Doğu anadolu projesi’NİN (dap) tra düzey bölgesi İÇİn uygulanabiLİRLİĞİNİn değerlendiRİlmesi raporu

1.5SANAYİ SEKTÖRÜ

T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı, Atatürk Üniversitesi, Fırat Üniversitesi, İnönü Üniversitesi, Kafkas Üniversitesi ve Yüzüncü Yıl Üniversitesi’nin bünyesinde 2000 yılında hazırlanan Doğu Anadolu Projesi kapsamında 16 il sanayi sektörü alanında ayrıntılı olarak incelenmiştir.

Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı da DAP Eylem Planı kapsamına dâhil olan Erzurum Erzincan ve Bayburt(TRA1 Düzey 2 Bölgesi) illerinde sanayi sektöründe çalıştaylar ve toplantılar düzenleyerek paydaşlarla görüşmeler yapmıştır. Bu çalışmalar sonucunda TRA1 Düzey2 Bölgesi Bölgesel Gelişme Planı(BGP) Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı (KUDAKA) tarafından hazırlanmıştır. Doğu Anadolu Projesi Ana Planı (DAP) ve BGP ayrıntılı olarak incelendiğinde, 2 ayrı planında bölgede sanayi sektöründe gerekli görülen eksiklikleri işaret ettiği açıkça görülmektedir.

Sanayi sektörü bir Bölge’nin gelişmesi açısından büyük bir öneme sahip olup diğer sektörlerle kıyasladığımızda lokomotif vazifesi görmektedir. DAP Eylem Planında da bölgede sanayi sektörünün önemi 3 temel nedene bağlanmıştır:

1. 
   Sanayide çalışan kişi başına yaratılan katma değer, tarımda çalışan kişi başına yaratılan katma değerin birkaç mislidir. Amerika Birleşik Devletleri ve Japonya gibi tarım kesimleri yüksek verimlilik düzeylerinde çalışan ülkelerde bile sanayide kişi başına yaratılan katma değerin, tarımda kişi başına yaratılan katma değere oranı 3 dolaylarındadır. Ülkemizde bu oran yıllara ve konjonktüre bağlı olarak 3-5 civarındadır. Doğu’da ve Güneydoğu’da ülke genelindekine görece çok daha yüksektir.
   
2. 
   Sanayi, tarımsal ürünlere talep ya da pazar yaratarak, tarımsal üretimi artırır. Sanayi, tarım kesiminden işlenecek mal talep ederek tarımsal girdi üretimini doğrudan uyarır. Diğer taraftan istihdam ettiği nüfus vasıtasıyla dolaylı olarak tarımsal ürünlere olan talebi artırır. Sanayi ve tarım arasındaki bu ilişki çift yönlüdür.
   
3. 
   Sanayi; muhasebe, hukuk işleri ve hizmetler gibi üretici hizmetlerine doğrudan ve istihdam ettiği nüfus dolayısıyla tüketici hizmetlerine dolaylı talep yaratarak, hizmetler kesiminin büyümesini olanaklı kılar. Sanayi ve hizmetler hem işlevsel olarak hem de mekanda eşlidir. Turizm merkezleri dışındaki yerlerde, sanayi kesimi büyümeden ne üretici hizmetlerinin ne de marjinal kesim dışındaki tüketici hizmetlerinin fazla büyümesi imkan dahilindedir. Bir yerde şu ya da bu nedenle kamu hizmetlerinin yoğunlaşmasıyla hizmetler kesimi büyüyebilirse de, bu bir Bölge’nin gelişmesi için yeterli değildir.
   

DAP Eylem Planında belirtildiği üzere bölge sanayisinin gelişmemiş olmasının başlıca 4 nedeni kısaca şu şekilde belirtilmiştir:

i)Bölgede ulusal pazarın siklet merkezine görece olumsuz konumu,

ii)Başlıca ithal ve ihraç kapılarına ve Türkiye’nin başlıca ihracat pazarlarına uzaklığı,

iii)Kişi başına gelirin düşüklüğü nedeniyle bölgesel ve yerel pazarlarına uzaklığı,

iv)Bölgesel hammaddelerin çeşit ve miktarlarının kısıtlığı.

Yukarıda sıralanan bu olumsuz faktörler geçmişte ve günümüzde sanayi gelişimini sınırlamıştır. Bölgede Sanayi, Madencilik ve El Sanatları sektöründe kararlılıkla uygulanan politikalarla olumsuz etkileri azaltılabilecek ya da ortadan kaldırılabilecek bazı ek faktörler bulunmaktadır. DAP Eylem Planında belirtilen bu faktörler:

Bölgede yetersiz altyapının olması, sosyal alt yapının yetersiz olması, tamir ve bakım hizmetlerinin yetersizliği, rekabet gücü kazandıracak mekansal yığılmaların oluşmaması, işletmelerin duyduğu tamir ve bakım hizmetlerinin yeterince sağlanamaması, vasıflı eleman temini sorunu, işletmelerin yedek parça eksikliği, bölgesel girişimcililik ruhunun eksikliği, işletmelerin finans ve pazarlama sıkıntıları, yerel girişimcilerin teknik bilgilerinin kısıtlı olması, bölge dışındaki yatırımcıya Bölge’nin tanıtılmaması, Devletin sağladığı kaynakların hızlı ve etkin bir şekilde olmaması.

1.5.1Öncelikler

DAP Planı kapsamında bölgede sanayi, madencilik ve el sanatları alanlarında ivedilikle yapılması gereken önceliklerden bahsetmek istersek;

Sanayi alanında;

• 
  Sanayi; Bölge’deki çekim merkezleri olan Malatya-Elazığ, Erzurum ve Van kentlerine yönlendirilmelidir. Erzincan ikincil bir çekim merkezi olarak desteklenmelidir.
  
• 
  Bölge’deki imkânları yerli ve yabancı yatırımcılara tanıtacak, geniş bir yelpazede danışmanlık hizmeti verecek ve sanayi gelişmesini yönlendirecek bir Ekonomik Kalkınma Ajansı (EKA) veya alternatif bir örgüt kurulmalı ve Bölge’deki Sanayi ve Ticaret Odaları bu teşkilatın yönetim kurulunda ağırlıklı olarak temsil edilmelidir.
  
• 
  Temel hammaddesi işlenmek üzere bulunduğu yerden başka bir yere taşındığı takdirde, yüksek maliyet getiren maden işleme sanayi ya da arazide dağınık şekilde üretilen ve işleme tesisi konumları, taşıma maliyetleri açısından minimum maliyeti veren noktalarda bulunması gereken çırçırlama, pancar işlemesi gibi endüstriler dışında, küçük kentlerde sanayi işletmeleri kurulmamalıdır.
  
• 
  Sanayinin organize sanayi bölgelerinde kurulmasına özen gösterilmelidir.
  
• 
  Devlet yardımları (teşvikler), yatırım kararlarını Bölge lehine etkileyebilecek düzeyde farklılaştırılmalı ve bu yardımların kullanımı sıkı bir biçimde denetlenmelidir.
  
• 
  Çekim merkezlerinin fiziki ve sosyal alt yapı düzeyleri yükseltilmelidir.
  
• 
  Sanayi-üniversite işbirliği teşvik edilmelidir.
  
• 
  Organize sanayi bölgelerindeki firmaların iş gücü eğitimleri, kamu tarafından, maliyetin belli bir yüzdesi şeklinde teşvik edilmelidir.
  

Madencilik alanında;

• 
  Bölge’deki maden ve taşocaklarının detay envanteri çıkarılarak, rezerv tespitleri yapılmalıdır. Teknik ve ekonomik açıdan işletilebilir rezervlere sahip olduğu belirlenen madenlerin işletmeye alınması, Bölge imalat sanayine girdi temini açısından desteklenmelidir.
  
• 
  Linyit yatakları araştırılmalı, ekonomik rezerv bulunan yerlerde termik santraller yapılmalı, evsel yakıt olarak kullanılan tezek yerine linyit kullanımı ikame edilmelidir (böylece tezek, doğal gübre olarak kullanılabilecektir).
  
• 
  Bölge’nin zengin ponza ve perlit yatakları işletilmeli, bunların inşaat malzemesi olarak kullanımı teşvik edilmelidir.
  
• 
  Madencilik ile ilgili mevzuatta dağınıklık giderilmeli, taş ocakları ve tuz İşletmeciliği de 3213 sayılı “Maden Kanunu” kapsamına alınmalıdır.
  
• 
  Ruhsatlı sahaların etkin bir biçimde denetlenebilmesi açısından, Maden İşleri Genel Müdürlüğü, Elazığ ve Erzurum’da bölge birimleri oluşturmalıdır.
  
• 
  Madencilik sektöründe, pazar olanaklarını artırmak ve pazarlama maliyetlerini düşürmek üzere, madencilerin Birlikler halinde örgütlenmesi teşvik edilmelidir.
  
• 
  Mermer gibi bazı madenlerin ihracat olanaklarının artırılması için Sektörel Dış Ticaret Şirketleri’nin kurulması etüd edilmelidir.
  
• 
  Madenciliğin çevreye olabilecek olumsuz etkileri göz ardı edilmemeli ve madenler çevresel etki değerlendirme çalışmalarının bulguları doğrultusunda işletilmelidir.
  

El Sanatları Alanında;

• 
  Oltu taşı sektöründe 2001-2005 yılları arasında rezerv tespiti yapılması,fizibilite etüdü yapılması,beceri kazandırma kurslarının yaygınlaştırılması;2006-2010 yılları arasında Oltu taşı işletme teknolojisinin geliştirilmesi ve kadın girişimcilerin desteklenmesi ;2011-2020 yılları arasında ise İhracat olanaklarının değerlendirilmesi ve oltu taşının ziynet eşyası dışında değerlendirilmesinin araştırılması
  
• 
  Dokumacılık sektöründe ise 2001-2005 yılları arasında atölyelerin kurulması, sektöre yeni işletmelerin girilmesinin teşvik edilmesi, kadın girişimcilerin teşviki, beceri kazandırma kurslarının yaygınlaştırılması; 2006-2010 yılları arasında beceri kazandırma kurslarının yaygınlaştırılması ve hammadde temininde kolaylık sağlanması; 2011-2020 yılları arasında ise Dokumacılık sektörünün büyümesi ve yaygınlaştırılması.
  

1.5.2Değerlendirme ve Öneriler

Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı tarafından hazırlanan Bölgesel Gelişme Planında Bölge’deki sanayi sektörünün yaşadığı sıkıntılar ve bu sıkıntılar doğrultusundaki öneriler ayrıntılı olarak ele alınmıştır. BGP’ de ve DAP planında da irdelenen öneriler hemen hemen aynıdır. Bu öneriler arasında:

• 
  Bölgede sanayi sektörünün sahip olduğu potansiyeli belirlemek, bölge içi ve bölge dışı girişimcilere tanıtmak amacıyla bilgi altyapısının kullanılması,
  
• 
  Bölge’nin sanayileşmesine ivme kazandıracak güven, işbirliği ve örgütlenmeyi özendiren ve nitelikli iş gücü ihtiyacını karşılayan sosyal alt yapının geliştirilmesi,
  
• 
  Bölgede maliyetlerin minimuma indirilmesi, üretimde verimlilik ve sürekliliğin sağlanması amacıyla teknik altyapının geliştirilmesi,
  
• 
  Bölgede örgütlenme ve kümelenmeyi teşvik ederek sanayi sektöründe sermaye birikiminin arttırılması, bölgede hâkim olan finansman sorununa kalıcı çözümlerin üretilmesi,
  
• 
  Sanayi sektörünün ülke çapında rekabet edebilirliğini, yeni gelişmelere ayak uydurabilmesini sağlamak amacıyla bölgede bilge ve teknoloji düzeyinin artırılması,
  

Bunların dışında DAP planında belirtilen ve henüz tam olarak uygulanamamış KOBİ ve işletmelerin ölçeği ne olursa olsun, faiz sübvansiyonu uygulanmasına gidilmelidir ve KOBİ’ler için bir kredi garanti sistemi kurulmalıdır.

Bölgede DAP planı kapsamında yapılması planlanan Organize Sanayi Bölgesi inşaatları büyük çoğunlukla tamamlanmış bulunmaktadır ancak OSB’lerin altyapı sorunu devam etmektedir. Söz konusu altyapı sorunları en kısa zamanda çözülmeli ve OSB’ler cazibe merkezi haline getirilmelidir. Kalkınmada öncelikli yörelerin coğrafi kapsamı daraltılmalı, devlet yardımları belgeli yatırımlarda; katma değer uygulamaları, vergi indirimi vb. konularda kalkınmada öncelikli yörelerde farklı uygulamalar yapılmalıdır. Bölgede yatırım yapmak isteyen iş adamlarına yatırım hibesi verilmeli ve bu hibeler Bölge’deki çekim merkezleri lehine farklılaştırılmalıdır. Devlet tarafından yapılan bu yardımların amacına uygun olarak kullanılıp kullanılmadığını ve yardımların doğru kaynaklara aktarılıp aktarılmadığını kontrol eden bir mekanizmada ivedilikle oluşturulmalıdır.

Madencilik alanında DAP planının önerdiği projeler arasında Maden İşleri Genel Müdürlüğüne bağlı bölge müdürlüklerinin Erzurum ve Elazığ şehirlerinde kurulması önerisi bölgede madenciliğin gelişmesi ve süregelen mevzuat ve diğer madencilik işlemlerinin kısa zamanda halledilmesi bakımından çok önemli bir adım olacağı kanısındayım. Bunun yanında maden arama ve rezerv tespiti, özellikle perlit, ponza, endüstriyel hammadde ve doğal yapıtaşları gibi Bölge’deki önemli yer altı kaynaklarının ortaya çıkarılması, bölgede yer alan zengin jeotermal kaynaklarının incelenmesi, bölge madencilik potansiyelinin harekete geçmesi için önemli bir adımdır.

El sanatları alanında bölgede bulunan Bayburt taşı ve Oltu taşı işlemeciliği konusunda fizibilite ve etüt çalışmalarının yapılması, yaygınlaştırılmış eğitim kurslarının düzenlenmesi; Dokumacılık alanında ise başta kadın girişimcilerin teşvik edilmesi, hammadde temini ve eğitim kurslarının düzenlenmesi bölge ekonomisine katkı sağlayacaktır.

DAP Ana Planına göre TRA1 Düzey2 bölgesinde yapılması önerilen projelere göz atarsak;

İmalat sanayi anlamında, rafine tuz ve alçı üretimi Erzurum, Bayburt taşı - ehram dokuma ve fayans-seramik Bayburt, yumurta ambalajlama (Viol) ve sabun üretimi Erzincan için öngörülen projelerdir. Erzurum ve bölgesinde bulunan zengin yer altı kaynaklarının değerlendirilmesi ve bu kaynakların bölge ekonomisine kazandırılması çok önemlidir.

Bunun yanında Bayburt ve bölgesinde Bayburt taşı, fayans ve seramik sektörünün ayağa kaldırılması bölge ekonomisi için önemli bir adımdır. Ayrıca ehram dokumacılığı da Bölge’de önemsenmesi gereken bir sektördür.

Erzincan için DAP planında öngörülen yumurta ambalajlama (Viol), Bölge’de tavukçuluk sektörünün tekrar canlanmasında önemli rol oynayacaktır. Bunun yanında reçel ve marmelat tesisi, soğuk hava deposu, tulum peyniri üretim ve paketlemesi ve Bölge’deki manyezit rezervlerinin değerlendirilmesi bölge ekonomisi açısından önemli bir rol oynayacaktır.