Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

15.SAMİLER

-Asuriler (Sâmî)

Asuriler, Sâmî dilleri ailesine mensup Asurca/ Asurice konuşan halktır. Kendilerini Eski Çağ’ın büyük bir topluluğu olan Asurluların devamı olarak görürler. Süryani, Keldanî ve Nasturilerin tamamı kabaca aynı olup, daha çok ırk ve din açısından Asur milletine verilen adlardır.

Sâmî dilli halklardan olan Asurlar, Babil’de yaşıyorlardı. Daha sonra “Çölün Büyük Tanrısı” anlamına gelen Asur ülkesini kurdular. Bu devlet, bin yıl yaşadıktan sonra, Medler tarafından yıkılmıştır. Kelde, Mezopotamya’nın güney bölgesinde, Bağdat yakınlarında eski Sümer ve Akad ülkesidir. Bu bölge insanlarına Keldanî denmiştir. Keldanîler 2500 yıldır İran’da yaşamaktadır. Günümüzdeki Asuriler, Keldanîlerin devamıdır. XVII. yüzyıldan itibaren Fransız (Mission Catholic), Amerikalı (Protestan) ve Ruslar (Ortadoks) İran Nasturileri üzerinde propaganda faaliyetlerine başlamıştır. Propaganda sonucu çok sayıda Nasturi kendi mezheplerini ve kiliselerini değiştirmiştir. Tarla ve bahçelerini sürmek için ihtiyaç duydukları öküz çiftinden birini Katolik, diğerini Protestan misyonerler aldığı için koca Katolik oluken, karısı Protestan olmuş, cep harçlığı aldıkları için de çocuklar Pentikastus mezhebine girmiştir. Bu tür ironi dolu olaylara rağmen, yürütülen propagandalar Asuri kimliğinin gelişmesine katkı sağlamıştır. Bugün Keldanî dediğimiz Asuriler, kadim Keldanîler değil, XVII-XVIII. yüzyılda Katolik olan Nasturilerdir. Velhasıl özellikle 1832-1905 yılları arasında Asuriler, Hıristiyan misyonerlerin yoğun rekabet konusu olmuştur. Hatta XX. yüzyılda Orta Doğu ülkelerinde yaşayan Asurilerin Lübnan’a göçürülüp, orada Hıristiyan Marunî-Süryani devleti kurulması planlanmış ancak başarılı olunamamıştır. Kâmil Şem’un döneminde Lübnanlı Marûnîler, “Asur” adını Hıristiyan Sâmîlerin siyasi birliğinin sembolü olarak görmüştür.

1988 yılında basılmış olan İran etnik gruplarının gösterildiği Tavo haritasında İran’daki Asurlu/ Süryani nüfusu 150 bin olarak gösterilmesine karşılık, 1980’li yılların başından beri Batı ülkelerine, özellikle ABD’ye yoğun göç yaşanması nedeniyle, bugünkü nüfuslarının 50 bin civarında olduğu sanılmaktadır. Asurlular, yoğun olarak yaşadıkları başta Tahran olmak üzere, Abadan ve Isfahan kentlerine, Güneybatı Azerbaycan’ın merkezi Urumiye ve civarından göç etmiştir. Urumiye kent merkezi ve köylerindeki nüfuslarının günümüzde 10-12 bin civarında olduğu sanılmaktadır. XX. yüzyılda Batı Azerbaycan’daki onlarca Asuri köyü göç nedeniyle boşalmıştır. Bimzurta, Badıkıyy/ Badıki, Budruspolis/ Dehgede asayiş, Cenize, Camlâvâ, Çehregûşi/ ÇehregûŞa, Çarbaş, Çemekiyy/ Çemekiyye, Dize/ Dizec, Dizethıyâri, Elgâyi/ Elgıyân, Garna, GalidgoŞane, Guzgevendi, Gevillen/ Gevilen, Hıdırâvâ/ Hıdrâvâ/ Hıdırabad, Husrâvâ (Salmas), Kesdi, Kosi, Lülpe, Kilise Sir, Marbişu/ Marmişu, Patevur (Salmas), Şirâvâ, Negade, Salmas, ŞeyNavâ/ Şeynabad/ İslamabad (Müslüman halk bu köyün adına Şeytanabad dediği için rejim değişikliğinden sonra adı İslamabad’a çevrilmiştir. Süryanİce ŞeyNavâ; “Şeyn ağaçlığı” demektir. Şeytan ile alakası yotur), Zümelle/ Zümellen/ Zombalan boşalmış olan Asuri/ Süryani köyleridir. Bkz.→ R.ecep Albayrak ‘Hacaloğlu’, Türkmen ve Asur Kiliselerinde Okunan Türkçe Allahi Metinleri

Dilleri Asurice/ Süryanİce’dir. ÂRamca ile Asurice, yeni ÂRamca’nın iki lehçesi sayılır. Sasani döneminde Süryanİce Mezopotamya halkının diliydi. Sasanilerin son dönemlerinde bilim adamları Süryani dilini kullandılar. Kadim dönemdeki Cündi Şapur Akademisi’nde eğitim dili de Süryanİce/ Asurca idi. Halen Ahvaz kentinde, bu akademinin anısına Cündi Şapur adını taşıyan bir üniversite bulunmaktadır.

Günümüz Asuricesine çok sayıda Farsça, Azerbaycan Türkçesi ve Kürtçe sözcük girmiştir. Son yıllarda bütün Asuri kiliselerinde, klâsik Süryani/ Asuri dili için standart bir Strangeli alfabesinin öne çıkarılmasına çalışılmaktadır. Asurice’nin Urumiye, Salmas, Cilo (HakaRi/ Hakkari), TiyaRi, ve Musul gibi lehçelerinden Urumiye lehçesi, edebi Asurice’nin temelini oluşturmaktadır. Urumiye lehçesi, yazılı ve görsel basın-yayının yanı sıra, kilise dili olarak da kullanılmaktadır. Urumiye’de bir dönem Urumiye edebi lehçesi ile Urumi Ortodoksata/ Urumiye Ortodoksları (1907), Zariri Di Bahra/ Işık Parıltısı (1851), Galeh De-Şarârâ/ Doğru Söz (1896) ve Kuhve/ Yıldız (1906) isimli dergi ve gazeteler yayınlanmıştır.

Azerbaycan Asurluları; Ovalı Asurlular ve Dağlı Asurlular olmak üzere ikiye ayrılır. Ovalı Asurlulara Urmijney, Dağlı Asurlulara oturdukları yer adlarına göre; Humnî, Bezney, Cîlo, Gevarney (Gevirnayı) ve Thumî (Thumney) gibi adlar verilmektedir. Gevar/ Gever; şehir dışında oturan, taşralı anlamına gelmektedir. Ayrıca Yüksekova ilçesinin de eski adıdır.

Asurluların yazısı, ARamîlerin Fenikelilerden alıp geliştirdikleri Strangeli alfabesidir. Bu yazının Nasturilerce kullanılan köşeli ve Süryanilerce kullanılan yuvarlak harflarden oluşan iki formu vardır.

Sasani döneminde, II.Şahpur (309-379), I.Yezdigerd (399-420), V.Behram (420-440) zamanında Asuriler baskı altına alınmıştır. Bizans İmparatoru Zenon’un baskısı sonucu Nasturiler 489 yılında İran’a sığındı. İran’da Nasturilerin gelişme dönemi IV.Hüsrov ve V.Hüsrov/ Hüsrev zamanlarına rastlar. Bu dönemde Teslis’i reddeden tek Tanrı’cı Süryani Doğu Kilisesi, bağımsızlığını ilan etti. Asuriler, Sasani döneminin sonlarında, Basra Körfezi yoluyla Hindistan’ın Malabar sahilleri, Turan yurtları ve daha sonra İslami dönemde Çin ve Moğolistan’a yayılmıştır.

İlhanlılar döneminde, Asurlular vasıtasıyla Türk ve Moğollardan Hıristiyanlığı kabul edenler olmuştur. Asurlular, Moğolları Araplar üzerine saldırıya ikna etmiştir. Türkleşmiş Moğol İlhanlıları döneminde Asurilerin durumu çok iyileşmiştir. Hülagû’nun eşinin Hıristiyan Asuri olduğu ve ordusunda Hıristiyan Asuri, Türk ve Moğolların bulunduğu bilinmektedir. Çok sayıdaki Türk’ün Asuriler vasıtasıyla Hıristiyanlığı kabul etmesi nediyle günümüz Azerbaycan Asurilerinin Turko-Semitik bir etnik grup olduğunu ifade etmemiz yanlış olmayacaktır.

Cengiz Han’ın oğlu Ödegey’in ölümünden sonra, yönetimi bir süre elinde tutan dul eşi Turakina/ Töregene ve daha sonra Kağan olan Kuyuk Han döneminde Hıristiyanlık, Azerbaycan’da Türk ve Moğollar arasında geniş kabul gördü. Bazı tarihçiler, Kuyuk Han’ın Hıristiyanlığı kabul ettiğini yazmaktadır. Bertold Spuler ise, bunu kabul etmemektedir. Ahmed Kavyânpur, “Tarih-i UMumî Azerbaycan” isimli kitabında şöyle der: “Oktay Kaan, Hicri 639/ 1242’de öldü. Saltanatı sırasında Rusya ve Lehistan’ı alarak, Berlin’e kadar gitti. Onun ailesinden Kuyuk Han Kağan oldu ve Hıristiyanlığı kabul etti”. demektedir. Azerbaycan Hıristiyanları, Kuyuk Han’ın mezarının Urumiye Gölü üzerindeki Koyun Dağı adasında olduğunu kabul etmektedir. Öte yandan, bu dönemde Azerbaycan’daki Asuri kiliselerinde ibadet dili olarak Türkçe de kullanılmıştır. Hatta İran’daki Asuri kiliselerinde Türkçe Allahi okuma gelenegi XX. yüzyıl başına kadar sürmüştür. Halen Amerika’da faaliyet gösteren bazı Asuri kiliselerinde Türkçe Allahi okuma geleneğinin sürdürüldüğü söylenmektedir. Asurilerden Katolik mezhebini kabul edenlere Keldanî denmeye başlamıştır. Bkz.→ R.ecep Albayrak ‘Hacaloğlu’, Türkmen ve Asur Kiliselerinde Okunan Türkçe Allahi Metinleri

Rusya, İngiltere, Fransa, Almanya ve daha sonra Amerikalıların Ermeni ve Asurilerle ilgilenmesi sıklaşmıştır. Böylece bölgede Hıristiyanlar güçlenmiştir. Urumiye gölünde gemicilik imtiyazı, eşi Urumiyeli bir Asuri olan Alman Neriman Han’a verilmiştir. Bu dönemde Urumiye’de yedi askerî bölükten biri Asuri bölüğü idi. Fransız Lazar tarikatı, Asuriler için Fransızca eğitim verecek okul açma hakkı almıştır. Amerikan misyonerlerinden M.Perkins, çocuklara okuma yazma öğretmek amacıyla 1836’da Urumiye’de bir okul açtı. Amerikalı Dr.Grant ve eşi de Hıristiyanlara sağlık hizmeti vermekle görevlendirildi. 1833’te M.Perkins Urumiye’nin Asuri köyü Sir’de okulun açılışını yapmış, ayrıca Hıristiyan kızların eğitimi için Urumiye’de ayrıca bir okul daha açmıştır. 1841’de Urumiye’ye yerleşen Fransız Katolik Misyonu (Mission Catholic), Hıristiyan köylerinde üç okulu daha hizmete soktu. Bunların sayısı daha sonra 21’e yükseldi. 1852 tarihinde Urumiye bölgesindeki Hıristiyan köylerindeki okul sayısı 58’e çıktı.

Amerikalıların Azerbaycan’ın önemli merkezlerinden olan Urumiye’de açtığı okul, Ermenilerin Azerbaycan’ın merkezî şehri Tebriz’de açtığı Aramyan okulu, Tahran’da açılan Darülfünûn (1889) ve Tebriz’de Azerbaycan Türkleri için açılan Muzafferye (1876) okullarından öncedir. Yabancıların açtığı bu okullar, sadece Hıristiyan öğrenci kabul etmekteydi. Azerbaycanlı Türk öğrenciler okullara kabul edilmiyordu. Amerikan misyonerleri tarafından 1879 yılında Urumiye’de açılan Westminister hastanesi, İran’da açılan ilk modern hastanedir. 1890 yılında aynı misyon tarafından bir de kadın hastanesi açılmıştır.

Urumiye’de, “Urumiye Yüksek Tıp Okulu/ Medrese-i Ali Tıb Urumiye”nin kurucusu Dr. Josephe Cackran’dır. Dr.Cackran’nın çocukluğu Urumiye’de geçmiş, ilkokulu bitirdikten sonra ailesi ile birlikte Amerika’ya dönmüştür. Tıp Fakültesini bitirdikten sonra 1878 yılında Urumiye’ye geri döndü. Urumiye’nin güneybatısında Şeher Çayı kıyısında satın aldığı 15 hektar bahçe üzerinde Yüksek Tıp Okulu’nu kurdu. Bu okuldan çok sayıda Asuri ve Ermeni doktorun yanı sıra Azerbaycanlı doktor da yetişti. Okulun bulunduğu arazi, günümüzdeki Ziraat Fakültesi’nin bulunduğu yerdir. Okul, Hıristiyanlar için açılmış olsa da, özellikle güçlü Afşar Hanları ve diğer Türk soylularının çocuklarını da kabul etmek zorunda kaldı. İnatlaşmaları halinde, Afşarlar tarafından Urumiye’den hemen çıkarılabilirlerdi. Molla, bu okulda okuyan Afşar hanlarından birinin çocuğunun kadavra üzerinde inceleme yaptığını duyunca, “Necis” kabul ettiği delikanlıyı tuğla eriyinceye kadar üzerinde yıkamaya kalkması günümüzde Urumiyeliler arasında tebessümle yadedilmektedir.

1880 Kıtlık (Bahalık/ Gáhtî) yıllarında Amerikalı misyonerler, Urumiye kilisesine 40 bin dolarlık yardımda bulunmuştur. Amerikan misyonerleri, 1840 yılında Urumiye’ye Arap-Fars, Lâtin ve Süryani harf karakterlerine sahip bir matbaa getirmiştir. Tebriz’e ilk matbaa 1817 yılında kurulmuştur. Amerikalı misyonerler, bazı dua metinlerini Asuri alfabesi ile basmışlardır. Urumi Orodoksata, Zariri Di Bahra, Galeh De-Şarârâ ve Kuhve isimli dergi ve gazeteler bu matbaada basılmıştır. Rus, Fransız, Amerikan, İngiliz ve Almanların faaliyetleri, Azerbaycan topraklarında “Cilovluk, Cilovgeldi, Ermeni”, peşisıra “İsmailağalık” olaylarının meydana gelmesinde önemli rol oynamıştır.

1910 ve müteâkip yıllarda Ermenîlerin Osmanlıları arkadan vurmak için özellikle Ruslarla yaptığı işbirliği nedeniyle, Osmanlı hükümeti bölgede sıkı önlemler almak mecburiyetinde kaldı. Bu dönemde miktarı tartışmalı 60 bine yakın olduğu ifade edilen Asuri ailesi Osmanlı topraklarını terk ederek, Azerbaycan’ın Hoy, Salmas, Urumiye ve Sulduz bölgesindeki Negade kentlerine yerleşti.. Muhacirlerin masrafları misyonerler ve İranlı Süryani/ Asurilerce karşılandı. Osmanlı topraklarındaki Asurilerin, Azerbaycan’ın Urumiye bölgesine göçürülmesi, emperyalistlerin bölgede kurmak istedikleri Asuri-Ermeni Hıristiyan devletçiği için gerekli Hıristiyan nüfusu sağlamaya yönelik yürütülen demografi çalışmasının bir parçasıdır. Urumiye’nin Türklerden arındırılması için yürütülen demografi operasyonunda İngilizler, Amerikalılar, Ruslar ve Fransızlar rol almıştır. Bölgede Asuri-Ermeni Hıristiyan devletçiği kurma girişimleri başarısız olunca, Osmanlıların Asurilere soykırım uyguladığı iddiası gündeme getilmeye başladı. Hâlbuki 7 Ağustos 1933 tarihinde Asuri soykırımı cürmünü işleyenler İngilizlerdir. Bu konu, Banipal RamSinî tarafından kitaplaştırılmıştır.

Eğer bu devletçik kurulsa idi, bugün PKK ve PJAK’a ihtiyaç kalmayacak, stratejik konumu yüksek olan bu bölgede kurulacak üsler vasıtasıyla Türkiye, İran, Irak ve diğer enerji zengini ülkeler kontrol altında tutulabilecekti. Bu bölgenin önemini fark etmek için basit bir bölge haritasına bakmak yeterlidir. Batılıların bölgede kurmak istediği Hıristiyan devletçiğin önemi daha iyi anlaşılacaktır. Bu muhayyel Hıristiyan Asuri-Ermeni devletçiği arazisi Türkiye’nin burnunun dibindedir.

Azerbaycan’ın Türkiye’ye mücavir güneybatı bölgesinde yaşamakta olan 50 bin civarındaki Asuri-Ermeni nüfusu, Osmanlı topraklarından gelenlerle birlikte güçlenmiştir. “Cilo” adı verilen Nasturi Asuriler, Osmanlı birlikleri ile giriştikleri çatışmalarda yenik düşerek, Başpiskopos Bünyamin Mar Şem’un (Biniamine Mar Chimon, Asurice “Mar Şem’un”) liderliğinde Azerbaycan’a doğru haraket etmişlerdir. Bunlar bölgedeki Kürt Begzade aşireti ile de çatışmaya girmiştir. O dönem Azerbaycan’a hâkim olan Çarlık Rusyası, Osmanlı topraklarından gelenleri sıcak karşılamıştır. Türk topraklarında Büyük Ermenistan’ın kurulması planı çerçevesinde hem Van çevresindeki Ermeniler, hem de Asurilerle yakından ilgilenmiştir. Bu dönemde Erivan ve Nahçıvan’dan kaçan 5-6 bin kişilik Ermeni grubu Cilo/ Asurilere katılmıştır. “Kaçak” adı verilen bu Ermeni grup, Asurilerle birlikte Batı Azerbaycan’da talan ve katliama girişmiştir. Bu gruba Van’dan ayrılan 15 bin Ermeni de katılacaktır. Azerbaycan’ın güneydeki merkezi olan Urumiye, Yüksekova sınır kapısı Esendere’ye yaklaşık 40 km mesafededir. Türkiye ve İran’ın başına açılmak istenen belanın büyüklüğü sanırım daha iyi anlaşılmaktadır. Karapapak İli de Urumiye gölünün hemen güneyindedir. Türkiye sınırına oldukça yakındır. Osmanlı birliklerinin olaylar sırasında bölgeye girmesi sayesinde Afşarlar, Karapapaklar, Küresinliler ve bu bölgede oturan Türklerin tamamı etnik arındırmadan kurtulabilmiştir.

Rus, İngiliz ve Fransızlar, Başpiskopos Mar Şem’un ile temasa geçerek, Osmanlı ve İranlılara karşı Asuri ve Ermenilerden oluşan bir ordu kurma planlarını ilettiler. İngiliz ve Fransız komutanlar, bu amaçla Urumiye’deki Amerikan misyonu ve misyonerleri ile istişare toplatılarına başladılar. Mar Şem’un, müttefiklerinin vaatlerine kananarak, Azerbaycan’ın güneybatısında Türkiye-Irak sınırında bağımsız bir Asuri-Ermeni devleti kurmak için harakete geçti. Bu devletin kurulabilmesi için önce bölgenin Türklerden arındırılması gerekmekteydi. Bu amaçla Asuri ve Ermenileri silahlandırmaya başladılar. Rahip Mar Şem’un, Tiflis’e giderek, Rus makamları ile bağımsız Asuri devletinin kuruluşunu tartışmış, dönüşü sırasında Salmas kenti yakınındaki Mugancuk’ta bulunan Rus komutanı ile de görüşmüştür. Mar Şem’un, 10 Mayıs 1915 tarihinde Azerbaycan Türkleri’ne karşı seferberlik ilan etmiştir. Asuri-Ermeni güçlerinin silahlandırılmasını Çarlık Albayı Kazemin organize etmiştir. Kurulan 20 bin kişilik Asuri-Ermeni ordusunda 800 Rus, 77 Fransız subay görevli idi. Rusya’nın Urumiye Konsolosu Nikitin, ABD Konsolosu Reuer W.A.Shedd ve Fransız Hastanesi Başkanı P.Caujole, Azerbaycan’da Türklere yönelik etnik temizlik harekâtını yönetmiştir. Önce Batı Azerbaycan’daki Türk köylerine saldırı başlatılmıştır. İlk saldırıda 6.100 Türk katledilmiştir.

Urumiye’ye giren Süryani Başpiskopos Bünyamin Mar Şem’un ile Petros İllu (Petere İl پطرس ايللو ), İranlı yetkilerden; Azerbaycan Türkleri’nin silahsızlandırılmasını, silahlı güçlerin sadece Asuri ve Ermenilerden oluşmasını, ayrıca Urumiye valisinin Asuri olması talEbinde bulunmuştur. Bu isteklerini gerçekleştirmek amacıyla Urumiye’deki Rus Konsolosu Nikitin ve ABD Konsolosu Reuer W.A.Shedd ile işbirliğine başlamıştır.

1917 Ekim Devrimi nedeniyle Ruslar Azerbaycan’dan çekildiler. Çekilirken Urumiye kışlasındaki tüm silah, cephane ve toplarını Amerikan kolejinin müdürüne sattılar. Kolej müdürü, İngiliz askerî yetkililerine danışarak, bu silahları Asurilere devretti. Kalan son Rus askerlerinin Urumiye’yi terk etmesinin ardından Asuri (Cilo) ve Ermeniler şehrin mahallelerine saldırı başlattı. Bu saldırıda bir günde şehir merkezinde 10 bin Türk katledildi. İşin ilginç yanı, Urumiye’de Batı destekli etnik temizliği yürüten Asuri/ Süryani Petros İllu (Ağa Petros), aynı zamanda Urumiye Rus Konsolosluğu’nda resmen ataşe olarak görevliydi. Asuri-Ermeni birliği, Urumiye’yi kolayca ele geçirdikten sonra, kendilerine güven geldi. Ardından Türk kenti Salmas’ı işgal ettiler. Urumiye gibi büyük bir kentin ardından Azerbeycan’ın diğer önemli şehirlerinden Salmas’ın ele geçirilmesi, Asuri-Ermeni ittifakının hedeflerini büyütmesine sebep oldu. Başpiskopos Bünyamin Mar Şem’un, Bölgedeki Kürtlerin lideri olan Şakak aşireti reisi İsmail Ağa Simko/ Simitko ile temas kurdu. Köhneşeher’de buluşup, görüşmek üzere anlaştılar. Mar Şem’un, Köhneşeher’e beraberinde Cilolardan oluşan 140 silahlı efrat olduğu halde kaliska/ fayton ile gitti. Adamlarının çoğu piyade idi. İsmail Ağa Simko ise, buluşmaya süvarileriyle birlikte gitmekle beraber, pusuda beklemelerini ve kesinlikle ortaya çıkmamaları emrini verdi. Yanına birkaç adamını alıp, buluşacakları binaya geldi. Mar Şem’un, İsmail Ağa’yı bekliyordu. İsmail Ağa salonda, bahçeyi de kontol edebilecek şekilde pozisyon aldı. Mar Şem’un; “Azerbaycan ve Kürdistan hepimizindir. Bizleri birbirimizden ayıran sadece dindir. Bizim ordumuz var, ancak süvari birliğimiz yok. Bizimle birlikte hareket ederseniz Tebriz’e saldırıp, orayı da alırız. Böylece Azerbaycan’ın önemli bir kısmını topraklarımıza katmış oluruz” diyerek, devleti birlikte kurma teklifinde bulundu. Fakat İsmail Ağa Simko, beklenmedik bir anda Mar Şem’un’a ateş etti. Mar Şem’un yere yıkıldı. Henüz ölmemişti. Ardından kardeşi Ali Ağa Simko, ateş ederek Şem’un’u öldürdü. Önceden talimatlı olan İsmail Ağa’nın pusudaki adamları, ilk kurşun sesini duyunca Ciloların tamamını öldürdüler (4 Mart 1918-Cumartesi, Köhneşeher). İsmail Ağa, Köhneşeher’den Çehrik’deki evine döndü. Simko, daha sonraları Mar Şem’un’u öldürme hadisesini anlatırken, Tiflis’te iken zaman zaman gittiği tiyatro sahnelerinden etkilendiğini, planlamayı buna göre yaptığını belirtmiştir.

Cilolar ve Ermeniler, Başpiskopos Bünyamin Mar Şem’un ve adamlarının öcünü almak için Azerbaycan’ın Hoy, Salmas ve Urumiye kentlerine saldırarak, üçüncü etnik temizlik hareketini başlattılar. Bu katliamda, 10 bini Urumiyeli olmak üzere toplam 70 bin Türk vahşice boğazlandı. Urumiye ve çevresinde katledilenlerin sayısı 100 binden fazla olduğu kayıtlıdır. Bu rakamın 150 bin kişi olduğunu iddia edenler de vardır. Bölgede çok sayıda Kürt de öldürülmüştür. Ermeniler, Urumiye gölü kenarında ve Salmas’ta kocalarının ve oğullarının gözü önünde onlarca Türk kadın ve kızının ırzına tasallut ettiler, hayasızca hakaretlerde bulundular. Çıplak kadın ve kızları babaları ve kardeşlerinin önünde resmi geçit yaptırdılar. Urumiye ve Salmas bölgesinin tamamını ele geçiren Asuri ve Ermenilerin, bağımsız “Asuri-Ermeni Devleti” ilan etme arifesinde, Osmanlı ordusu ve İttihat Terakki silâşorları Azerbaycan’a girdi (1918). Hoy, Salmas ve Urumiye Azerbaycan-Türk şehirleri kanlı çatışmalara sahne oldu. Kuvvetleri dağılan Süryani/ Cilo Petros İllu kaçtı. Hoy kentini işgal etmek için üç bin kişiden oluşan çetesi ile saldıran Ermeni Andranik, Türk kuvvetleri karşısında duramadı. Osmanlı askerlerinden kurtulan ve kaçan Asuriler, İngiz denetimideki Hemedan kentine doğru geri çekildiler. Bunların arasında Petros İllu da vardı. Savaş bittikten sonra Petros İllu/ Aga Petros, İngilizlerin desteği ile Asurilerin temsilcisi sıfatı ile Lozan Konferansı’na, “General Petros” adı ile katılacaktır. Asuri topraklarının sınırını Urumiye’den Musul’a (Irak) ve Türkiye’nin güneydoğusuna olmak üzere çizmiş ve bağımsız bir Asuri devleti talEbinde bulunmuştur. Osmanlı birliğinin Azerbaycan’a girmesinden sonra, Urumiye ve çevresinde bulunan Asuriler, Kürdistan’a ve Irak’a doğru göç ettiler. Bunlardan bazı gruplar Bağdat’a kadar ulaştı. Rıza Han Pahlevî’nin Türk Kacar tahtını gasbetmesine kadar (1925) bölgede Azerbaycan’ın batı topraklarında pek Asuri kalmamıştı. Rıza Han, buradan gitmiş olan Asurilerin Azerbaycan’a dönmelerine izin verdi. Göç edenlerin büyük kısmı geri döndü. Türkiye’de kaleme alınan kitaplarda Asurilerle Ermeniler bibirine karıştırılmaktadır. Aslında birbirini sevmeyen bu iki toplum, tarihlerinde çok kısa süre işbirliği yapmıştır. Andranik Ermeni, Petros İllu/ Aga Petros ise, Asuri’dir. Hakkâri/ Yüksekova -Sero (Bajirge) sınır kapısına ~40 km mesafede, başkenti Urumiye olan stratejik değeri yüksek mutasavver Asuri-Ermeni devletçiği, Sevr’den ayrı düşünülmemelidir. Değerlendirmede, enerji kaynakları, “Büyük Ermenistan”, “Büyük Kürdistan” ve “Büyük İsrail” ile birlikte ele alınmalıdır. Aslında Asuri-Ermeni devletçiği, ayrı bir kitap veya akademik çalışma olarak değerlendirilEbilir. Bu konularda Rus, Fransız, ABD, İngiliz, İran ve Türk arşivlerinde detaylı bilgiler ve diplomatik yazışmalar muhakkak olmalıdır.

İsmail Ağa Simko’nun, Kâzım Karabekir ile temasının bulunduğunu biliyoruz. Bu dönemde işgal ve iç gaileleler nedeniyle, İran’ın bölgedeki kontrolü oldukça zayıftı. Cilolar, Osmanlı arazisinden Batı Azerbaycan topraklarına göç eden Süryani/ Asurilerdir. Geldikleri bölgenin adından ötürü kendilerine “Cilo” denmiştir. Bunlar ırk olarak aynı olmakla birlikte, mezhep olarak Katolik/ Keldani ve Ortodoks değildir. Doğu Asur/ Şarki Aşûr Kilisesi mensubudurlar. Teslisi reddederler. Bundan ötürü, patriklerine “doğu/ mardin” anlamını da veren “Meddinha/ Medinha/ Mardinhâ/ Ebune” derler.

İngilizlerin, 7 Ağustos 1933 tarihinde Irak’ta düzenlediği Asur katliamı, bu halk için sonun başlangıcı oldu. Banipal RamSinî,“7 Ağustos 1933 Assyrıan Massacre/ Katliâm-ı Aşûryân/ Asurluların Katliâmı” isimli 50 sayfalık Farsça kitapçığında, İngilizlerin gerçekleştirdiği Asuri soykırımını çarpıcı bir dille kaleme almıştır. Asurlular, İngilizlere güvenmemin acısını telâfi edilemeyecek şekilde çektiler.

1925-1979 yılları arasında Pehlevi rejimi dönemimde Asurilerden önemli bir kitle İran Komünist Partisi’ne katılmıştır. Asuriler, 1945-1946’da kurulan Azerbaycan Millî Hükümeti’ni desteklediler. Dr.İshak Perim ve Dr.Emir Has Bebe destek verenler arasındadır. Asurileri temsilen Yusuf Babekan Azerbaycan Millî Hükümeti kuruluncaya kadar oluşturulan heyette yer almıştır. Asurilerin Azerbaycan Millî Hükümeti’ni desteklemeleri Türkler ile Asuriler arasındaki ilişkileri yumuşatmış ve eski dostlukların tekrar kurulmasına vesile olmuştur. Ancak Millî Hükümet’e verdikleri destekten ötürü her iki toplum ABD ve İngiliz destekli Tahran yönetiminin hışmına uğramıştır. Tabii büyük hisse Azerbaycan Türkleri’ne düşmüştür. Günümüzde parlamentoda temsilcileri vardır. (R.Blaga, s.332-344; Recep Albayrak ‘Hacaloğlu’, Türkmen ve Asur Kiliselerinde…, s.21-31; Dehgân, Ali: Serzemîn-i Zerdüşt RıZaiye, 511-513 ve devamı) Bkz.→Batı Azerbaycan Bölge Valiliği; Küresinli İli