Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı
Yüklə 9,25 Mb.
|
(R.Blaga, s.204-218; demografi.blogspot.com, ‘Farsistan der-Yek Nigâh’-15 Nisan 2008; http://wowturkey.com/forum/vewtopic, Samir Savalan, 18 Ekim 2008; R.Albayrak, Afganistan Türkleri, s.52) Tesbit ettiğimiz 18.492.809 rakamından Kaşkayı ve Azerbaycan Türkleri’nin yanı sıra, diğer etnik grupları düştüğümüzde 15-16 milyon civarında Fars’tan bahsedilecektir. 6.GİLEKLER Gilekler, Hazar denizinin güneybatısında Gilan’da yaşayan İrani dilli bir halktır. Gilan’ın merkezinin Reşt kenti olması sebEbiyle, diğer etnik gruplar Gileklere Reştli anlamında “Reştî” derler. Gilekler, kendilerini diğer İran etnik gruplarından farklı bir kimlikte görürler. Gileklerin alt grubu olan Galışlar, Gilek nüfusunun % 9’unu oluşturur. Gilekler, Gilan Bölge Valiliği’nde yaşarlar. Bu bölgenin eski adı Varna’dır. Yüksek okur yazarlık oranına sahiptirler. Halkın sosyo-ekonomik seviyesinin yüksekliği; Hazar sahilinde olması, Azerbaycan ve Rusya ile komşuluğu, dinî taassubun olmayışı ve savaşlardan uzak kalması ile açıklanabilir. Etnik Gilan bölgesinin önemli kentleri Astane-i Eşrefiyye, Bender-Enzeli, Reşt, Rudbar, Rudser, Sovme-a Sera, Tutkabun, Fumen, Lahican, Lengerud ve Ramser’dir. Gilekler ayrıca Şehsevâr (Gilek, Fars), Abbasabad, KeTalim, Sadat-Mahalle (Gilek, Fars), Heşt-rûd/ Heşterûd (Tutkabun), Emleş, Hasan-Kiyâde (Bender-Ferahnaz), Çabukser, HoşkbiCar, Humam, Rahimabad, Rızvan-deh/ Rızvanşehr, Şeft, Kelaçay, Kumle, Leştnişa’, Ecaregân vd. yerlerde oturmaktadır. Dilleri Gilekçe’dir. Bu dil, Gilan Bölge Valiliği’nin bir bölümünde, yani etnik Gilan’da konuşulmaktadır. Gilekçe; Mazenderanice, Talışça ve Simnanİce ile birlikte İrani dillerin Hazar çevresi alt grubunu oluşturur. Önemli lehçeleri şunlardır: -Galeşî: Gilan’ın dağlık bölgesinde Lengerud ve Mencil arasında hayvancılıkla uğraşan halkın lehçesidir. Lahican Gilekçesi’ne benzerlik gösterse de, diğerleri tarafından da anlaşılmaktadır. -Biyâpes: Batı veya Lahican lehçesi. Sefidrud ırmağının batısında konuşulur. -Sefidrud: Biyâpes veya BiyâPiş lehçeleri arasında geçiş lehçedir. -BiyâPiş: Doğu veya Reşt lehçesi. Sefidrud ırmağının doğusunda konuşulur. -Tunekabunî: Lahican Gilekçesi ile Mazenderanice arasında geçiş lehçedir. Bunlardan başka Rahîmabadî, Deylemanî, İşkuRi, ŞehsevâRi ve Siyahkelî gibi daha alt lehçeler de bulunmaktadır. Gilekçe, tarihte sadece şiir dili olarak kullanılmıştır. Büyük Sufî Azerbaycanlı Şair Seyyid Kasım Envar (1356-1433), Gilekçe gazel de yazmıştır. Talış bölümünde de izah edildiği üzere, Deylem, coğrafi terim olarak; Tabaristan, Gilan ve Azerbaycan’ın güneydoğu bölgesini de kapsamaktadır. Marcel Bazin- Christian Bromberger, Gilekçe’yi; Reşt Gilekçesi ve Lahican Gilekçesi olmak üzere ikiye ayırır. Bu lehçeler, sahil kesiminde konuşulmaktadır. Reşt ve Lahican’ın ortasında kalan Sefidrud bölgesinde, bu iki lehçenin karışımı kullanılmaktadır. Dağlık batı kesimlerde Talışça, doğusunda Gâlışça geçerlidir. Rızvanşehr ve devamında Talışça konuşulur. Kergânrûd’tan itibaren yavaş yavaş Azerbaycan Türkçesi’ne geçilmekte, Türkçe baskın hale gelmektedir. Haşk eteğindeki yerleşim birimlerinin dili Türkçe’dir. Haşk’ın güneyi ve Dere-Şahrud mıntıkasının dili Tatça’dır. Hemen ardından gene Türkçe konuşulan bölgeler başlamaktadır. Bu mıntıkada, Nadir Şah Afşar tarafından yerleştirilen ve halen göçeri yaşam süren az sayıda Kürt bulunmaktadır. (s.21-22) Milliyetçe Gilek, inanç olarak Şii olan Büveyhîler, 945 yılında Bağdat’ı fethedince, Arap Abbasi Hilâfeti’ni kendilerine bağlamayı başarmışlardır. Dağlar ve ormanlarda bağımsız yaşamaya devam eden Deylemiler ve kurdukları devletler, X-XIV. yüzyıllar arasında Gilan’ın bağımsızlığını koruyabilmiştir. X. yüzyılda Deylem’de KésTanîler adında bir hükümdarlık vardı. KésTanîler, Deylemilerden olan Alevi Zeydîler ile Tarum’da SâLaRilerin ortaya çıkışı ile yok olmuştur. 1307-1370’de Gilan, Moğolların saldırısına uğramıştır. 1370’ten XVI. yüzyıla kadar Gilan’da hüküm süren devletlerden biri de Âl-i Kéyâ’dır. Bu süLale, Alevi/ Kızılbaş özelliklerini korusa da, ismen Düvazdeh-İmam/ Oniki İmam Şiiliği’ne yani Caferiliğe geçmiştir. Bu süLalenin tanınmış hükümdarlarından biri Farkiyâ Mirza Ali’dir (1429-1504). Safevi Türk hükümdarı olacak Şah İsmail, çocukluk döneminde Şeyh Safi’nin müritleri ile birlikte Farkiyâ’ya sığınmış, yedi yıl boyunca onun hİmayesinde kalmıştır. Bölge halkı, İsmail Mirza’yı himaye etmenin karşılığını Safevi, Afşar ve Kacar Türk iktidarları döneminde görmüştür. Türk hanedanları, Gilekleri her zaman kendilerinden bir toplum olarak kabul etmiş, derbârda, bürokraside ve orduda Gileklere her zaman yer verilmiştir. Nadiren de olsa bazı çatışmalar da yaşanmıştır. Şah Abbas döneminde Gilan Hanı Ahmed Gilanî, bağımsız devletini korumak amacıyla Rusya’dan yardım istemiş, bu yardımı alamayınca İstanbul’a sığınmıştır. Böylece Gilan toprakları İran’a katılmıştır. XVI-XVII. yüzyıllarda Safevilere karşı ayaklanmışlardır. Gilekler, topraklarını işgal eden Rusya’ya karşı 1899 yılında da ayaklanmıştır. Meşrutiyet Hareketinde Tebriz’i desteklemişler, Tahran’ın ele geçirilişi sırasında silahlı birlik göndermişlerdir. I.Dünya Savaşı’nın ardından 05 Haziran 1920-29 Eylül 1921 tarihları arasında Gilan Sovyet Cumhuriyeti kurulmuştur. Cumhuriyetin kurucusu Mirza Küçük Han Cengeli yurtsever, dini eğilimli bir sosyal demokrattı. Tahran yönetimini, Rusya ve İngiltere’nin kuklası olarak görmüş, ülkenin bu iki devlet arasında paylaştırılmasına karşı çıkmıştır. 22 Haziran 1921 tarihinde Azerbaycan Türkleri’nin ağırlıkla temsil edildiği İran Komünist Partisi’nin I.Kurultayı, Mirza Küçük Han Cengeli’nin hİmayesinde Gilan’ın Bender-Enzeli kentinde yapılmıştır. Gilan Sovyet Cumhuriyeti, 29 Eylül 1921 tarihinde İngiltere destekli Rıza Han kuvvetleri tarafından yıkılmıştır. Mirza Küçük Han Cengeli ise, teslim olmayarak ormana çekilmiş, şiddetli soğuk nedeniyle ormanda donarak ölmüştür. Daha sonra donmuş cesedi bulunmuş, Talış emirinin kardeşi tarafından kafası kesilerek, Aralık 1921 tarihinde Tahran’a gönderilmiştir. II.Dünya Savaşı döneminde Gilekler, Azerbaycan’da kurulan Azerbaycan Millî Hükümeti’ne genelde sıcak bakmışlardır. Ancak o dönemde CihanGir Sertippur adında bir Gilek, Gileklerle Türk Şahseven aşireti güçlerini birleştirerek, Gilan Direniş Hareketi’ni kurmuş, Talış bölgesinde Azerbaycan Millî Hükümeti kuvvetlerine silahlı saldırıda bulunmuştur. Azerbaycan Türk aristokratlarından Dr.Muhammed Musaddık’a karşı CIA’nın düzenlediği darbe operasyonundan sonra Gilan, kısa bir süre Gilek komünistlerin eline geçti. İran komünistlerinin ileri gelenleri arasında Azerbaycan Türklerinden sonra Gilekler ikinci sırayı almaktaydı. Reza Rusta (Reşt), Reza Râdmeneş (Lahican), Feridun Keşaverz (Enzeli), “Efrâşte” takma adlı Muhammed Ali Râd Bâz-Kaleî (Reşt), Mirza Hüseyin KesMayî, İbrahim Fahraî, Siyâvuş Késrâî, “Beh-azîn” takma adlı Mahmut İtimadzade bunlardan bazılarıdır. Gilekler, Fars Pehlevi rejiminde (1925-1979), yoğun bir asimilasyona tabi tutulmuştur. Dilleri ve kendileri, devlet imkânlarıyla alay konusu yapılmıştır. Erkeklerinin aptallığı, kadınlarının hafifmeşrepliği, resmi Tahran propaganda merkezince fıkralara konu edilmiş, gece kulüplerinde devlet güdümündeki şovmanlere malzeme yapılmıştır. Gilekler, yürütülen propagandanın tam aksine yüksek zekâlı, ahlaklı, çalışkan ve modernleşmeye açık insanlardır. Bu dönemde Reşt Radyosu’nda sadece Gilek müzik programları vardı. Fars Pehlevi/ Savadkûhi rejimi ile işbirliği yapan bazı Gilekler de olmuştur. Muhammed Rıza Şah Pehlevi’nin eşi Farah Diba’nın anası milliyetçe Gilek Tabatabai Alevi Seyyidleri hanedanının kızıdır. Farah’ın dayısı Atabek, dönemin sayılı milyarderleri arasında idi. Reştli yazar ve araştırmacı İbrahim Purdavud, tanınmış Pan İranistlerdendir. Farsça’nın Arapça’dan arındırılmasını, Zerdüştlüğün millî din olarak öne çıkarılmasını savunuyordu. XV-XVII. yüzyıllarda Çerkes, Gürcü ve Lezgi gibi Kafkasyalı esirler bu bölgeye yerleştirilmiştir. Rusya’da Ekim Devrimi, I. ve II. Dünya Savaşları sırasında ülkelerini terk eden Kafkasyalılar daha çok Azerbaycan, Gilan ve Mazenderan’a yerleşmiştir. Türk Kızılbaş Safevi devletinin, Alevi/ Kızılbaşlığı İran’ın resmi mezhebi ilan etmesinden önce bölgede kurulan Gilek devletlerinin tamamı; Buveyhîler, Âli-Kéya, KésTanîler, SâLaRiler ve Mer’âşîler Şii idiler. GAli Şiilerden Gilek Muhammed Pesi, Noktavîliğin kurucusudur. Günümüzde İran halkları arasında Azerbaycan Türkleri ile birlikte dini toleransa sahip halk sayılırlar. Gilek kadınlarında gönüllü örtünme kültürü pek görülmez. İçki kültürünün Gilek kadınları arasında yagın olduğu belirtilmektedir. Gilan Bölge Valiliği’nin 2006 sayımına göre nüfusu 2.381.063’tür. Gilekler, az da olsa bu bölge valiliği dışında da vardırlar. Ancak Gilan’ın Astara kentinin tamamı ile Enzeli’nin yarısı Türk’tür. Ayrıca bu bölgede Talışlar da yaşamaktadır. Talış nüfusunun yaklaşık 2 milyondan biraz fazla olduğunu söylemememiz doğruya yakın bir tahmin olacaktır. (R.Blaga, s.144-150; Marcel Bazin- Christian Bromberger, Gilan ve Azerbaycan-ı Şarki, s.21-22) Bkz.→Gilan BV Yüklə 9,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||