Dövlət qulluğunda gender bərabərliyi

Gender bərabərliyi insan hüqurları və davamlı inkişaf perspektivində

XXİ əsrdə bəşəriyyət qadın və kişi bərabərliyinin (gender bərabərliyinin) ictimai və özəl həyatda bərqərar olmasını qarşısında dəyanan ən mühüm vəzifələrdən biri olaraq seçmişdir. Bioloji cinsdən fərqli olaraq gender insanların ictimai münasibətlər çərçivəsində (məsələn ailədə, məktəbdə, iş kollektivində) formalaşan rol və vəzifələrini əhatə edir. Bu rol və vəzifələr cəmiyyətdə mövcud olan “kişi” və “qadın” sosial kategoriyaların mahiyyətini təşkil edir. Digər mühüm sosial kategoriyalar kimi (ictimai sinif, irq, etnik qrupu və s) gender insanların cəmiyyətdəki mövqeyini müəyyənləşdirən əsas faktorlardan biridir. Gender əsaslı rollar və vəzifələr cəmiyyətin kişi və qadın üzvlərindən gözlədiyi davranış modellərini müəyyənləşdirir. Cəmiyyətdə formalaşan digər münasibıtlər sistemləri kimi gender münasibətləri də müəyyən güc balansına əsaslanan qadağalar və normalarla six bağlıdır.

6-8 sentyabr 2000-ci il tarixlərində Nyu Yorkda keçirilmiş BMT sammitində 147 dünya dövlətlətinın səlahəyyətli nümayəndələri Minilliyin İnkişaf Beyannaməsini imzalayaraq demokratiya və insan haqqlarının qorunmasını, yoxsulluğun aradan qaldırılmasını və davamlı inkişafı¹, sülh və təhlükəsizliyin qorunmasını, ətraf mühitin mühafizəsini və bir sıra başqa vəzifələri uğurla həyata keçirmək məqsədiylə birgə fəaliyyət göstərməyə qərar verdilər. Azərbaycan Respublikası adından Bəyannaməni Prezident Heydər Əliyev imzalamışdır. Bu ümumi istəyin nəticəsi olaraq BMT Minilliyin İnkişaf Məqsədlərini müəyyənləşdirildi. Bunlar ifrat yoxsulluğu və aclığı aradan qaldırmaq, ümumi ibtidai təhsilə nail olmaq, gender bərabərliyini təmin etmək və qadınların səlahiyyətlərinin genişləndirilməsinə nail olmaq, uşaq ölümü hallarını azaltmaq, ana sağlamlığını yaxşılaşdırmaq, HİV/AİDS, malyariya və digər xəstəliklərə qarşı mübarizə aparmaq, ətraf mühitin davamlığını təmin etmək, inkişaf üçün qlobal tərəfdaşlığı inkişaf etdirməkdir.

Minilliyyin İnkişaf Məqsədləri davamlı inkişaf və yoxsulluğun aradan qaldırılması naminə dünya dövlətlərinin XXİ əsrdə apardığı birgə fəaliyyətinin əsas hədəflərini əhatə edir. Bu geniş fəaliyyət planında Məqsədlərin hər birisi üçün konkret vaxt çərçivəsi və indikatorlar nəzərdə tutulmuşdur. 2010-cu il, 20-22 sentyabrda BMT Sammitinə toplaşmış dünya dövlətlərinin başçıları, yerli və beynəlxalq təşkilatların üzvləri və özəl sektorun nümayəndələri bu günə qədər əldə olunmuş nəticələri təhlil etmiş 2015 ilə qədər Minilliyin Məqsədləırinə çatmaq üçün zəruri olan tədbirləri razılaşdırımışdır.

Minilliyin Məqsədlərinə Minilliyin 8 İnkişaf Məqsədi arasında gender bərabərsizliyinin aradan qaldırılması və qadınların səlahiyyətlərinin artırılması (3cü MİM) mühüm yer alır.Gender bərabərsizliyi insanların müəyyən sosial kategoriyaya mənsubiyyətini əsas götürərək onların başqa insanlarla müqayisədə huquq və imkanlarını məhdudlaşdıran sosial şəraitdir. Gender bərabərsizliyi hər şeydən əvvəl insan haqqlarının pozulmasıdır.

Gender bərabərliyi – kişi və qadınların öz insan hüquqlarını tam realizə etmək, iqtisadi, sosial, mədəni və siyasi inkişafa töhfə vermək və ondan bəhrələnmək üçün bərabər şərtlərə malik olması deməkdir. Bu baxımdan gender bərabərliyi kişi və qadınların oxşar və fərqli cəhətlərinin, eləcə də onların oynadıqları rolun cəmiyyət tərəfindən bərabər qiymətləndirilməsi deməkdir. Gender bərabərliyi kişi və qadınların ailədə, ictimai həyatda, eləcə də cəmiyyət daxilində bərabər tərəfdaşlığına əsaslanır². Gender bərabərliyi konsepsiyasının məqsədi kişilərin və qadınların “eyniləşdirilməsi” deyil. Əksinə bu yanaşma konkret cəmiyyətdə kişi və qadınların fərqli mövqelərini, mənafelərini və təlabatlarını nəzərə alır və cəmiyyətin hər bir üzvü üçün (kişi ya qadın olmağından asılı olmayaraq) bərabər hüquqların, vəzifələrin və imkanların təmin olunmasını vacib bilir.
Ümumi sosial bərabərsizliyin bir forması olan gender əasaslı bərabərsizilik cəmiyyətdə gedən demokratikləşmə və insan hüquqlarının qorunması proseslərinin uğurlu gedişatı üçün ən böyük əngəllərdən biridir. Əksər hallarda gender əsaslı bərabərsizlik qadınların hüquqlarının və imkanlarının məhdudlaşdırılması və ya açıq çəkildə tapdalanmasında özünü biruzə verir. Gender bərabərsizliyi bir çox hallarda (siyasi və iqtisadi sahələrdə qadınların iştirakına qoyulan qadağalarda, qadınlara qarşı zorakılıq hallarında) qadınların insan hüquqlarının açıq və kobud şəkildə pozulmasına əsaslanır. Eyni zamanda gender əsaslı ayri-seçkilik praktikası açıq hüquq pozuntusu formasını almaya da bilər. Təhsil, ailə münasibətləri, reproduktiv sağlamlıq, ictimai və professional fəaliyyət sahələrində bərabərsizlik ictimai qinaq, qadağalar və stereotiplər şəklində qadınların imkanlarını məhdudlaşdırır və qadınlar üçün öz hüquqlarından istifadə etməkdə əngəllər törədir. Beləliklə əhalinin böyük hissəsini təşkil edən qadınlar öz hüquqlarından tam şəkildə istifadə edə bilmir. Bu isə demokratik proseslərin və institutların cəmiyyətin bütün üzvlərini əhatə etməsinə və vətəndaşların insan hüquqlarının qorunmasına zəmanət verən dövlətin öz funksiyasını yetərincə yerinə yetirə bilməməsi deməkdir.

Qadınların kişilərlə bərabər hüquq və imkanlardan məhrum olması XXİci əsrdə bəşəriyyət qarşısında duran aclıq və yoxsulluq problemlərinin davam etməsi üçün şərait yaradır. BMT-nin hesablamalarına görə dünyada 1.5 milliard yoxsul əhalinin əksəriyyətini qadınlar təşkil edir. Yoxsulluğun aradan qaldırılması uğrunda gedən qlobal mübarizədə məhz qadınların iqtisadi, sosial və özəl həyatda səlahiyyətlərinin artırılması aparıcı rol oynayır.

Gender bərabərliyii davamlı inkişafın təməlində dəyanan faktorlardan biridir. BMT-nin İnsan İnkişafı Hesabatında deyilir: “...inkişafın əsas məqsədi insanların seçim imkanlarını genişləndirməkdi. Bu fikir üç əsas komponenti ehatə edir: cəmittətin bütün üzvləri üçün bərabər imkanlar; bu imkanların nəsildən nəsilə davamlı şəkildə ötürülməsi; cəmiyyətin bütün üzvlərinin inkişaf prosesində iştirakını və bu prosesdən bəhrələnməsini təmin etmək məqsədiylə insanların səlahiyyətlərinin artırılması³”

Hal-hazırda dünyanın bəzi dövlətlərində qadınların və kişilərin bərabərliyi hələ də qanun səviyyəsində təsdiq olunmayıb. Gender bərabərliyinin qanunvericilikdə təmin olunması cəmiyyətdə insanlar üçün bərabər imkanların yaradılmasında ən mühüm şərtlərdən biridir. Lakin beynəlxalq təcrübə göstərir ki hər hansı bir dövlətdə kişi və qadınların resursların istifadəsində və inkişaf prosesində bərabər iştirakını təmin edən qanunların mövcud olması real bərabərliyi əldə etmək üçün kifayət deyil. Mövcud olan qanuni və institusional mexanizmlərdən istifadə etmək imkanları və bu imkanları həyata keçirmək üçün lazım olan qabiliyyətlər də eyni səviyyədə olmalıdı.