Diyanet iŞleri başkanliği trabzon-akçaabat-darica eğİTİm merkezi MÜDÜRLÜĞÜ kur’an-i keriM’deki tekrarlar IV. Dönem BİTİrme tezi Hazırlayan Metin koca danışman

3- TEKRAR- İ’CAZ İLİŞKİSİ

Kur'an'daki lafız tekrarlarını anlamak için onun tekrar ba­kımından i'cazı da göz önünde bulundurulmuştur. Çünkü Kur'an'ın bu yöndeki i'cazı bilinmeden tekrarların gerçek hikmeti ortaya çıkarılamamıştır. İslam bilim tarihinde Kur'an'ın i'caz yönüne oldukça ağırlık verilmiş; bu konuda yoğun bir i'caz edebiyatı meydana getirilmiştir.⁷⁰ Bu se­beple Kur'an'ın bütün i'caz yönlerine değinerek konu baş­ka taraflara çekilmeyecek; i'cazü'l-Kur'an eserlerinden isti­fade edilerek tekrarın Kur'an'da nasıl bir i'caz niteliği taşı­dığı incelenmeye çalışılacaktır.

İ'cazü'l-Kur'an kitaplarına bakıldığında Kur'an'daki tek­rarların bazen müstakil başlık altında ele alındığı⁷¹, bazen "üslüp" gibi başka bir başlık altında incelendiği⁷², bazen de hiç değinilmeden geçildiği görülür⁷³. Yalnız, bu eserler­de tekrarın, Kur'an'ın i'caz özelliklerinden biri olduğu ge­nellikle ifade edilmez. İ'cazü'l-Kur'an müellifleri bununla (eserlerin adlarından da anlaşıldığı gibi) konuyu vazederek asıl anlatmak istediklerinin bu olduğunu; dolayısıyla bu­nun i'caz niteliği taşıdığını kastetmiş olabilirler.
İ'cazü'l-Kur'an adlı eserlerinde i'cazı, müstakil olarak ele alan müellifler, geleneksel olarak takip edilen yola uymuş; tekrarı kısımlarına ayırarak özelliklerini belirtmişlerdir. Bu müelliflerin metodu ile Kur'an ilimleri alimlerinin metodu arasında konuyu işleme bakımından pek bir orijinallik bu­lunmamaktadır.
İ'cazü'l-Kur'an adlı eserlerde üslup başlığı altında incele­nen tekrar, genellikle kısa geçilmekte veya ona hiç değinil­memektedir. Halbuki Kur'an'ın önemli i'caz özelliklerinden biri de tekrarlardır. Çeşitli gerekçelerle mana tekrarlarının, Kur'an'ın i'caz özelliklerinden biri olduğu ifade edilir⁷⁴. Fakat lafız tekrarlarında i'cazından bahsedildiği pek görül­mez. Esasında Kur'an'daki lafız tekrarları tespit edilirse (mana tekrarları kadar olmasa da) bunların büyük bir alan kapladığı ortaya çıkar.
Burada iki müellifin, Bakıllani (v. 403/1012) ve Ra­fi’i’nin (v. 1937), İ'cazü'l-Kur'an adlı eserlerinde i'caz bakımından tekrara nasıl baktıklarına temas edilerek konunun izahına çalışılacaktır. Bu müelliflerden ilki olan Bakılla­ni'nin klasik, diğerinin ise muasır dönemi temsil ettikleri kabul edilerek böyle bir seçim yapılmıştır.
Bakıllani bir fasıl açarak Kur'an'daki bedi'i⁷⁵ özellikleri ele alır. Bu bedi'i özelliklerden birisi de tekrarlardır. Müel­lif, söze tekrarın Araplarda görülebilen bir olay olduğunu ifade ederek başlar ve buna iki ayrı beyti delil getirir.
Bu beyitlerden ilkinde "nerede" manasına gelen eyne, ikincisinde ise " daha layık" anlamına gelen evla kelimesi, iki kez tekrar edilmiştir. Bunu ifade etmekle Bakıllani, Arapların bedi'i güzelliklerden biri olarak tekrarı kullan­dıklarını dile getirmiş olmaktadır. Bu mukaddimeyi yaptık­tan sonra aynı bedi'i güzelliğin Kur'an'da da bulunduğunu belirtmektedir. Yalnız o, bu konuyu fazla uzatmayarak bir kaç örnek de Kur'an'dan vermekte ve bu şekilde mevzuyu özetlemektedir. Onun verdiği örneklerden ilki İnşirah süre­sinin 5-6. ayetleridir. Bu örnek, aynı ayetin art arda tekrar edildiğini gösteren bir örnektir. Verdiği ikinci örnek ise Ka­firün süresinin 3. ve 5. ayetleridir. Bu örnek de aynı ayetin aynı süre içerisinde farklı yerlerde tekrarlandığını gösteren bir örnektir.⁷⁶
Bakıllani'nin tekrar konusunda verdiği bilginin hepsi bundan ibarettir. İlk bakışta bu bilgilerin Kur'an'daki tek­rarları izah etmede yetersiz kaldığı zannedilebilir. Bu zanna kısmen katılmakla birlikte esasında burada verilen malu­matın tekrarları izah etmede temel bir prensip ortaya koy­duğunu ve meselenin özünü teşkil ettiğini vurgulamamız gerekmektedir. Buradaki temel prensip ve meselenin özü, Kur'an'daki tekrarların Arap edebiyatındaki tekrarlarla izah edilmesidir. Ne var ki Arap dilindeki tekrarları, Kur'an'da­ki tekrarlarla aynı katagoride değerlendirmek ve Kur'an'da­ki tekrarların, Arapların kullandığı tekrarla örtüştüğünü id­dia etmek sağlıklı bir çözüm olmayabilir.
Yukarıda işaret edildiği gibi, Kur'an'daki tekrarlarla Arap edebiyatındaki tekrarlar arasında birçok farklılıklar bulunmaktadır. Kur'an'daki tekrarlar kendine has (özgün) bir karakteristik yapı arz etmekte, gerek üslup gerekse işleniş bakımından Arap edebiyatındaki tekrarlardan ayrılmaktadır.
M. Sadık Rafi'i ise tekrarı üslubü'l-Kur'an başlığı altında incelemektedir. Onun bu konudaki görüşlerini şu şekilde özetlemek mümkündür:
Rafi' tekrarın tehaddi⁷⁷ konusunda ince bir mana taşı­dığını zikrederek sözlerine başlar ve şu açıklamaları yapar: Araplar, yasakları ve tehditleri vurgulamak, öğütleri geniş bir şekilde anlatmak ve delilleri yerlerine yerleştirmek için bazı ayetlerde vuku bulan, asıl mananın değişmemesine rağmen ifade tarzı değişebilen ibareleri şaşkınlıkla karşıla­mışlardır. Aynı şekilde onlar, kıssaların dışındaki tekrarla­rı da taaccüple karşılamışlardır. Halbuki bu tekrarlar, Kur'an'da defalarca zikredilen nimetlerin hakikatini ortaya koymak, kullarına bol ihsanda bulunan Allah'a karşı şükrü hatırlatmak vb. için serdedilmişlerdir. Tekrar, Araplar tara­fından bilinen bir metoddur. Onlar tekrarı korkutmak (teh­vil, tahvil), vurgulamak (tevkid), acındırmak (tefeccü') vb. önemli durumlar için kullanmışlardır. Bu bilgiler, (nesil­den nesile) nakledilerek; edebiyat ve belagat kitaplarında yazılarak bize kadar ulaştırılmıştır.
Tekrarın Kur'an'da bulunması, Kur'an'a muaraza etme konusunda Arapları acze düşürmüştür. Onlar, sebebini bi­lmedikleri garip bir kuvvetten dolayı muarazayı terketmiş­lerdir. Çünkü Kur'an üslubunda bir mana, gerek ibare ge­rekse konu bakımından biri diğerinin aynısı olmayacak şe­kilde, iki veya daha fazla tekrar edilmiştir. Böyle olmasına rağmen onlar, tek bir şeklin benzerini bile ortaya koymak­tan aciz kalmış; bu konuda ne konuşmuş, ne de konuşma­ya güç yetirebilmişlerdir. İşte bu, Kur'an'ın i'cazı konusun­da en ileri bir mertebedir; tehaddide doruk noktasıdır.

Bir kısım mülhidler, mülhidlere benzeyenler, Arap dili­nin esrarını ve sözün özelliklerini (ve güzelliklerini) bilme­yenler, tekrarı anlayamamış; onun hakkında yanlış iddi­alarda bulunmuş; tekrarı nakisa ve söz zaafiyeti telakki et­miş ve şöyle demişlerdir: " Tekrar sözde bir zaafiyettir; sö­zün gücünü ve anlam sahasını daraltmadır ". Halbuki tek­rar, onların sözlerinin aksine en yüce, en beliğ ve fesahat ehlinin baş vurduğu en işlek bir yoldur. Kur'an onları bile acze düşürmüşse, kendisini ayıplayanları evleviyetle acz içerisinde bırakır.

Rafi'i bazı alimlerin dikkat çektiği bir hususa değinerek Cahız'dan bir alıntı yapar. O, Cahız'ın (v. 254/868) şöyle dediğini nakleder: "Allah Teala, Araplara hitap ettiği zaman sözü işaret yollu ve kısa; İsrail Oğullarına hitap ettiği veya onlardan bir olay naklettiği zaman da uzun ve ziyade tut­muştur". Rafi'i bu söze genel olarak katıldığını ifade etmek­le birlikte yanlış tarafının da bulunduğunu söylemektedir. Çünkü Cahız'ın sözlerinden İsrail Oğullarının, Arapların sahip olduğu edebi lisan melekesine sahip olmadıkları an­laşılmaktadır. Halbuki onlar içerisinde de hatipler, şairler bulunmaktadır. Kur'an'daki hitapları Araplar gibi Yahudiler de dinliyor, anlıyor ve hiçbiri Kur'an'ın ifadelerini yadırga­mıyordu.

Rafi'i, İsrail Oğullarına yönelik hitapların genelde uzun olduğu fikrine bütünüyle katılmasa da Kur'an'da bu özelli­ğin bulunduğunu kabul etmektedir. Ancak bunu, günümüz Arap belagatçılarının anlamasının kolay olmadığını söyle­mektedir. Çünkü bu özellik, İbrani edebiyatın sırlarından bir sırdır. Kur'an, Yahudilere yönelik hitaplarında ekseri­yetle İbrani edebiyatın bu metodunu takip etmiştir. Bunun­la Yüce Allah, Kur'an'ın, insan eseri olmadığını bildirmiş; Araplara alışık oldukları üslupta, İsrail Oğullarına da aşina oldukları bir tarzda Kur'an'ın i'cazını göstermiş olmaktadır. İbrani edebiyatın en önemli özelliği, ibaresinin sağlam, su­nuluşunun güzel, lafızlarının açık, terkiplerinin fasih, ma­nasının anlaşılır olmasıdır. Ayrıca tekrarın her çeşidi, vur­gu, mübalağa, anlaşılabilirlik, gerçeklik, lafız ve manada müteradifin bulunması, zıt kelime ve ibarelerin karşı karşı­ya getirilmesi gibi hususlar da bu edebiyatta bulunmakta­dır.⁷⁸

Tekrar-i’caz ilişkisi konusunda Rafi'i'nin söyledikleri özetle bundan ibarettir.
Rafi'i, Bakıllani'ye nispetle tekrarı daha detaylı ele al­masına rağmen, konuyla ilgili örneklere yer vermemiştir. Buradan hareketle, Bakıllani'de daha ziyade teori ile birlik­te pratiğin, Rafi'i'de ise daha ziyade teorinin esas alındığı söylenebilir.
Görüldüğü gibi bu eserlerde açıkça " Bu ayet ve bu ayet gibi olanlar, Kur'an üslübunda tekrarın i'cazını göstermek­tedir" şeklinde bir ibareye yer verilmemiştir. Tabi ki bu alimlerden, Kur'an'daki bütün mana ve lafız tekrarlarını ele alarak incelemelerini beklemek ve " işte bunlar tekrar i'ca­zını gösteren örneklerdir " demelerini ummak haksızlık olur. Çünkü onlar konuları daha geniş perspektiften ele al­ınmış; detaylara girerek meseleleri teferruata boğmaktan ka­çmışlardır. Bu nedenle tekrarın i'cazı konusunda bazı ör­neklerin serdedilmesi, konunun daha iyi kavranmasına yar­dımcı olacaktır.
1.Örnek.

“ اولئك على هدى من ربم و اولئك هم المفلحون “

ayeti⁷⁹: Görüldüğü gibi bu ayette ülaike “ اولئك “ ism-i işareti tek­rar edilmiştir. Esasında ikinci ülaike olmadan da atıf vasıta­sıyla mana tamam olmaktadır. Yalnız, tekrar edilen bu işa­ret ismi anlamsız ve faydasız yere zikredilmeyip bazı ayrın­tıları ifade etmek için getirilmiştir. Zemahşeri (v. 538/1143) bu konuda şu izahları yapmıştır: " Ülaike işaret isminin tekrar edilmesi, takva sahibi olan müminlerin hem hidayette hem de felahta (kurtuluşta) diğer insanlardan da­ha önde olduklarını gösterir. Hidayet üzere olma ve kurtu­luşa erme konusunda önde olmaları, onları diğer insanlar­dan ayıran özelliklerdir. Şayet bu özelliklerden sadece biri zikredilseydi, o zaman takva sahiplerinin yalnız bu vasıflar­dan biri ile önde oldukları ifade edilmiş olacaktı".⁸⁰
Zemahşeri'nin bu izahlarını şerh eden Seyyid Şerif el-­Cürcani (v. 816/1413) bazı kelime ve ibareleri açıkladıktan sonra konuyu şöyle özetler: " Ülaike işaret isminin tekrarı, hidayet üzere olma ve felaha erme özelliklerinin ancak tak­va sahiplerine has olduğunu gösterir. Bunlar, takva sahiple­rini diğer insanlardan ayıran temel özelliklerdir. Şayet bu ism-i işaret tekrar edilmeseydi, yine bu iki özelliğin takva sahiplerine has kılındığı anlaşılırdı. Ancak o zaman onlar­da bu iki özellik birlikte müşahede edilir; onların seçkin va­sıfları bütün halinde tezahür eder; ayrı ayrı ortaya çıkmaz­dı".⁸¹

Bu izahlardan da anlaşıldığı gibi tekrar edilen ülaike işa­ret ismi, ince nükteler taşımaktadır. İlk bakışta lüzumsuz bir tekrar gibi görünen bu tür ifadeler, esasında Kur'an'ın i'cazını gösteren kanıtlardır. Önceki ayetlerde takva sahibi olan müminlerin özellikleri sayılmış, bu özellikler sayıl­dıktan sonra onların Rab'lerinden bir hidayet üzere bulun­dukları ve kurtuluşa erenlerin ancak onlar oldukları ifade edilmiştir. Daha sonra Allah Teala, takvanın önemini mü­minlerin kalplerine daha da yerleştirmek için, takva sahip­lerini temsil eden ülaike işaret ismini tekrarlamıştır. Bütün bunlardan, Kur'an'da takvanın önemsendiği; kullukta esas hedefin takva ölçülerine göre yaşamak olduğu ortaya çık­maktadır.⁸²

2. Örnek.
“ كما ارسلنا فيكم رسولا من كم يتلو عليكم اياتنا ويزكيكم ويعلمكم الكتاب والحكمة ويعلمكم ما لم تكونوا تعلمون
ayetinde⁸³ Allah Teala, HZ.peygamber’in özelliklerinden bahsederken onun kitabı ve hikmeti öğreten bir elçi olduğunu haber vermiş; bunu haber verdikten sonra da aynı ayet içerisinde “ ويعلمكم “ , “size öğreten” cümlesini tekrar etmiştir. Bu ayette “size öğreten” ifadesinin ikinci kez tekrar edilmesine ihtiyaç yokmuş gibi bir izlenim ortaya çıkmaktadır. Çünkü atıf vasıtasıyla birinci ifade bu manayı yerine getirmektedir. O zaman buradaki tekrarın hikmeti ne olabilir?
Tefsirlerimize bakıldığında bu tür lafız tekrarlarının hakkında bazı açıklamalar yapıldığı görülmektedir. Me­sela müfessir Alüsi (v. 1270/1853) bahsedilen tekrarı şöyle izah etmektedir: "...Peygamber size bilmediklerinizi öğre­tir." demek, " Vahiy olmadan öğrenemeyeceğiniz şeyleri öğ­retir." demektir. Halbuki Yüce Allah burada "size öğreten" ifadesini ikinci defa tekrar etmeden, müfredi müfrede atfe­derek " Size Kitabı, hikmeti ve bilmediklerinizi öğreten bir peygamber gönderdik." diyebilirdi. Fakat öyle demeyip kendisinden önce geçenle (birinci ويعلمكم cümlesi ile) aynı manaya gelmediğini ifade etmek için talim fiilini tekrar et­miştir. İşte bu, genel bir ifadeden sonra özel bir anlatım şeklidir. Bununla Yüce Allah, Peygamber'i (s.a.) insanlığa büyük bir nimet olarak gönderdiğini izah etmektedir. Şayet o Nebi olmasaydı, beşer, din konusunda ne yapacağını bi­lemez; şaşkına dönerdi".⁸⁴
Alüsi'nin bu açıklamaları, söz konusu tekrarı anlama konusunda önemli ipuçları içermektedir. Bu ayette Hz. Peygamber'in, Kitabı, hikmeti ve ayrıca insanın bilmedikle­rini öğretmesinden söz edilmektedir. Bu üç husustan ilk ikisi birinci, üçüncü ise ikinci talim fiiline mef’ul/nesne ol­muştur. Başka bir ifade ile Kitap ve hikmetin öğretilmesi, birinci talim fiiline nispet edilmesine rağmen, insanın bil­mediklerinin öğretilmesi, ikinci talim fiiline nispet edilmiş­tir.
Bu açıklamalar da göz önünde bulundurulmak suretiy­le, ikinci talim fiilinin, insanın bilmediklerine nispet edile­rek tekrarlanmasının, birinci talim fiilinin (nesneleriyle birlikte) ifade ettiği manalardan başka manalar taşıdığı söy­lenebilir. Burada insanın bilmediklerinden maksat, Kitap ve hikmet olmayıp onların dışındaki bilinmeyenlerdir. De­mek ki Peygamber (s.a.) Kitabı ve hikmeti öğretmenin ya­nında insanın bilmediği başka şeyler de ümmete öğretmek­tedir.
Nitekim Ebü Hureyre (r.a.) Peygamber'den (s.a.) iki tür­lü ilim aldığını; birini açıklayıp diğerini açıklamadığını; çünkü bu ikincisini açıklamasının boğazının kesilmesine sebep olacak kadar sakıncalı şeyler olduğunu haber vermiş­tir.⁸⁵ Bu hadisten, Hz. Peygamber'in ashaptan bazılarına özel olarak öğrettiği bilgilerin kitabın ve hikmetin dışında­ki bilgiler olduğu sonucuna varılabilir. Başka bir deyişle bu hadis, bir nevi " bilinmeyenler " sınıfına dahil olan ve ancak Peygamber tarafından öğretilebilecek özel malumatların bulunduğunu hatıra getirmektedir.