Doğu anadolu projesi’NİN (dap) tra düzey bölgesi İÇİn uygulanabiLİRLİĞİNİn değerlendiRİlmesi raporu

1.4TARIM

DAP kapsamında; 3 alt bölgeye (EAB, MAB, VAB) ayrılmış olan 16 ilde Bölge’nin en temel ekonomik faaliyetinin tarım olduğu vurgulanmakla birlikte sektördeki sorunlar, sorunlara yönelik olarak çözüm önerileri ve bu kapsamda kamu kurumları ve özel sektör tarafından 2000-2020 yıllarını kapsayacak şekilde gerçekleştirilmesi öngörülen projeler, kapsamlı olarak değerlendirilmiş olup, Bölge’nin kalkınması için farklı büyüme oranlarına dayalı olarak 3 farklı senaryo oluşturulmuştur.

Senaryoların oluşturulması aşamasında ileri ve geri bağlantıları yüksek olan kilit sektörler belirlenerek yapılması öngörülen yatırımların bu sektörler tarafından gerçekleştirilmesiyle Bölge’nin kişi başı gelirini Türkiye ortalamasına çıkarılması hedeflenmektedir. Bununla birlikte, Bölge’nin kırsal kesiminde yoğun göç olması nedeniyle öncelikli olarak göçü önleyecek projelerin hayata geçirilmesi gerektiği vurgulanarak, tarımsal faaliyetlerden elde edilen gelirin artmasıyla yaşam seviyesinin yükseltilmesi amaçlanmıştır.

DAP kapsamında tarım sektöründe belirlenen sorunların çözümüne yönelik hedef, strateji ve senaryolar Ajansımız tarafından hazırlanan Bölge Planı ile büyük ölçüde uyuşmaktadır. DAP kapsamında belirtilen sorunlar devam etmekte olup, bölgemizde yürütülen hayvan ıslahı projesi ve EBK tarafından sürdürülen TAR-ET projesi ile birlikte özellikle hayvan ıslahı ve buna bağlı olarak da hayvan karkas ağırlıklarında önemli ölçüde gelişme yaşanmış olmakla birlikte, henüz yeterli seviyeye ulaşılamamıştır. Bununla birlikte meraların kullanımı sırasında yaşanan sıkıntılar, yem bitkilerinin temini, hayvan ürünlerin pazarlanması, örgütlenmenin yeterli seviyede olmaması, Bölge’deki işletmelerin halen düşük kapasitede ve aile işletmesi şeklinde sürdürülmesi, arazilerin parçalı yapıda olması, sulama sorunu, arazilerin kullanımının akılcı şekilde yapılmaması ve buna bağlı olarak emeğin üretimden aldığı payın düşük kalması vb. sorunlar halen devam etmektedir.

Bu sorunların çözümüne yönelik olarak 3 farklı senaryo (A1, A2, A3) kapsamında 2001-2005, 2006-2010, 2011-2010 yıllarına ait geliştirilen girdi-çıktı analizleri ve büyüme senaryoları ile projeler bazında özel sektör ve kamu tarafından gerçekleştirilecek olan ileri ve geri bağlantıları yüksek olan sektörler kapsamında; gelir, üretim, yatırım, istihdam planları yapılmıştır. Planlarda öngörülen büyüme hızlarına ulaşıldığı taktirde bunların gerçekleşeceği varsayılmıştır. Ancak; yıllar itibariyle senaryolarda belirtilen büyüme hızlarına ulaşılıp ulaşılamadığı hakkındaki değerlendirmeler yeterli seviyede değildir. Örneğin, yıllar itibariyle iller bazında büyüme hızlarını gösteren veriler mevcut değildir. Bu kapsamda yatırımların gerçekleşme düzeyi, projelerin etkinliği hakkında yorumlar yapmak yanıltıcı olabilir. Ayrıca bölgeye yapılan yatırımların makro ekonomik göstergelerde (istihdam, gelir, büyüme, enflasyon) ne kadarlık bir değişim yarattığı hakkındaki değerlendirmeler ve yorumlar eksik kalmaktadır.

1.4.1TRA1 Bölgesi Kapsamında Bazı Değerlendirmeler

DPT tarafından yapılan, 1982 tarihli, Türkiye’de Yerleşme Merkezlerinin Kademelenme çalışmasına göre; Erzurum 5. Kademe merkez olup, Bölgesel Merkez niteliğindedir. Erzincan ise alt bölgesel merkez niteliği taşıyan 4. kademe yerleşme merkezidir. Ayrıca, İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırmasına göre; Erzurum ve Erzincan 4. Derecede gelişmiş iller arasındadır. Dördüncü derecede gelişmiş iller grubunda tüm sosyo-ekonomik göstergeler ülke ortalamasının altındadır. Bu illerin ekonomisi büyük ölçüde tarıma dayanmakta olup, gelişme eşiğindeki illerdendir.

Rakımı yüksek yörelerde patateste hastalık taşıyan afid populasyonunun düşük olması, buralarda virütük yollarla bulaşan hastalıkların taşınmamasını sağlamaktadır. Erzurum-Gümüşhane-Bayburt ekseni virüsten ari patates tohumculuğu bakımından bir ekolojiye sahiptir.

Yayla ve platoların çokluğu nedeniyle, yetiştiricilerin bu yerlere daha az uyum sağlayan siyah-beyaz (Holştayn) sığır ırkları yerine İsviçre Esmeri ve Simental gibi hem süt hem et özelliği olan kombine ırkları tercih ettikleri görülmektedir.

Bölge’deki koyun ve keçi varlığında, Bölge şartlarına kolay uyum sağlayan yerli ırklar hakim durumdadır.

Arıcılık açısından Bölge iklimi bir sorun yaratmadığı gibi, bazı illerde çok üstün nitelikli bitki kompozisyonları ile mer’alar bu alanda önemli bir potansiyel oluşturmaktadır.

Sıcak ve nemli havayı arzu etmeyen tavukçuluk sektörü için Bölge’nin bazı kesimleri ideal bir ortam sağlamaktadır. (Erzincan)

Hayvan sayısının yüksekliği nedeniyle kaba yem açığı samanla karşılanmaya çalışılmaktadır. Bölge’ye diğer bölgelerden kaba yem getirilmekte ve hayvanlar yetersiz beslenmektedir.

Hayvancılığın en temel alt yapısını oluşturan kaliteli kaba ve konsantre yem sorunu çözümlenmeden, önemli miktarda döviz ödeyerek getirilen ithal hayvanlar veya genetik kapasitesi yükseltilen hayvanlarımızdan yeterine istifade edilememektedir.

Erzincan, Doğu Anadolu Bölgesi’nin önemli mikroklima alanlarından ve aynı zamanda Bölge’nin en fazla meyve yetiştiriciliği yapılan illerinden birisidir. İl ekonomisinde sebzecilik önemli bir yere sahiptir.

Erzurum patates yetiştiriciliği yönünden ülkemizin ve patates tohumculuğu yönünden de, hem ülkemizin hem de dünyanın en ideal yerlerinden biridir.

Erzurum ilinde pek çok mikroklima alanları mevcuttur (Tortum, Uzundere, İspir, Olur, Pazaryolu, vb)

Bölgeyi bekleyen riskler:

AB’ye üyelik aşamasında devam eden müzakereler bağlamında hayvancılıkla iştigal eden işletmelerin AB mevzuatındaki standartlara uyum sorunu.

İlerleyen yıllarda DTO’nun da vurguladığı üzere tarım ve hayvancılığında ülkeler arası ticaretinin serbestleşme olasılığı karşısında rekabet gücümüzün azalması. Böylece karşılaştırmalı üstünlüğümüzün azalması.

DAP kapsamında yer alan tarım sektöründeki önceliklerin KUDAKA Bölgesel Gelişme Planı’nda yer alan önceliklere göre değerlendirilmesi aşağıdaki şekilde verilmiştir.

1.4.1.1TRA1 Düzey 2 Bölgesi BGP Öncelikleri:

KUDAKA olarak, tarım konusunda, çalıştay ve paydaş değerlendirmeleriyle TRA1 Düzey 2 Bölgesi için belirlediğimiz temel strateji ve öncelikler şu şekildedir:

1. 
   Strateji: Bilgi Alt Yapısının Kurulması
   

Bölge’nin tarım ve hayvancılık sektöründeki potansiyelinin farkındalığını arttırmak ve sağlıklı politika geliştirmek amacıyla bilgi altyapısının geliştirilmesi,

2. 
   Strateji: Sosyal Alt Yapının Geliştirilmesi:
   

Bölgede tarım ve hayvancılık alanında örgütlenme kapasitesinin güçlendirilmesi amacıyla birlikte çalışmanın özendirilmesi, beşeri ve sosyal sermayenin geliştirilmesi,

3. 
   Strateji: Teknik Alt Yapının Geliştirilmesi
   

Bölgede tarımın geliştirilmesine yönelik yatırım ve organizasyonların teknik alt yapılarının geliştirilmesini sağlamak.

4. 
   Strateji: Bölgede Teknoloji ve Bilgi düzeyinin Arttırılması:
   

Bölgede tarım ve hayvancılık alanında verimliliğin ve yenilikçiliğin geliştirilmesine yönelik AR-GE çalışmalarının desteklenmesi.

1.4.1.2DAP Kapsamındaki Proje Örnekleri ve Değerlendirmeler

Toprak Su Kaynakları

Proje Adı: DAP Ayrıntılı Toprak Etüd ve Haritalama Çalışması

Değerlendirme: CBS ve Uzaktan Algılama tekniklerinin kullanımıyla birlikte mevcut arazilerin yapısı ve değerlendirilmeleri mümkündür. Bu konuda özellikle CBS etkin biçimde kullanılmaktadır. TKB, Meteoroloji ve Tapu Kadastro birimlerinde sistemler kullanılmaktadır.

Proje Adı: DAP Arazi Kullanım Planlama Çalışması

Değerlendirme: Sulama havzaları rehabilitasyonu projesi kapsamında kısmi arazi planlamaları gerçekleştirilmiş ve Orman Bakanlığı, İl Özel İdaresi ve TKB ortak sorumluluğunda planlama çalışmaları zaman zaman uygulanmakla birlikte etkinliği düşük seviyededir.

Proje Adı: Arazi Toplulaştırılması Çalışması

Değerlendirme: DAP kapsamında beklide uygulaması en zor proje konularından birisi olan arazi toplulaştırılması hala istenilen düzeylerden çok uzaktır. Küçük aile işletmeleri şeklinde devam eden çiftçilik, ortak iş yapma kültürü eksikliği ve sosyo-ekonomik nedenlere (mirasla arazi bölünmesi, yeşil kart uygulaması vb..) bağlı olarak bu proje çok düşük düzeylerde uygulanmıştır. Bölge geniş mera, çayırları ve tarım alanları düşünüldüğünde arazi toplulaştırılmasına duyulan ihtiyaç çok büyükken uygulamaların başarısızlığı, Bölge’deki tarım ve hayvancılığa bağımlı ekonomik hayatın gelişmesinde olumsuz etki yapmaktadır.

Proje Adı: DAP Sulu Tarım Alanlarının Geliştirilmesi

Değerlendirme: Bölgede değişik alt bölgelerde 33 sulama projesi planlanmıştır. KUDAKA sorumluluk alanlarından Erzurum alt bölgesi için ise 16 sulama projesi belirlenmiştir. Fakat, proje kapsamındaki sulama tesislerinin oluşturulmasında başarısız olunduğu söylenebilir. Faaliyete geçen sulama tesisleri DAP öncesine dayanmaktadır. Yine inşası devam eden sulama tesisleri, DSİ verilerinden incelendiğinde, Erzurum için Hınıs, Kuzgun, Demirdöven ve Pasinler’de planlanan tesisler için şu an sadece Pasinler ve Kuzgun (Daphan kapsamında) sulama tesislerinin inşası genişletilmesi çalışmaları devam etmekte, diğerleri ise faaliyete geçememiştir.

Proje Adı: DAP Baraj ve Gölet Havzalarında Toprak Muhafaza Çalışmaları

Değerlendirme: bu kapsamda Erzurum ilinde 5355 ha alanda toplam 217 yerleşim yeri, Erzincan’da 8242 ha alanda 98 yerleşim yeri ve Bayburt’ta5479 ha alanda 58 yerleşim yeri DSİ tarafından koruma altına alınmıştır.

Proje Adı: Taşlı Tarım Alanları Islah Çalışması

Proje Adı: Mer’a Alanlarında Küçük Hayvan İçme Suyu Göletleri Yapımı

Değerlendirme: TKB projeleri kapsamında bazı mera alanlarında içme suyu alanlarının oluşturulması sağlanmakla birlikte geniş çaplı çalışmaların varlığından söz edilemez. İl özel idareleri bünyesinde bu konudaki çalışmaların bilinirliği azdır.

Proje Adı: DAP Drenaj ve Arazi Islahı Çalışması

Değerlendirme: Proje kapsamında 2001-2006 yılları arasında öncelikli olarak Erzincan yer alması ve Erzurum ve Bayburt’un 2011-2020 yılları arasında projeye katılması planlanmıştır. Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Enstitüsü bölge toprak yapısı konusunda incelemeler yapmış ancak bunlar literatür olarak kalmıştır.

Proje Adı: Sulama Birliklerinin Oluşturulması

Bitkisel Üretim

Proje Adı: Nadas Alanlarının Değerlendirilmesi Projesi

Değerlendirmeler: Tarım arazileri envanter çalışmalarının yetersizliği ile birlikte en son resmi istatistiki veriler ışığında nadas alanlarının değerlendirilerek % 9 oranlarına çekilmesi çalışmalarının yeterli olduğunu söylemek mümkün değildir.
Tablo. TRA1 Bölgesi nadasa bırakılmış alanların oranı (DİE,2001)

	Nadas oranı (Nadas alanı/toplam tarla alanı) (ha)
Erzincan	22
Erzurum	53
Bayburt	29

Proje Adı: Doğu Anadolu Bölgesi’nde İşlemeli Tarıma Uygun Olmayan Alanların Rasyonel Kullanımı Projesi

Değerlendirme: Proje kapsamında yer alan TRA1 Düzey2 Bölgesi, potansiyelleri açısından özellikle yem bitkileri üretimine oldukça uygundur. Oluşturulacak suni meralarda yem bitkileriyle desteklenmesi hayvancılığı daha verimli hale getirecektir. Konu, KUDAKA tarım öncelikleri arasında da yer almakta ve hayvancılık girdilerinin düşürülmesi kapsamında ifade edilmiştir (TRA1 BGP Tarım Öncelikler 3).

Proje Adı: DAP Çayır-Mer’a Alanlarının Tespit, Tahdit, Islah ve Amenajman Projesi

Değerlendirme: Proje çalışmaları TKB bünyesinde sürüdürülmekle birlikte istenilen düzeyde değildir.

Proje Adı: DAP Şeker Pancarı Ekim Alanlarında Yem Bitkileri Üretimini Geliştirme Projesi

Değerlendirmeler: proje kapsamında Bölge’deki şeker pancarı ekimi konusunda uygulanan sınırlamalar etkili olmuş ve 2000-2007 arasında üretim değerleri 581.706 tondan 342.434 tona gerilemiştir. Proje amacına uygun sonuçlar vermekle birlikte bölgemizin üretimini geliştirme açısından uygulamanın devamlılığına ihtiyaç vardır.

Proje Adı: Sözleşmeli Patates Tohumluğu Üretim Projesi

Değerlendirme: bu konu özellikle TRA1 Düzey2 Bölgesi BGP mevcut durum değerlendirmelerinde ve çalıştaylarında önemle gündeme gelmiş, Doğu Anadolu Tarımsal Araştırmalar Enstitüsü çalışmalarıyla da konunun önemi sunulmuştur. Bölge’nin yapısı gereği patates tohumlarının virütük hastalıklardan ari oluşu önemli bir avantajdır ve bunun değerlendirilmesi gerekmektedir. Proje uygulama alanının sadece Bayburt ile sınırlandırılmaması ve özellikle Erzurum’un da projeye dâhil edilmesi Ajansımız tarafından ısrarla önerilmektedir(BGP Öncelik 3.).

Proje Adı: DAP Örtü Altı Sebze Yetiştiriciliği Projesi

Değerlendirme: TRA1 Düzey 2 Bölgesi için özellikle Erzincan ve Erzurum’un kuzey ilçeleri mikro-klima alanları özelliğine sahiptir. Bu alt bölgelerde seracılığın teşviki önemlidir. DAP kapsamında yeterli desteği görmemekle birlikte hali hazırda TKB destekleri bu konuda öncüldür. Paralel şekilde, Kalkınma Ajansımız da bu konunun desteklenmesini öncelikler arasında ifade etmiştir.

Hayvancılık

Proje Adı: Suni Tohumlama ve Aşılama Hizmetlerinin Özelleştirilmesi Projesi

Değerlendirme: TKB tarafından sürdürülen suni tohumlama destekleriyle birlikte bölgede uygulamaya başlanan “Doğu Anadolu Projesi Kapsamındaki İllerde Etçi ve Kombine Irklarla Kurulacak Damızlık Sığır İşletmesi Yatırımlarının Desteklenmesine İlişkin Karar” ile verimli ırkların önemi gündeme gelmiştir. Ayrıca “Hayvancılığın Desteklenmesi Hakkındaki ” Bakanlar Kurulu kararıyla suni tohumlamada destekler suni tohumlamayla doğan yavru başına 60 TL olacak şekilde şekillendirilmiştir.

Proje Adı: Damızlık Hayvan Islahı ve Sperma Üretim Merkezleri Kurulması

Projenin Adı: Yumurta Tavukçuluğu Geliştirme Projesi

Değerlendirme: Bölgemiz açısından özellikle Erzincan ili tavukçuluk potansiyeliyle gündeme gelmiş ve TRA1 Düzey2 Bölgesi BGP’da öncelikler arasında bu konuya yer verilmiş hatta yapılan çalıştaylar neticesinde hali hazırda atıl vaziyetteki kanatlı işletmelerinin yeniden hayata geçirilmesi önem kazanmış ve BGP öncelikleri arasında da yer almıştır.

Proje Adı: Süt Sığırcılığını Geliştirme Projesi

Değerlendirme: Bölgemiz açısından Erzincan ilinin teşvik kapsamına dahil edilmesinin gerekli olmadığı düşüncesiyle birlikte Erzincan ilinin potansiyellerinin süt sığırcılığından ziyade özellikle tavukçuluk, meyve ve sebze üretimi konularında değerlendirilmesinin daha yaralı olacağı yapılan sektörel çalışmalar ve incelemelerle ortaya çıkmıştır.

Proje Adı: Besi Sığırcılığı Geliştirme Projesi

Değerlendirme: “Doğu Anadolu Projesi Kapsamındaki İllerde Etçi ve Kombine Irklarla Kurulacak Damızlık Sığır İşletmesi Yatırımlarının Desteklenmesine İlişkin Karar” ile

Proje Adı: Koyunculuğu Geliştirme Projesi

Değerlendirme: kurulan küçükbaş yetiştiricileri kooperatif ve birlikleri bölgede kayıtlı yetiştiricilik için etkin rol oynamakta olup, envanter çalışmaları oldukça verimlidir. Bölge küçükbaş hayvan sayısında gözle görülür bir düşüş olduğu tespit edilmiş ve desteklenmeye ihtiyaç olduğu yapılan görüşme ve incelemelerle sabittir. Bölge potansiyeli Erzurum ilinde toplanmış olup Erzincan hayvan varlığı açısından daha zayıftır. Erzurum ilindeki 2003-2008 arası küçükbaş hayvan sayısındaki düşüş %20, Erzincan’da %10 ve Bayburt’ta bu oran %40 civarlarındadır. İstatistiki veriler bu projeye Bölge’nin ihtiyacını desteklemektedir.

Proje Adı: Arıcılığı Geliştirme Projesi

Değerlendirme: Proje bölgemiz illerinden Bayburt’ta zayıf düzeylerde de olsa olumlu etkilerini göstermiştir. TUİK 2009 verilerine göre 2003-2008 arasında Bayburt ilinde kovan sayısı 18615’ten 25700’e ve bal üretim miktarı ise 238 tondan 631 tona çıkmıştır. Aynı pozitif gelişme maalesef Erzincan adına söylemek mümkün değildir. Erzincan’da gerek kovan sayısında gerekse bal üretim miktarında düşüş olmuştur. Bölge’nin ekolojik ve el değmemiş mera ve çayırları ve de kendine özgü endemik türlere sahip organik alanları düşünüldüğünde bal üretimi için ideal bir yöredir. Bu proje kapsamına Erzurum’un da dahil edilmesiyle ülke bal üretiminde hali hazırdaki yaklaşık %4-5 oranındaki katkılarının arttırılması sağlanabilecektir.

Su Ürünleri

Proje Adı: DAP Kapsamında Yer Alan Su Kaynaklarındaki Su Ürünleri Stoklarının Tespiti, Geliştirilmesi ve Rasyonel Avcılığın Desteklenmesi.

Değerlendirme: Bölge mevcut su kaynakları ve doğal ve yapay göletleriyle zengin olmakla birlikte bu kaynakların değerlendirilmesi açısından zayıftır. Kaynakların etkin değerlendirilmesi için ön çalışmaların kapsamlı yapılması gerektiği şüphesizdir. Ancak bu bilgi alt yapılarının mevcut haliyle ciddi planlamalar yapmak için yetersiz olduğu TRA1 Düzey 2 Bölgesi BGP hazırlıklarında yapılan çalıştaylarla bir kez daha ortaya çıkmıştır. Kalkınma ajansımız öncelikleri arasında da yer alan bu envanter çalışmaları ihtiyacı güncelliğini korumaktadır.

Proje Adı: Kafes Balıkçılığı

Değerlendirme: Kuzeydoğu Anadolu Bölgesinde üretilen tatlı su balıklarının Türkiye toplamı içindeki payı 1.147 ton ile %1,71'dir. Bölge’deki bu üretimlerin % 43,85'sı Erzurum'da, %42,46'sı Erzincan'da ve %13,69'u Bayburt ilinde gerçekleşmektedir (TÜİK, 2008). Ülke içindeki payı dikkate alındığında bu oranın düşük olduğu aşikardır. Ülkemizdeki özellikle çipura ve levrek gibi ekonomik yönden daha değerli üretime yönelim, tatlı su (alabalık ve sazan) balıkları için geçerli değildir. Ancak bölge hammadde ihtiyaçları açısından kafes balıkçılığı önemlidir. Özellikle su kaynaklarının potansiyelinin daha etkin değerlendirilmesi ile kafes balıkçılığı kalkınma kalemlerinden birisi olabilir.

Proje Adı: Havuz Balıkçılığı

Değerlendirme: Kafes balıkçılığı ile benzer biçimde desteklenmesi güncelliğini korumaktadır.

Proje Adı: Yavru Balık Üretimi

Değerlendirme: bölge alabalık yetiştiriciliği açısından en büyük sıkıntı yavru balık teminidir. Bu durum özellikle Bayburt ve Erzincan BGP çalıştaylarında dile getirilmiştir. Proje kapsamında olmamakla birlikte bölgemizin diğer iki ili Erzincan ve Bayburt’un da projeye dahil edilmesinin bu konularda yatırım yapmak isteyen girişimcilere teşvik edici olacaktır. Özellikle Bayburt bu konuda bölge ihtiyaçlarının farkında olup yavru üretiminin önemini sıklıkla ifade etmişlerdir. Kalkınma ajansımız öncelikleri arasında da yer almaktadır.

Proje Adı: Su Ürünleri İşleme Sanayi Tesisleri

Değerlendirme: Bölgede uygulamalarına rastlamadığımız bu proje, öncelikle üretim potansiyellerinin arttırılmasıyla ihtiyacı ortaya çıkacaktır. Mevcut durumda üretim oldukça düşük değerlerde olup bir işleme tekniğiyle raf ve Pazar ömrünün uzatılması ihtiyacı söz konusu değildir. Ancak su ürünleri konusunda, Bölge’deki diğer proje konularının etkin işlemesiyle birlikte bu konudaki ihtiyaç artacaktır.

DAP Tarımsal Araştırma ve Çiftçi Hizmetleri

DAP Tarımsal Araştırma ve Geliştirme Proje Paketi

Ormancılık

Orman Tahdit ve Kadastro Projesi

DAP Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü ve Mer’a Islahı Projesi

DAP Orman Amenajman Planlarının Yenilenmesi Projesi

Orman-Halk İlişkileri ve Enerji Ormanı Tesisi Projesi

DAP Orman Altı Ürünleri Projesi

1.4.1.3Değerlendirmeler

• 
  Bölge’de dışa göçü önleyemeyen bir büyüme senaryosunun amacına ulaşması olanağı zayıftır.
  
• 
  DAP kapsamındaki iller kendi imalat sanayilerini yaratmadıkları sürece yüksek düzeyde sürdürülebilir gerçek bir büyüme ve bölgesel kalkınma olanaksızdır.
  
• 
  Tarım ve özellikle hayvancılık Bölge ekonomisinde hala önemli bir rol oynadıkları için en yüksek desteği görmelidirler. Ancak uzun dönemli, hızlı, ve sürdürülebilir bir büyüme için sanayi ve özellikle imalat sanayi alt sektörlerinin de en azından tarımsal üretim sektörleri ile aynı düzeyde bir desteği görmeleri gerekmektedir.
  
• 
  Geriye ve ileriye doğru yüksek bağlantılar çoğunlukla imalat sanayinde gizlidir. Örneğin, tarıma dayalı imalat sanayi Bölge’de gelişme potansiyeli olan bir sektördür.
  
• 
  Bölge kalkınmasında öncü sektör olarak, geleneksel bir sektör olan tarım sektörünün seçilmesi de riskli bir yaklaşım olmaktadır.
  
• 
  Doğu Anadolu Bölgesi’nde, hammaddeye yönelik geri bağlantılı endüstrilerin kurulma ve işletilme şansı yüksektir. Bölge’deki ana hammaddeler de tarımsal maddeler, bazı madenler, taş ve topraktır. İleri bağlantılı endüstrilerin kurulması halinde bunların ileri bağlantı içinde oldukları sanayileri aynı yerde uyarmaları, Bölge’nin konumu nedeniyle, ulusal ve uluslar arası pazarlara erişim güçlüğü açısından fazla olası değildir.
  
• 
  Doğu Anadolu’da, dışsal ekonomilerin yaygın olduğu sanayi yığılmaları olmadığından; çoğu kez düşünülenin tam aksine, burada yerel hammaddeye dönük işletmeler dışında küçük ve orta boy işletmelerin, en azından görünür gelecekte yaygın olarak kurulmaları ve kurulsalar bile rekabetçi bir ortamda varlıklarını sürdürmeleri olasılığı düşüktür.
  
• 
  Bölge sanayi gelişmesi görünür gelecekte, ağırlıklı olarak, yerel ham maddeleri, yerel tarım ve hayvancılık ürünlerini işleyen ve bu sektörlere girdi veren sanayilere dayanmak durumundadır.