Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı
Yüklə 9,25 Mb.
|
| (Teşkîl-i Devlet-i Millî der-İran, s.161)
Safeviler, Erdebil’i yani Azerbaycan’ı mekân tuttular. Seyyid Muhammedül-Hafız’ın ölümünden sonra Seyyid Şeyh SÂLah’ed-din Reşid, daha sonra Kudb’ed-din Seyyid Sâlih mürşidlik makamına oturdu. Kutb’ed-din’in oğlu Emin’ed-din Cebrâil hanedanın tanınmış üyesi olmuştur. Şeyh Seyyid Emin’ed-din Cebrâil’in oğlu olan Şeyh Seyyid Safi’ed-din Erdebilî, H/K. 650/ 1252 yılında dünyaya geldi. Şeyh Safi’ed-din/ Şeyh Safiyeddin, bu hanedanın kurucusu olarak tanınmış ve kabul edilmiştir. (Tarih-i Deh-hezar Sâle İran, 3.cilt, s.307-308) Sünnilikten Şiiliğe meyleden ve kayan mezheplerini yayma uğrunda yürüttükleri mücadele ve savaşlar sırasında, Şah İsmail’in büyükbabası ve küçük kardeşi hayatlarını kaybetmiştir. “Sultan Haydar” adıyla da tanınan I.Şah İsmail Safevi’nin babası Şeyh Haydar, 1460-1488 yılları arasında Erdebil hâkimliğini yürütmüş, babası Şeyh Cüneyd’in siyasetini devam ettirmiştir. Ak-Koyunlu hanı Uzun Hasan’ın Despina hatundan olan kızı Alemşah Begüm ile evlenmiştir. Uzun Hasan’ın, Kara-Koyunlu ve Timurlulardan Ebu Said’e karşı olan Mahmutabad savaşına faal olarak katılmıştır. Safevi hanedanının askerî ve siyasi gücünü artırmaya çalışmış, müridlerine Oniki İmam’ı temsil eden oniki dilimli kırmızı başlık giymelerini mecbur etmiştir. Bu dönemde Safevilerin taraftarı olan Azerbaycan Türkmen tayfaları “Kızılbaş” olarak anılmaya başladı. Şeyh Haydar, Safevi Şiiliğini yaymak ve savaş ganimeti elde etmek amacıyla Şirvan topraklarına geçip, Dağıstan’a doğru sokulmuştu. 1488 yılının yazında Dağıstan’a saldırı düzenlediği sırada Şamahı’yı talan edip, ateşe vermişti. Ak-Koyunlu hükümdarı Sultan Yakup’tan (1478-1490) yardım alan Şirvanşah Ferruh Yesar, Teberserân (Doğrusu Tabasaran’dır) savaşında 1488 yılında Kızılbaşları yenilgiye uğrattı. Şeyh Haydar, bu savaşta hayatını kaybetti. Şeyhin defnedildiği yer hakkında değişik müLahazalar vardır. Son araştırmalar, Şeyh Haydar’ın Abşaron yarımadasındaki Tıhlı köyü yakınlarında defnedildiğini göstermektedir. (ASE, X.cilt, s.488, “Şeyh Haydar” maddesi) Başka bir kaynakta, Şeyh Haydar’ın Elburz dağı eteğindeki Teberserân (Kafkasya Tabasaran’ı) sınırı yakınında öldürüldüğü, Kızılbaşların cesedi Tabaristan (Kafkasya Tabasaran’ı) Vilayetindeki Dehkendi nahiyesinin Elfendiyâr köyüne gömdüklerini kaydetmektedir. (Teşkîl-i Devlet-i Millî der-İran, s.110) Görüldüğü üzere, özellikle “Teşkîl-i Devlet-i Millî der-İran”da Kafkasya/ Tabasaran’da cereyan eden savaşın yeri, eski adı Tabaristan olan şimdiki Mazenderan toprakları ile karıştırılmıştır. Elburz da aynıdır. Çok uzak mesafelerdeki Kafkasya Elburz’u ile İran Elburz’u birbirine girmiştir. Bahsekonu yer, Kafkasya Tabasaran’ıdır. I.Şah İsmail Safevi, 22 yaşında iken Şirvan’a ikinci defa asker sevketti. Burada iken adamlarına ferman ederek, babasının cesedinin bakiyesini Teberserân’dan (Tabasaran) Erdebil’e nakledilmesi emrini verdi. Emir gereği ceset Teberserân’dan alınarak, Hiyav (Mişkinşehr) civarındaki makberine defnedildi. “Ahsen’üt-Tevârih” kitabının yazarı Hasan Rumlu şöyle yazmaktadır: “Şah’ın emr-i Humayunu gereği Teberserân’da (Tabasaran) medfun olan evliyâullahın sultanı Haydar’ın mutahhar na’şı özel görevliler tarafından kabrinden çıkarıldı. Tahtırevana konularak, Erdebil’e getirildi ve hazretin cesedi buradaki makbere defnedildi. (Hasan Rumlu, Ahsen’üt-Tevârih, s.109; ASE, III.cilt, s.159, “Gızılbaşlar” maddesi; ASE, VIII.cilt, s.404, “Sefeviler” maddesi; ASE, X.cilt, s.473, “Şah İsmail” maddesi) İsmail Safevi, H/K. 905/ 1499 yılında henüz 13 yaşını tamamlamadan Lahican’dan Erdebil’e dönerek, Safevi müridlerinin yönetimini ele aldı. Bu tarih, Safevi hanedanının başlangıcıdır. İsmail Safevi, Ak-Koyunlu hanedan üyeleri arasındaki ihtilaftan yararlandı. 1500 yılında Gülistan yakınında Gürcistan hâkimi ile şiddetli bir savaşa tutuştu. Bu savaşta Şirvanşah Ferruh Yesar öldürüldü. Şamahı, Güney Kafkasya’nın diğer noktalarını ve bir süre sonra da Bakü’yu ele geçirdi. Ak-Koyunlu Elvend Mirza, İsmail Safevi’nin ilerlemesinin önünü kesmek için otuz bin sipahi ile Nahçıvan’a haraket etti. Ancak kentin yakınlarında yenilerek Erzincan’a kaçtı. İsmail Safevi, bu galibiyetin ardından Azerbaycan’ın tümünü kontrol altına aldı. H/K. 907/ 1502 tarihinde Tebriz’i payitaht yaparak tac giydi. Safevi Şiiliğini devletin resmi mezhebi ilan etti. Yayınladığı fermanla ezana “Eşhedü enne Aliyyen veliyullah” ve “Hayye Âlâ hayrül amel” ibârelerinin ilave edilerek, yüksek sesle okunmasını istedi. Böylece Büveyhîlerin icad ettiği ezan şekline dönülmüş oldu. (Peydâyeş Devlet-i Safevi, s.27)
Safevi hanedanını destekleyen Türkmen il ve aşiretlerinin tam listesi elde olmamakla beraber, Oruc Beg Bayat, kaleme aldığı “Don Juân-ı İrânî” isimli kitabında verdiği liste, orfografya problemi olmakla birlikte “Otuziki Kızılbaş Kabilesi”nin isimlerini eksiksiz vermektedir. Bilim adamları ve yazarlar kaynak olarak bu listeyi kullanmaktadır. Bu kitap ve kitaptan alıntı yapanlar, il/ ulus ve aşiret ilhan ve beylerinden bazılarının batıdaki karşılığı olan asalet unvanlarını da kaydetmiştir. Safevilerin güç kaynağı olan Kızılbaş il ve aşiretlerinin sayısı otuzikidir. Şah İsmail, bu Otuziki Türkmen Kabilesi’ni “Nücebâ-yı İran/ İran Asilzadeleri” olarak kabul etmiştir. Bunlar, “Otuziki Türkmen Kızılbaş Kabilesi” olarak da anılmaktadır. “Otuziki” adına, “Otuziki Îl-i Vilayet-i Karabağ/ Karabağ Otuziki İli/ Otuziki Cevanşir”de de rastlıyoruz:
Yüklə 9,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|