Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

8. Çahar-Mahal ve Bahtiyari Bölge Valiliği

استان چهارمحال وبختيارى

Merkezi: Şehr-i Kürd شهركرد

7.Tashih 6.Tashih 5.Tashih

Çahar-Mahal ve Bahtiyari bölge valiliği, dağlık ve ovalık mıntıkalar olmak üzere iki bölümde mütala edilir. Ovalık kısımlarda, bahçe ziraatı ve tarım yapılır. Dağlık kesimler, geniş ormanlık ve otlaklarla kaplıdır. Bölge valiliğinin doğusundaki Lar/ Laran, Feradunbe, Kiyar/ Kéyar ve Han-Mirza ovaları nisbeten küçüktür. Güneydoğu ve güneybatıdaki Lordegan, Felard ve Genduman ovaları daha büyüktür.

Çahar-Mahal bölgesi; Lar/ Laran (Surişcan nahiyesi), Kiyar/ Kéyar (Şelemzar nahiyesi/ Şehr-i Kürd ili), Mizdec ilçesi ve Genduman (Burucin ilçesi) nahiye ve şehirlerinden, Bahtiyari bölgesi; Şorab, Tengzi, Bazoft (Kûhreng ilçesi), Duab-ı Samsami (Farsan/ Mizdec ilçesi), Dinaran, Erdel ilçesi, Miyankûh (Erdel ilçesi), Çuğahur (Burucin ilçesi), Canki, Han-Mirza, Felard ve Keyan (Şehr-i Kürd ili) nahiye ve şehirlerinden oluşmaktadır.

Bahtiyari ili hakkında, biri Bakterialıların nesli, diğeri Büyük İskender ordusunun bakiyesi olduklarına dair iki görüş vardır. Daha önceleri Arab-Irakı ile Hemedan-Fars arasında yaşarlarmış. Bahtiyari’nin anlamı Bakteria olduğu söylenir. Bahtiyari ili; Heft-leng ve Çahar-leng olmak üzere iki büyük tayfaya ayrılmaktadır. Bu il, Safevi döneminde vergilerin düzenli toplanabilmesi amacıyla ikiye bölünmüştür.

Heftleng ili; Durki, Behdarvend/ Bahtiyarvend, Dinarani, Babadi, Sedehistani ve Canki tayfalarına, Çaharleng; Mahmut-Salihi, Memivend/ Zelegi, Muguyi ve Keyumersi/ Keyanresi/ Keyanirsi tayfalarına ayrılmaktadır. Bunlardan Sedehistaniler, yıllar önce Çahar-Mahal ve Bahtiyari’deki Lordegan kentine, Cankiler ise Huzistan şehirlerinden İze’ye yerleşmiş ve göçü terk etmiştir.

Zerdkuh-u Bahtiyari/ Bahtiyari Zerdkuh’u, Karun ve Zayenderud nehirlerinin kaynak yeri olması bakımından oldukça önemlidir. Geçit vermez yaylak ve otlaklar, Bahtiyari iline aittir. Bahtiyariler, oturdukları bölgenin coğrafi konumu nedeniyle dillerini, kültürlerini, gelenek-göreneklerini muhafaza edebilmiştir. Yazar Sirus Nisari, “Külliyat-ı Coğrafya-yı İran” isimli kitabında; “Bölgenin ulaşılması zor bir coğrafi konuma sahip olması nedeniyle, Bahtiyari dili Türkçe ve Arapça’nın etkisinden kendini koruyabilmiştir” demektedir.

Çahar-Mahal ve Bahtiyari, Bahtiyari ilince yaylak ve kışlak olarak kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra Huzistan’ın Behbehan bölgesinden kışlak olarak yararlanmaktadırlar.

Bahtiyariler, Meşrutiyet hareketine destek vermiştir. Rıza Han zamanında merkezî hükümete bağlılıklarını bildirmişlerdir.

Türk il/ uluslarından olmayan Bahtiyariler hakkında verdiğimiz bu bilgiler, Türk illeri ile zaman zaman komşu, zaman zaman iç içe, bazen dost, bazen düşman olmaları nedeniyle bahislerinin çok geçmesinden ötürü verilmiştir. Ayrıca bazı Türk aşiret ve cemaatlerinin iç çekişmeler nedeniyle Bahtiyarilerin himayesine girdikleri, hatta onların bölgesine yerleştikleri olmuştur. Bahtiyariler hakkında verdiğimiz bu kısa bilgi, aynı zamanda bazı Türk yazarlarının bilerek veya bilmeyerek, Bahtiyarileri Türk gösterme gayreti içine girmelerinin de önüne geçmiş olacaktır. Bu tür yaklaşımlar, Bahtiyari ili içerisinde bulunan Türk tirelerinden ötürü de kaynaklanmış olabilir.

İranlı bazı araştırmacılar, daha çok dağlık kesimlerde konuşulan Bahtiyari dilinin, kadim Pehlevice’nin bir dalı olduğu iddiasındadır. Çahar-Mahal ve Bahtiyari Bölge Valiliği’nde Lorca birinci dildir. İkinci dil Lor-Bahtiyarice, üçüncü dil ise Türkçe’dir. Şehirlerde idari ve ticari ve sosyal ilişkiler nedeniyle Lorca ve Farsça birlikte kullanılmaktadır. Bahtiyariler arasında yaşayan Türkler hakkında, yeri geldikçe bilgi verilmiştir. (Sirus Nisari,Külliyat-ı Coğrafya-yı İran, s.366; Coğrafyâ-yı Kâmil-i İran, 1.cilt, s.525, 556,569-570)

Şehr-i Kürd, Tahran’a 555 km’dir. Kadim zamanda burada kervanların güvenliğini sağlayan, Kürd askerlerin görev yaptığı bir karakol vardı. Buraya Deh-i Kürd/ Kürd köyü adı verildi. Şehir halini aldıktan sonra Şehr-i Kürd dendi. (Mehr’üz-Zaman Novbân, s.86)

Çahar-Mahal ve Bahtiyari’de Türkçe
Çahar-Mahal ve Bahtiyari Bölge Valiliği; biri Çahar-Mahal, diğeri Bahtiyari olmak üzere iki büyük bölgeden oluşmaktadır.

Çahar-Mahal; Lar, Keyar, Mizdec ve Genduman mıntıkalarından ibarettir. Bölge valiliğinin kuzeydoğusudur. Buraya “Küçük Hind/ Hin-i Küçük هندكوچك” adı verilir. Bahtiyari ise, güneybatıda; Kûhgiluye, Buyer-Ahmed, Huzistan ve Loristan bölge valilikleri sınırlarına doğru devam eder. Halkın dili Lorca, Lor-Bahtiyarice, Türkçe ve Farsça’dır. Halk geçimini tarım ve hayvancılıkla sağlamaktadır.

Sâman
“Sâman” kelimesi, İran’da özellikle Azerbaycan’da bir şehir ve birkaç köyün adıdır. Ayrıca Çahar-Mahal ve Bahtiyari BV’nin merkezi olan Şehr-i Kürd’ün hemen kuzeyinde bulunan Türk şehrinin de adıdır. Sâman adı, iki şairi, yani Dehgan Sâmani ve Umman Sâmani’yi akla getirir. Sâman kenti ve civarında bulunan yerleşim birimlerinin halkı Kaşkayı il/ ulusundandır. Dilleri Türkçe’dir. Şehr-i Kürd’ün kuzeyinde ve 21 km mesafededir.

Buna ilave olarak Erdebil, Doğu Azerbaycan ve Kuzey Horasan BV’de bazı köylerin adıdır. Erdebil’in Germi ve Serayn ilçelerinde Sâmanlu; Doğu Azerbaycan’ın Serab ilçesinde Ağbulaq-Sâman; Kuzey Horasan’ın Mane ve Semelgan ilçelerinde Eminabad köyleri bunun örnekleridir. Ayrıca Sava/ Save’nin Novaran nahiyesinin Gupaya (Kûhpaye) Köy Birliği’ne bağlı bir köyün adı da Sâman’dır. Save’de Sâman köyü, hemen yanında bulunan Yatan köyü ile birlikte Yatan-Sâman olarak anılmaktadır.

Sâman kelimesi, “Varlık, mal-mülk, dövlet/ devlet, sağlık, düzen, saman ve samanlamak/ Ser u Sâman” anlamındadır. Serdar Kaşkai’nin yadigârı olan tarihi Zaman Han Köprüsü, Sâman kentinin 5 km kuzeyindedir. (Coğrafyâ-yı Kâmil-i İran, 1.cilt, s.560; http//Loristan-tr.blogspot.com, 12 Eylül 2009; Ferheng-i Amîd)
Çahar-Mahal ve Bahtiyari’nin Sâman, Buldacı, Feradunbe ve Cungan Türk Şehirleri
Kaşkayılardan iki tayfa, Isfahan’ın batı ve güney bölgesine yerleşmiştir. Geçmiş dönemlerden beri Fars BV’nin güneyindeki yaylak ve kışlaklarda yaşarlar. Semirum ve Şehrıza Türkleri bunlardandır.

Diğer bir grup da, Kaşkayı ilinden iç karışıklıklar nedeniyle ayrılıp, Bahtiyarilere bağlanan “Menkûr/ Mankur” tayfasıdır. Halen Isfahan’ın Mubareke, Lencan ve Felavercan köylerinde meskûndurlar. Bu Türklerin devamı olan topluluklar, Çahar-Mahal ve Bahtiyari’nin Sâman, Buldacı, Ben, Feradunbe ve Cungan şehirlerinde yaşamaktadır.

Ben halkı, Kaşkayı ilindendir. Dilleri Türkçe’dir. Şehr-i Kürd’ün 31 km kuzeybatısındadır.

Cungân, Kaşkayılardan ayrılan Türkler tarafından kurulmuştur. Burada Bahtiyarilerle Kaşkaylarlar arasında kanlı çatışmalar olmuştur. Bu nedenle, Kaşkaylar tarafından Türkçe Cungân, yani “Kan akan yer” adı verilmiştir. Halkı Türk ve Türkçe konuşmaktadır. Cungân kentine Cunigân da denir. Kadim adı Ginekân’dır گينه كا ن . Bölge Valiliği merkezi Şehr-i Kürd’e 42 km uzaklıktadır. Zagros dağının kollarından birinin eteğinde kuruludur. Nüfusu 60 bin civarındadır. Hayvancılık ve tarımla meşguldürler. Üzüm bağları yaygındır. Kent, Serdar Esad Bahtiyari Kalesi ile tanınır. Serdar Esad, Meşrutiyet döneminde Tahran ve Isfahan fatihi olarak tarihe geçmiştir. Cungân halkı, Lor-Bahtiyari ve Türk’tür. Kaşkayı Türkleri, onlarca yıl önce buraya Şiraz etrafından göçmüştür. Halkın bir bölümü Fars Körfezi’nde ve Kuveyt’te çalışmaktadır.

Feradunbe, Burucin ilçesine bağlıdır. Adını, Burucin kentinde yetişmiş bir şairden almıştır. Buraya “Yazandunbe” de denmektedir. Burucin’in 7 km batısındadır. Birkaç yıllık bir şehir olan Feradunbe’nin nüfusu 13.960’tır. Rivayete göre etrafında dört kale varmış. Halkının büyük bölümü Türkçe konuşmaktadır. Abivert Türklerinden olmaları muhtemeldir. Horasan’dan gelip, önce Kaşkayılara katılmışlar, daha sonra Bahtiyari bölgesine geçip yerleşmişlerdir. Çiftçilik ve halıcılıkla geçimlerini sağlarlar. (Coğrafyâ-yı Kâmil-i İran, 1.cilt, s.561, 566; http//Loristan-tr.blogspot.com; Hüseyin Müslimî: “MaNatık-ı Türk der-Ostan-ı Isfahan/ İsfahan Bölge Valiliği’nde Türk Mıntıkları” başlıklı makale, ‘Çeviren: Mehran BahaRi’, 13 Ağustos 2005; http://tiraxtorqashqayi.bloksky.com, 16.6.1389/2010)
Sâmani, Beni, Şehreki, Sefid-Deşti ve Kaşkayı Türk Lehçeleri
Çahar-Mahal ve Bahtiyari BV İranşinasi Kurumu Başkanı Ahmed Kanberi Adivi’nin açıklamasına göre; Çahar-Mahal ve Bahtiyari’de; Lor-Bahtiyari, Türkçe, Dehkerdi, Ferahşehri, Burucini ve Hefşecani dil, yarı dil ve ağızları konuşulmaktadır.

Bu bölge valiliğinde konuşulan Türkçe, Kaşkayı Türkçesi’nin Sâman, Ben, Şehrek/ Şehr-i Keyan ve Sefid-Deşt ağızlarıdır. Bölgede ayrıca Bahtiyari dilinin Lor-Bahtiyari ağızlarından; Kûhreng, Erdeli, Lordegani, Babadi/ Baba-Ahmedi ve Dinaranice konuşulmaktadır. (http//Loristan-tr.blogspot.com, 04 Kasım 2005)

Kuçan ve Markede Köyleri
Kuçan, Çahar-Mahal ve Bahtiyari BV Lar nahiyesi köylerindendir. Zayende-rûd’un kıyısında kurulu başka bir Türk köyü olan Markede’nin karşısındadır. Bu iki köy batonarme bir köprü ile birbirine bağlıdır. Kaşkayı Türkleri’nin oturduğu bu iki köyün birleşmesi beklenmektedir.

Kuçan köyü, bölge valiliği merkezi Şehr-i Kürd’e 60 km mesafededir. Köy halkı resmi işlemlerini Şehr-i Kürd’te, ticari faaliyetlerini Isfahan’ın Necefabad şehrinde yürütmektedir. Dehhuda, sözlüğüne; “Kuçan, Şehr-i Kürd’ün yakınındaki Lar nahiyesi köylerindendir. Nüfusu 187 kişidir. Halkı tarımla uğraşmaktadır” diye kaydetmiştir.

Markede ماركده köyü, Şehr-i Kürd’ün Sâman nahiyesine bağlıdır. Zayende çayının kenarında, merkezi olan Sâman kentine 35, Şehr-i Kürd’e 60 km mesafededir. Isfahan’ın Necefabad ilçesine 60, Isfahan’a, 90 km’dir. Doğusunda Sadıkabad ve Yaseçay ياسه چاى , batısında Germdere ve Karakuş köyleri bulunmaktadır. Zayende-rud veya Şah Abbas-ı KEbir adı ile anılan baraja 12 km mesafededir. Barajın doğusunda, biraz alt kısmındadır.

Markede’nin nüfusu 1.500’dür. Çevresindeki köyler de oldukça kalabalıktır. Yukarıda da bahsedildiği üzere, Kuçan köyü ile karşı karşıyadır. İki köyü Zayende çayı ayırmaktadır. Toplam nüfusları 2.200’dür. Halk, bağ ve bahçelerinde ürettikleri badem, şeftali, kayısı, ve benzeri ürünlerini Necefabad ve Isfahan’da pazarlamaktadır. Markede köyü; Ben, Şehr-i Kürd, Sâman, Tiran, Necefabad, Isfahan, Zayende-rud şehrek/ şehirciği ile bağlantılıdır.

İdari işlemlerini Sâman ve Şehr-i Kürd’te, ticari faaliyetlerini Necefabad ve Isfahan’da yürütürler. Köyün kurulu olduğu yer, zengin bitki örtüsü ile kaplı dağlık bir mıntıkadır.

Çevre köylerin halkı, Kaşkayı il/ ulusuna mensuptur. Dilleri Türkçe’dir. Birkaç yüzyıl önce yaylak amacıyla buraya gelip yerleşmişlerdir. Markedeliler, çevredeki köylerde oturan insanlardan farklıdır. Yarısı Farsça konuşmakta, diğer yarısı Türkçe konuşan Şahseven Bağdadi ili Sulduz tayfasının Aruhlu/ Arıklı cemaatine mensuptur. Yaklaşık 300 yıl önce Kum ve Save civarından yaylak amacıyla buraya gelip yerleşmişlerdir.

40-50 yıl önce başlatılan eğitim seferberliği ve radyo yayınlarının yaygınlaşması, ayrıca sosyal ve ticari ilişkiler nedeniyle köyde hâkim olan Türk kültürü, Farsça’nın karşısında gerilemeye yüz tutmuştur. (http//Loristan-tr.blogspot.com; Muhammed Ali Şahseven-Markede köyü, 16 Azer 1385/2007, 17 Kasım 2009)
Şehr-i Keyan Kenti
Şehr-i Keyan, Çahar-Mahal ve Bahtiyari Bölge Valiliği merkezi Şehr-i Kürd’ün 3 km güneyindedir. Merkez nüfusu 10 bindir. “Şehrek” olan adı, Ş. 1374/ 1995 yılında Keyan olarak değiştirilmiştir. Çevresi ile birlikte nüfusu 20 bindir. Şehr-i Kürd’e bağlı Sâman, Ben, Şehr-i Keyan ve Taganek şehirleri Türk olup, Kaşkayı Türkçesi konuşmaktadır. Keyan halkının geçim kaynağı tarımdır. Çocuklar, Şehr-i Kürd’te eğitim görmektedir. Genç nesil Türkçe’yi unutmak üzeredir. (http//Loristan-tr.blogspot.com/ 06 Ekim 2009; http://tiraxtorqashqayi.bloksky.com/ 16.6.1389/2010)
Yase-Çay/ Yase-Çâh Köyü
Yase-Çay/ Yase-Çah köyü, Çahar-Mahal ve Bahtiyari BV’nin merkezi Şehr-i Kürd’ün kuzeyinde, Zayende çayı kenarında, Isfahan’ın Necefabad kentine 60 km mesafededir. Halk geçimini, geniş bağ-bahçe tarımı ve hayvancılıkla sağlamaktadır. Rakımı 1.900 metredir. Bahar ve yaz aylarında ılıman ve nemli, kış aylarında oldukça serttir. Köy halkı, Kaşkayı Türkçesi’nin kendilerine has bir ağzını konuşmaktadır. Yase-Çaylı Kaşkayı kadınlarının dokudukları halılar oldukça meşhurdur. Nüfusu 800 olup, Şehr-i Kürd’e 60 km mesafededir.
Burucin Türkleri
Kaşkayı ili tayfalarının altı gruplarındandır. Yerleştikleri yerin adıyla anılırlar. Hicri 1280/ 1863 yılında kendi illerinden ayrılarak, Bahtiyari topraklarına göç ettiler. Bunlar; Lirki/ Türki-yi Lirki, Dere-Şörlü, Şeşbeyli, Keşköllü (Farsça Keşkûlî), Farsi-Medan ve Çehrazi چهرازى’lerden ibarettir. Sınırlı sayıdaki bu Türk grubu, Burucin ve çevresindeki birkaç köye yerleşmiştir.

Burucin Türkleri, “Yelme” adı verilen el halıları ile tanınır. Turuncu Bir havuz/ Yek havz, Şekerlu (İki havuz/ Du havz) ve Bend-i Elvan örnekli halı/ yelme çeşitleri vardır. (http//Loristan-tr.blogspot.com,17 Aralık 2005)

Buldacı Şehri

Buldacı şehri, Kaşkayı iline mensup Bulverdi Safi Han Kaşkayı tiresince kurulmuştur. Buldacı hakkında tarihi bir kayıt bulunmamaktadır. Ancak Bulverdi Türkleri’nin buraya yerleştiklerine dair şahitler vardır. Kaşkayı Türkleri veya Bulverdi Safi Han Kaşkayı tiresi, önce Safiabad harabelerinin bulunduğu yere yerleşmişti. Daha sonra Safiabad’dan ayrılarak, Buldacı’ya geldiler. Müteakip dönemlerde Cungan ve Feradunbe’den bazı gruplar da Buldacı’ya göç ettiler. Safevilerce, Ermenilerin Isfahan’a iskânı sırasında bir grup Ermeni, Buldacı ve Kale Mamka/ Kale Mamaka’ya yerleştirilmiştir. Daha sonraları Ermeniler buradan ayrıldılar. Buldacı yaklaşık 250 sene önce kurulmuştur. Kentin nüfusu 10 bin olup, Şehr-i Kürd’e 62 km mesafededir. Buldacı (Boldaji) adını taşıyan halı örnekleri vardır. (http//Loristan-tr.blogspot.com, 25 Temmuz 2005)

Tagânek Şehri
Şehr-i Kürd’ün 12 km batısında konuşlu bir Kaşkayı kentidir. 2006 yılı sayımına göre nüfusu 5.504’tür. Şehir halkı Kaşkayı Türkçesiyle konuşmaktadır. (http://tiraxtorqashqayi.bloksky.com, 16.6.1389/2010)