəssisənin inkişafını təmin edən məqsədlərdə nəzərdə tutulmuş tədbirlər nəzərdən keçrilir, onlara yenidən baxılır və tənzimlənir. Ona görə də strateji idarə etmənin hər bir növbəti mərhələsində məqsədin tənzimlənməsi, yenidən formalaşdırılması müm­kündür.

Məqsədlər sisteminin yenidən formalaşdırılmasının aşağı­dakı əsas prinsiplərini qeyd etmək olar:

• 
  Müəssisə rəhbərinin (menecerini) zamanla dəyişə bilən arzusu, dəyərləndirmələri və gözləntiləri;
  
• 
  Məhsulun, müəssisənin, sahənin, milli iqtisadiyyatın təbii təşkilində obyektiv dəyişikliklər və subyektiv səbəblər (düzgün olmayan proqnozlar).
  
• 
  Müəssisələrin qrupunda baş verən dəyişikliklər (bir sıra təşkilatların güclənməsi və digərinin zəifləməsi nəticəsində müəyyən edilmiş balansda baş verən kənarlaşmalar).
  

Beləliklə, məqsədlərin formalaşdırılması əvvəl əlaqələri olan çox addımlı bir prosesdir. Məqsədlərin həyata keçirilməsində əsas məsələ bu proseslərin uyğunlaşdırılmasının təmin edilməsi, yəni, müəssisənin uğurlarını tam təmin edən konkret proqramlar arasında balansın müəyyən edilməsidir.


Əsas nəticələr
1. Məqsədlərin müəyyən edilməsi müəssisənin strateji inkişaf planının zəruri və kifayət qədər mürəkkəb mərhələsidir. Bu şərti olaraq iki əsas mərhələyə bölünə bilər: müəssisənin missiyası, yüksək rəhbərliyin dəyərləri və müəssisənin inkişaf məqsədlərinin təyin edilməsi prosesi.
2. Müəssisənin missiyası iqtisadi, sosial və idarəetmə fəlsəfəsini, gəlirlilik kriteriyasını, məhsulun keyfiyyətini və nəhayət onun imicini müəyyən edən ayrıca təsdiq edilmiş özünəməxsus nizamnamədir.
3. Müəssisənin missiyasının əsas elementləri kimi aşağıdakılara baxmaq olar:

•