Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

-İran’da ayrıca konumuzu dışındaki Cat ve Hindî gibi Hind grupları bulunmaktadır. (R.Blaga, s.251-262)
9.KÜRTLER

Kürtler, İran’ın batısında dağlık bir bölge olan Kürdistan’da yaşamaktadır. Bunun dışında Horasan’ın kuzeyinde, Kirmanşah, İlam, Hemedan ve Batı Azerbaycan’da yaşayan Kürtler de bulunmaktadır.

-Horasan bölgesi: Şah Abbas Safevi (1587-1628), Özbeklerin Horasan’a saldırılarını engellemek için Kürdistan’dan 15 bin ilâ 50 bin arasındaki Kürt ailesini Horasan’a yerleştirniştir. Esterabad’tan Kuçan’a kadar olan arazide perakende olarak meskûndurlar. Bunlar Zaferanlu, Şadlu, Biçeranlu gibi aşiretleri şekillendirmiştir. Daha sonra Nadir Şah Afşar da 1736-1747 yıllarında bu bölgeye Kürt yerleştirmiştir. Halen bölgedeki Esferayin Bocnurd, Deregez, Şirvan, Kûçân, Nişabur, Meşhed, Kelat, Çınaran/ Çenaran, Novhandan, Serahs kentleri ve çevresinde serpilmiş durumda Horasan Türkleri ile iç içe yaşamaktadırlar. Ayrıca;

-Mazenderan BV: Sari, Kecûr, Nur ve Neka ırmağı çevresinde dağınık halde,

-Farsistan bölgesi: Germsar, Tahran, Demavend, Isfahan, Şiraz’ın kuzeybatısında perakende halde,

-Güney Azerbaycan: Urumiye, Zencan, Hemedan, Kazvin, Mencil, Save ve Halhal kentleri civarında perakende halde,

-Gîlan bölgesi: Şahrud nehrinin iki yakası, Sefidrud nehrinin doğusu, Kazvin’in kuzeyinde perakende halde,

-Beluçistan: Seravan, İranşehr ve Beluçistan topraklarının kuzeybatısında perakende halde yaşamaktadırlar.

Kürdistan ve KirmaŞah bölge valilikleri topraklarının tamamına yakını Kürdistan’a dâhildir. Bu iki bölge valiliğinin doğusundaki Bicar, Gurve ve Sungur ilçeleri ile bölgedeki diğer Azerbaycan Türk yerleşim merkezleri eskiden beri Azerbaycan toprağı sayılmaktadır. Batı Azerbaycan Bölge Valiliği’nin kabaca Maku, Hoy, Salmas, Urumiye, Negade, MiyanduAb, Saindej (Şahin-Kale Afşar) ve Tekab gibi Azerbaycan kentlerini birleştiren hattın batısından Türkiye-İran sınırına kadar olan topraklar Azerbaycan’a dâhil olmakla beraber, bu bölgelerde kuzeyden güneye dar bir şeritteki köm ve köylerde Kürtler de oturmaktadır. Kürdistan ile Azerbaycan’ın sınırı detaylı olarak verildiğinden burada tekrar edilmemiştir. İlam Bölge Valiliği’nin kuzey bölgesi Kürdistan, güneyi ise Lekistan’a dâhildir. Burada Kürtler; Abdanan, Zerrinabad, Dehlorân, Musiyân, Mehran vd. şehirlerde diğer halklarla birlikte yaşamaktadır.

Kürdistan’ın önemli özelliklerinden biri, alanının sürekli şekilde güney ve doğuya doğru genişlemesidir. Özellikle Batı Azerbaycan Bölge Valiliği’nde Kürtler önceleri Ağrı dağı-Zagros çizgisinin dağlık bölgesinde yaşardı. Ak-Koyunlu, Kara-Koyunlu döneminden başlayarak, XV. yüzyıl ve özellikle Şeyh Ubeydullah ayaklanması ve daha sonra İran-Rusya savaşlarını Takiben bölgede varlıkları hissedilmeyen Kürt nüfusu, çok hızlı bir şekilde artmıştır. Bir zaman Türkiye-İran sınırının sadece dağlık bölgesine yerleşen Kürtler, Türk şehirleri olan Maku, Salmas, Hoy, Urumiye, MiyanduAb, Tekab, Şahindej çizgisinin batısındaki ovalıklara doğru yayılmaya başlamıştır. Hatta Sulduz/ Karapapak bölgesinde Urumiye gölü ile komşu olmuşlardır. Rejim değişikliğinden sonra Kürt yerleşim alanlarının genişlemesi; İran-Irak ve Türkiye Kürt bölgelerinde çıkan sürekli çatışma ve huzursuzluklardan ötürü iç ve dış Kürtlerin daha içlere, Azerbaycan topraklarına doğru yaptıkları göç ile devam etmektedir.

Kürtlerin etnik kökeni ve yapıları tam olarak açığa kavuşmamışsa da, dilleri kuşkusuz İran dillerinin alt kolunun kuzey grubuna dâhildir. Bu dil, Farsça’dan sonra batı İran dillerinin en önemlisi sayılır. Ortaçağ Kürt edebiyatı (XI-XVIII. yüzyıl), başlangıçta Kurmancî lehçesi esasında Botan, HakkâRi, BehdiNan, Bidlis/ Bitlis vs. deki yerel feodal beylikler döneminde gelişmiştir. XII-XIII. yüzyıllarda yazılmış olan Yezidî Kürtlere ait Mıshaf-ı Reş ve Cilve adlı dini kitaplar bu lehçede kaleme alınmıştır. Kürt edebiyatının düşüş dönemi XVIII ve XIX. yüzyıllarda başlar. Bundan sonra Kürt edebiyatı halkçı yönünü kaybederek, çok kısıtlı tasavvuf çevrelerinin dili hâline gelmiştir. edebi merkez, daha güneye, Kuzey Irak’a kayarak Sorânî ve Mukri gibi lehçeler, edebi Kürtçe’nin temelini oluşturmuştur. SüleyManî ve Mukri ağızları bu lehçeye dâhildir. Klâsik Sorânî edebiyatının dört büyük ozanı NAli (1796-1892), Selim (1800-1861), Kürdî (1809-1849) ve Hacı Kadir Kûyî (1815-1892)’dir. Mukri ağzı Ahmed (XVIII. yüzyıl), adap (1806-1876), Mirza Rahîm Vefâyî (1838-1899), Râşid (1851-1933), Mélâ Abdurrahman Şivân (1856-1896) gibi ozanların kullandığı dildir.

XI-XII. yüzyıllardan başlayarak sözlü ve yazılı Kürtçe materyallere rastlanmaktadır. “Şeyhül-Irak” unvanlı Enuşirvan Bağdadî’nin Mucemül-Buldan’da bir mülemma’ kasidesi, Ali/ Éli HaRiRi, Şeyh Ahmed Melé-yé CeziRi, Ali Temurkî, Feqi-yé Teyrâ, Melé-yé Baté, Selim SalMan, Ahmed é Xanî, Mahvî ve diğerlerinin eserleri mevcuttur.

Horasan Kürtleri arasında Deregez kentinden Cafer-kulu Zenglî’nin Kurmancî lehçesinde yazdığı şiirler çok meşhurdur.

Üniversitelerde Kürtçe eğitime başlandığı söylenmektedir. Devlete bağlı SÂLahaddin Yayınevi ile İslami Propaganda teşkilatı’nda ve İran Radyo-Televizyonu’na bağlı Suruş kurumunda Kürtçe bölümleri aktif faaliyet göstermektedir.

Kürtçe’nin, eski Med dilinin devamı olduğu iddiası ispat edilememiştir. Med dilinden günümüze herhangi yazılı bir metin ulaşmamıştır. Son dönemlerde Medlerin Turani olduklarına dair görüşler ağırlık kazanmaya başlamıştır.

Azerbaycan Türkleri’nden Prof.Dr.Muhammed Taki ZehtABi Kirişçi, iki ciltlik “İran Türklerinin Eski Tarihi” isimli kitabında Medlerle ilgili detaylı bilgiler vermektedir. Aryaistlerin bu kitaba yönelik saldırıları devam etse de, emek verilmiş bir eser bırakarak bu dünyadan göçmüştür. “İran Türklerinin Eski Tarihi” isimli kitap, aynı zamanda Azerbaycan ve Türkiye Türkleri’nin de eski tarihidir.

İran’da ilk Kürtçe dergi, 1921 yılında Mehemmed TerCanizade tarafından çıkarılmıştır. 1945-46 Mahabad Hükümeti döneminde Kürtçe dergi ve kitaplar yayınlanmıştır. Günümüzde İran’da Kürtçe dergi ve kitaplar basılmaktadır. İran Kürtleri, yazıda Arap-Fars alfabesini kullanmaktadır. Türkçe, Kürdistan’da ikinci dil konumundadır.

İran’da, Kürtlerin genellikle Guti veya Gurtilerin devamı olduğu iddia edilir. Bunların bölgede yaşamış olan Lulubi, HuRi, Asuri, Urartu, Med vs. ile karıştıkları kesindir. Saf kan İrani bir kavim olarak tanımlamak bilimsel açıdan mümkün değildir. Sasani ve hatta İslami dönemde uzun süre Kürt aşiretlerine “Rem” denmiştir. Kürt sözcüğü, yakın zamana kadar belirli bir etnik grup adı olmaktan ziyade, göçebe aşiretler ve dağlı anlamında kullanılmakta idi.

Kürtler, yakın tarihte komşu halklardan Türkler, özellikle Azerbaycan Türkleri, Ermeniler, Sâmîlerden ÂRamî, Arap, Yahudi, Asuri ve İranilerden Lek, Lor vs. ile karışmış ve karışmaktadır. Çeşitli gruplardan oluşan Sencabi ili arasında Sofu, Hüsrev, Kolkol, Ali-Velî, gibi Irak’tan gelme Kürtlerin yanı sıra Simînvend, Celilvend, Sûrhekî/ Sorhekî gibi etnik Lekistan kökenliler de vardır. Kelhor Kürtleri, kendilerini Yahudi Ruham veya Nabukadnasr soyundan sayar. Bunlarda çok sayıda İbranî isme rastlanır. İsrail’de, İran ve Irak’tan göçetmiş Yahudi Kürtlerden oluşan bir koloni mevcuttur.

Tarihte Azerbaycan Türkü olmuş Kürtlere rastlandığı gibi, Kürtleşmiş Azerbaycan Türkleri’ne de rastlanır. Azerbaycan’ın Sehend bölgesinde yaşayan Balkanlı boyunun Kürt kökenli olduğu söylenir. Azerbaycan’ın Zencan kenti civarında Alamut’ta yaşayan Rişvendler ve Horasan’ın Deregez, Novhandan, Kepkân vs.de Azerbaycan Türkü olmuş ve halen Türkleşmekte olan Kürtlere rastlandığı söylenmektedir. Iğdır bölgesinde Geloğlu adlı Azerbaycan Türk tayfanın büyük bölümü XX. yüzyılın başlarında Kürtleşmiş ve Geloyî adını almıştır. Kürtleşen grup Şafii mezhebine geçmiştir. Akrabaları olan Geloğlular ise, Caferi’dir. Her iki grup içerisinde güçlü Kürt ve Türk milliyetçilerinin bulunması sosyolojik bir vâkıadır. Azerbaycan’ın Sulduz bölgesinde, Türk Karapapak ilinden bazı cemaat ve obalar geçtiğimiz yüz yıllık dönem içerisinde Kürtleşmiştir. Kürdistan’daki Gelbaği aşiretinin Kürtleşmekte olan Azerbaycan Türkleri olduğunu biliyoruz.

Kürtler, VII. yüzyılda Müslüman olmuşlardır. Günümüzde İran Kürtleri’nin çoğu Sünni/ Şafii’dir. Geriye kalanların bir kışmı Şii, Batı Azerbaycan Bölge Valiliği’nde oturan Şakak aşireti Sünni/ Hanefi, Revanser’den İlam’a kadar olan yerlerde meskûn Kürtler Caferi’dir. Ayrıca GAli Şiiler (Ehl-i Hakk/ Ali-Allahi/ Gôrân, Sarlı ‘Azerbaycan’da Sarılı denmektedir’, Şebek, Bacurân, Yâresân vd.), Yezidî, Nasranî/ Hıristiyan ve Yahudi gruplar da vardır. Kirmanşah civarında çok sayıdaki aşiretin GAli Şii, Yezidî ve Hıristiyan olduğu söylenmektedir. Sencabilerin birkaç boyunun veya çoğunun, Halidîlerden Kelhor aşiretine bağlı Meneşî’lerin, Azerbaycan ve Gilan’da; Halhal, MordAb-ı Enzeli, KeLardeşt vs.’de yaşayan Kürtlerin Ehl-i Hakk/ Ali-Allahi/, Gôrân, Yâresân oldukları belirtilmektedir. Ayrıca Kirmanşah’ta HerSin civarında Şeytanperestlerin var olduğu iddia edilmiştir. Zerdüştler, Hıristiyanlar ve Yahudiler, Kürdistan’da farklı dinlerin mensupları olarak yaşam sürmektedir. Bu dini grupların büyük bölümü Senendec kent merkezindedir. Ş. 1355/ 1976 yılındaki nüfusları; Zerdüşt 69 kişi, Hıristiyan 347 kişi, Yahudi 584 kişidir. Bölgedeki Yahudiler -Mahabad’takiler dâhil, bir bölümü İsrail ve ABD’ye göç etmiştir.

Bazı teologlar, Ehl-i Hakk’ı (Yâresân), İran kökenli bir din olarak kabul ederler. Gulât-ı Şia’lıkla ilişkilendirilen Ehl-i Hakk, Batı İran’da yaygın bir inanıştır. İnanan sayısının 1-1.5 milyon kişi olduğu belirtilmektedir. İslami şahsiyetlerden Hz.Ali’yi Allah’ın tecellisi olarak görürler. Şii İslam başta olmak üzere tasavvuf, Zerdüştlük ve çeşitli düşünce ve inanç sistemlerinden etkilenmiştir. Taşıdığı özelliklerden ötürü bir tür Batı İran dini sayılabileceği değerlendirilmiştir. Ehl-i Hakk’daki temel ibadetlerden biri de Cemhane olarak adlandırılan ibadethanelerde yapılan Cem’dir.

Horasan Kürtleri, Azerbaycan Türkleri’nin kültür etkisi altındadır. Türk Azerbaycan müziği yaşamlarının bir parçasıdır.